Το αιώνιο σπίτι
"Θα είναι ασφαλώς TO βιβλίο της εκατονταετίας της ρωσικής επανάστασης" -Sonia Combe
Yuri Slezkine, The House of Government. A Saga of The Russian Revolution. Princeton University Press.
Yuri Slezkine, La maison éternelle. Une saga de la révolution russe. La Découverte, 1 296 p., 27 €.
Η σάγκα της ρωσικής επανάστασης
Sonia Combe
[...] "Κατά τη διάρκεια του πρώτου πενταετούς πλάνου, αρχίζει η οικοδόμηση απέναντι από το Κρεμλίνο, στην απέναντι όχθη του ποταμού Μόσχοβα και πάνω σ' ένα βαλτώδες έδαφος, ενός είδους "ιδανικής πόλης" τύπου Λε Κορμπυζιέ για να στεγάσει αυτό που ονομάζουμε εν συντομία νομενκλατούρα. Ο πρώτος κύκλος γύρω από τον (ήδη) αδιαμφισβήτητο δυνάστη, τον Στάλιν, παραμένει εγκατεστημένο στο Κρεμλίνο. Το 1935, υπάρχουν πάνω από 500 διαμερίσματα κάθε μεγέθους που διατίθενται για 2.655 άτομα (κομισάριοι, αξιωματικοί του Κόκκινου στρατού, πράκτορες της πολιτικής αστυνομίας, συγγραφείς, οικονομολόγοι, δραματουργοί, διευθυντές εργοστασίων, σταχανοβιστές, συγγενείς του Λένιν αλλά και του Στάλιν, ένα σύνολο οικογενειών που συνοδεύοται από υπηρέτριες, νταντάδες και γκουβερνάντες και που μοιράζονται οτιδήποτε χρειάζεται μια ζωή σε αυτάρκεια: παιδικό σταθμό και σχολείο, κινηματογράφο και θέατρο, μπακάλικα, κομμωτήριο, εσωτερικούς κήπους, ταχυδρομείο, πλυντήριο, τράπεζα, κλινική, γήπεδα του τέννις, γυμναστήρια, βιβλιοθήκες, κλπ. Το κτήριο φυλασσόταν από 124 φρουρούς, 34 πυροσβέστες και 15 με 23 θυρωρούς. Αριθμούσε 49 ασανσέρ.
Ο πρώτος που κατοίκησε -δικαιωματικά- το κτήριο ήταν ο αρχιτέκτονάς του, ο Μπόρις Ιοφάν, ο οποίος θα αναλάμβανε και το σοβιετικό περίπτερο στην Διεθνή 'Εκθεση του Παρισιού το 1937. Εγκαταστάθηκε στο διαμέρισμα 426 του 11ου ορόφου με τη γυναίκα και τα παιδιά του. Μεταξύ των ενοίκων, παρήλασαν ο Νικίτα Χρουστσόφ, πρώτος γραμματέας τότε του Κόμματος στη Μόσχα, ο Μιχαήλ Κολτσόφ, ανταποκριτής της Πράβντα, στον ισπανικό εμφύλιο ειδικά, ο Σεργκέι Μιρόνοφ, αρχηγός της Γκεπεού, ο Οσίπ Πιατνίτσκι, γραμματέας της Κομιντέρν, ο Ναούμ Ραμπιτσέφ, διευθυντής του μουσείου Λένιν, ή ακόμη και ο Μπόρις Ζμπάρσκι, ο ταριχευτής και υπεύθυνος του μαυσωλείου του Λένιν. Χωρίς να παραλείπουμε και τον Νικολάι Οστρόφσκι, τον συγγραφέα του Πώς δενότανε τ' ατσάλι (1932), αυτού του Bildungsroman της ρωσικής επανάστασης, όπου ο ήρωας λέει μια μέρα στη μητέρα του : "Μάνα, έδωσα όρκο να μην κάνω έρωτα με κανένα κορίτσι όσο η μπουρζουαζία δεν θα έχει εξαλειφθεί από την επιφάνεια της γης", μία απίθανη φράση που δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά μόνο αν αναλογιστούμε τον ενθουσιασμό και τις απεριόριστες προσδοκίες της πρώτης σοβιετικής γενιάς.
