Ο Πόπλιος Αίλιος Τραϊανός Αδριανός (76-138 μ.Χ.) ανήκε στην πεντάδα των αποκαλούμενων «καλών αυτοκρατόρων». Διαδέχτηκε τον Τραϊανό στην ηγεσία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 117 μ.Χ. και τον διέκρινε πολυμάθεια, αφού ως στωικός και κυρίως επικούρειος φιλόσοφος διέθετε ευρεία ελληνική μόρφωση.
Ταυτίστηκε με μια περίοδο μεγάλης ακμής, καθώς κατά τη διάρκεια της θητείας του μειώθηκαν οι πόλεμοι και αναπτύχθηκαν τα έργα και ο πολιτισμός. Άλλωστε, τα θέματα που τον απασχολούσαν σχετίζονταν πρωτίστως με τη σκέψη και την τέχνη. Μεταξύ αυτών και η αρχιτεκτονική, εξού και η βίλα του στο Τίβολι φημιζόταν ως ένα από τα περίφημα ρωμαϊκά δείγματα αλεξανδρινού κήπου. Επιπλέον, ολοκλήρωσε το Πάνθεον στη Ρώμη και τον ναό του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα.
Πολύ πριν αναγορευτεί αυτοκράτορας είχε διατελέσει άρχοντας της Αθήνας για ένα σύντομο διάστημα. Συμμετείχε το 124 στα Ελευσίνια Μυστήρια, περιόδευσε στην Πελοπόννησο, πρωτοστάτησε στα Διονύσια του 125, ενώ αργότερα αποπεράτωσε στην Αθήνα σημαντικά έργα, όπως το Υδραγωγείο (το οποίο οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν μέχρι τα τέλη του 19ου αι.), η Πύλη και η Βιβλιοθήκη του Αδριανού.
Παράλληλα, έκανε προσπάθειες να δημιουργήσει μια περιφερειακή βουλή, το «Πανελλήνιον», ενώνοντας όλες τις ελληνικές πόλεις-πρώην κράτη, αλλά το εγχείρημα δεν ολοκληρώθηκε.
Στόχος της έκθεσης είναι να παρουσιαστεί ο φιλελληνισμός του Αδριανού και να προβληθεί η αξία και η σημασία του έργου που παρήγαγε σε καιρό ειρήνης.
Γνωρίζοντας καλά την ελληνική γλώσσα, έγραψε ποιήματα στα ελληνικά και τρία ή τέσσερα επιγράμματα της «Παλατινής Ανθολογίας» θεωρούνται δικά του. Βαθιά ουμανιστής, αγάπησε τη διδασκαλία του Επίκτητου, του Ηλιόδωρου και του Φαβωρίνου.
Δεν ήταν όμως μόνο ο ελλαδικός χώρος που ευεργετήθηκε από τον Αδριανό. Από τους πιο κοσμοπολίτες αυτοκράτορες της Ρώμης, ταξίδεψε μέχρι τη Βρετανία στην Ευρώπη κι έφτασε μέχρι τη Μαυριτανία, στην Αφρική. Όπου και αν βρέθηκε, φρόντισε να αναπτύξει τις υποδομές και τα δημόσια κτίρια, χτίζοντας υδραγωγεία, λουτρά, γυμνάσια και θέατρα.
Ο στόχος του ως αυτοκράτορα δεν ήταν οι κατακτήσεις αλλά η αύξηση της ρωμαϊκής επιρροής στους λαούς που αποτελούσαν μέρος της αυτοκρατορίας, σε Ανατολή και Δύση, Βορρά και Νότο. Στη Βρετανία υπάρχουν μέχρι σήμερα απομεινάρια του μεγάλου τείχους που ξεκίνησε να χτίζεται με εντολή του από το 122 για να την προστατέψει από την Καληδονία, δηλαδή τη σημερινή Σκωτία.
Επίσης, χάρη σ' αυτόν ανεγέρθηκε ιερό στο Γιορκ, όπου η Βρετανία παρουσιάζεται ως θεότητα. Μάλιστα, κάτω από τη γυναικεία μορφή αναγράφεται η ονομασία Britannia.
Παντρεμένος με τη Σαβίνα, η οποία τον απεχθανόταν, δεν απέκτησε ποτέ παιδιά, ενώ γνώρισε τον έρωτα στο πρόσωπο ενός εκπάγλου καλλονής Έλληνα εφήβου, του Αντίνοου από την Κλαυδιούπολη της Βιθυνίας. Ως ευνοούμενος και ερωμένος του τον ακολούθησε στα ταξίδια του, μέχρι που πνίγηκε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες στον Νείλο το 130.