Η επιφάνεια της κατοικίας, η τοποθετησή της και ο όροφος όπου βρισκόταν αντιστοιχούσαν στη θέση του κατόχου της στο Κόμμα ή στην κυβέρνηση. Μια υπηρεσιακή μετακίνηση μπορούσε επομένως να προκαλέσει μια μετακόμιση. Ο Σλέζκιν θα παρακολουθήσει τη μοίρα των προνομιούχων αυτών ενοίκων μέσα από το πρίσμα της καθημερινής τους ζωής. Περιγράφοντας το εσωτερικό των διαμερισμάτων, τον τρόπο που οι κάτοικοι ντύνονταν, χτενίζονταν, δέχονταν επισκέψεις, εισχωρώντας στην προσωπική και συναισθηματική τους ζωή μέσω του θησαυρού που αποτελούν για έναν ιστορικό τα προσωπικά ημερολόγια, η αλληλογραφία, ακόμη και τα ιατρικά τους δεδομένα, ο Σλέζκιν μας τους φέρνει κοντά, πότε συγκινητικούς και πότε απεχθείς (το πορτρέτο του για τον Καρλ Ράντεκ είναι δολοφονικό, για τον Αροσέφ σπαρακτικό). Μαθαίνουμε έτσι πως το 1924 πολλοί παλιοί μπολσεβίκοι είχαν κάνει αίτηση για να πάνε στο Κισλοντόβσκ ή σε κάποιο άλλο σανατόριο. Εξαντλημένοι από την Επανάσταση και τον πολύχρονο εμφύλιο, πολλοί ήταν εκείνοι που είχαν υποκύψει στην κατάθλιψη. (Ο θάνατος του Λένιν την ίδια χρονιά δεν ήταν πιθανόν κι η μοναδική αιτία, εφόσον μετά το 1924 κάθε ελπίδα για μια επανάσταση στην Γερμανία είχε οριστικά χαθεί, κάτι που δεν παρατηρεί ο Σλέζκιν, εστιάζοντας αποκλειστικά στη Σοβιετική 'Ενωση.)
Οι μπολσεβίκοι εφαρμόζουν την ενδογαμία, οι οικογένειες αποσυντίθενται και ανασυντίθενται, το ελευθεριάζον πνεύμα της Επανάστασης κυριαρχεί ακόμη, και, βοηθούσας και της στεγαστικής κρίσης, συμβαίνει συχνά να συγκατοικούν η πρώτη με τη δεύτερη σύζυγο, παιδιά από διάφορα κρεβάτια και πολλά υιοθετημένα παιδιά. Με τη συνοδεία γκουβερνάντας, πηγαίνουν στο πάρκο του Γκόρκι το οποίο λατρεύουν για τα κατασκευαστικά του εργαστήρια, τους ραδιοφωνικούς πομπούς του και άλλα θαυμαστά αντικείμενα της τεχνικής προόδου. Ο Κολτσόφ, ο οποίος είχε υιοθετήσει τον γιο ενός γερμανού κομμουνιστή, θα γράψει μάλιστα κι ένα βιβλίο που γνώρισε μεγάλη επιτυχία Ο Ουμπέρτος στη χώρα των θαυμάτων, τόση ήταν η μαγεία που ασκούσαν στον Ουμπέρτο το πάρκο του Γκόρκι και όλα όσα έβλεπε στη Σοβιετική 'Ενωση. Διαβάζοντας την περιγραφή των δραστηριοτήτων των παιδιών στο σπίτι της κυβέρνησης, μπορεί να συμπεράνει κανείς πως αν και σύντομη, η παιδική ηλικία των παιδιών της νομενκλατούρας υπήρξε ονειρική, εν μέσω μαθημάτων τέννις, ποιητικών αναγνώσεων και παιχνιδιών με κοζάκους και κλέφτες [...]
Κι έπειτα ήρθε, το 1937, η καλπάζουσα παράνοια του καθεστώτος. Πράγματι, στο διεθνές επίπεδο, η Σοβιετική 'Ενωση ήταν περικυκλωμένη από εξωτερικούς εχθρούς, ωστόσο οι εκκαθαρίσεις θα στοχεύσουν στο εξής τον εσωτερικό εχθρό που κρυβόταν ανάμεσα στα μέλη του Κόμματος. Αυτοί, και προπάντων οι παλιοί μπολσεβίκοι, υπήρξαν τα πρώτα θύματα, κι ύστερα ακολούθησαν αδιακρίτως κοινοί θνητοί όταν εφαρμόστηκε το σύστημα των ποσοστώσεων συλλήψεων. Ο Σλέζκιν δεν μας βομβαρδίζει με αριθμούς με τον τρόπο που το κάνουν συχνά οι ιστορικοί της Σοβιετικής 'Ενωσης. Από μία άποψη, κάνει κάτι χειρότερο: δείχνει, βασιζόμενος σε μνημονικές πηγές, πως οι υπεύθυνοι των εκκαθαρίσεων ήταν βαθιά πεπεισμένοι πως είχαν απεναντί τους εχθρούς του λαού, καλυμμένους προδότες, και πως έκαναν το καθήκον τους αποσπώντας τις ομολογίες τους. Μετά το 1937, νυχτερινές συλλήψεις και εξώσεις πληθαίνουν στο σπίτι της κυβέρνησης. Από την διαίρεση και την υποδιαίρεση των ευρύχωρων διαμερισμάτων, τα κοινοτικά διαμερίσματα που θα προκύψουν θα υποδεχτούν τις γιαγιάδες, τα παιδιά, τις υπηρέτριες και τις γυναίκες των στελεχών που είχαν συλληφθεί, αν κι οι τελευταίες αυτές περίμεναν πως θα έρθει κι η δική τους σειρά να τεθούν υπό κράτηση. Τα παιδιά παρέμεναν κοντά σε συγγενείς που είχαν γλυτώσει από τις εκκαθαρίσεις ή πήγαιναν σε ορφανοτροφείο, ενώ αυτά που ήταν πάνω από 15 ετών κινδύνευαν επίσης με σύλληψη. Σύμφωνα με την κόρη του, ο παλιός μπολσεβίκος Αροσέφ που είχε ηγηθεί της εξέγερσης της Μόσχας το 1917, προβλέποντας την επικείμενη συλληψή του, απευθύνθηκε στον φίλο του Μολότοφ, τον πιο κοντινό συνεργάτη του Στάλιν. 'Οταν κατάφερε να έρθει σε επαφή μαζί του, ο Μολότοφ φέρεται να του ψιθύρισε με πνιγμένη φωνή: "Βρες κάποιον να φροντίσει τα παιδιά σου", κι αμέσως μετά έκλεισε το τηλέφωνο. Ο Αροσέφ καταδικάστηκε (και εκτελέστηκε) από τον Στάλιν και τον Μολότοφ. Λίγοι κάτοικοι του σπιτιού της κυβέρνησης θα καταφύγουν στην αυτοκτονία, όπως ο Ραντίτσεφ, ο διευθυντής του μουσείου Λένιν που αυτοπυροβολήθηκε στο κεφάλι την επαύριο της 13 επετείου του θανάτου του Βλαντίμιρ 'Ιλιτς, μετά την ομιλία του" [...]
Sonia Combe
En Attendant Nadeau, εφημερίδα για τη λογοτεχνία, τις ιδέες και τις τέχνες.
Μτφ. Σ.Σ.