Το γεγονός αυτό συγκλόνισε τον Αδριανό, που απαίτησε απ' όλες τις πόλεις της αυτοκρατορίας να τον τιμήσουν, ανεγείροντας ναούς στο όνομά του. Ο ίδιος έχτισε την Αντινοόπολη στις όχθες του Νείλου. Λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή στις 10 Ιουλίου του 138 μ.Χ., στις Βαΐες έξω από τη Ρώμη σε ηλικία 62 ετών, συνέθεσε το περίφημο ποίημά του «Μικρή ψυχή, περιπλανώμενη και γητεύτρα».
Η κληρονομιά που άφησε απ' όπου πέρασε χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα σημαντική και το όνομά του συνδέεται με την παντοκρατορία της Ρώμης και τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Φέτος, 1.900 χρόνια από την αναρρίχησή του στον θρόνο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η σύγχρονη Ρώμη αλλά και η υπόλοιπη Ευρώπη γιορτάζει την επέτειο με εκδηλώσεις και αφιερώματα.
Ανάμεσα στα μουσεία που πήραν ανάλογες πρωτοβουλίες είναι και το δικό μας Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο, σε συνεργασία με την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, διοργανώνει την περιοδική έκθεση «Αδριανός και Αθήνα. Συνομιλώντας με έναν ιδεατό κόσμο», την έκδοση τρίγλωσσου λευκώματος με επιστημονικά τεκμηριωμένα κείμενα και, τέλος, εκδηλώσεις θεατρικών δρωμένων και μουσικής.
Στόχος της έκθεσης είναι να παρουσιαστεί ο φιλελληνισμός του Αδριανού και να προβληθεί η αξία και η σημασία του έργου που παρήγαγε σε καιρό ειρήνης. Πρόκειται για επιτεύγματα που συνδέουν την ελληνική διανόηση με τη ρωμαϊκή κυριαρχία, κατά την οποία ο Αδριανός συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση μιας κοινής πολιτισμικής βάσης, που με τη σειρά της έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του δυτικού πολιτισμού.
Η έκθεση, η οποία βρίσκεται στην αίθουσα 31α, δηλαδή στην αίθουσα των Αθηναίων Κοσμητών της Συλλογής των Γλυπτών, αποτελείται από 40 εκθέματα που προέρχονται από τις συλλογές του μουσείου. Ο χώρος κρίθηκε ιδανικός ως σκηνικό για την ανάπτυξη της μουσειολογικής ιδέας, αλλά χρειάστηκε να γίνει μια αναπροσαρμογή.
Τα πορτρέτα του αυτοκράτορα Αδριανού τοποθετήθηκαν στο κέντρο της αίθουσας, για να ανοίξουν έναν νοερό φιλοσοφικό διάλογο περί ελληνικού πολιτισμού με εμβληματικές μορφές διανοητών της αρχαιότητας, όπως ο Μητρόδωρος, ο Αντώνιος Πολέμων και ο Ηρώδης του Αττικού, ενώ αυτήν τη φανταστική συνομιλία παρακολουθούν από απόσταση τα πορτρέτα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ως διαχρονικά σύμβολα της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης.
Στο βάθος της αίθουσας, ο τοίχος είναι καλυμμένος απ' άκρη σ' άκρη με μια υπερμεγέθη φωτογραφία ελιόδεντρων από την Ακαδημία Πλάτωνος, την ίδια ώρα που στην οροφή τρέχει ένα βίντεο με σύννεφα που διαπερνάνε τον αττικό ουρανό!
Μπροστά από τις ελιές παρατεταγμένα πορτρέτα Κοσμητών, αξιωματούχων που είχαν την ευθύνη της διανοητικής και σωματικής εκπαίδευσης των εφήβων στα αθηναϊκά γυμνάσια. Με προέλευση από το Διογένειο Γυμνάσιο της Αθήνας, μέχρι πρότινος ήταν τοποθετημένα κυκλικά, σε μια αίθουσα ελάχιστα θελκτική στους επισκέπτες.
Τέλος, μια άλλη σειρά αντιπροσωπευτικών εκθεμάτων και η υπέροχη προτομή του αφηρωισμένου Αντίνοου, του αγαπημένου συντρόφου του Αδριανού, που θεοποιήθηκε μετά τον πρόωρο θάνατό του και λατρευόταν στα γυμνάσια ως πρότυπο νεανικής ομορφιάς και ρώμης, εκπροσωπούν τα γυμνάσια της Αθήνας εκείνης της εποχής.
Κατά την επίσκεψή μου συνάντησα τη διευθύντρια του μουσείου κ. Μαρία Λαγογιάννη, η οποία προθυμοποιήθηκε να με ξεναγήσει στην επετειακή έκθεση του Αδριανού. Ξεκίνησε ομολογώντας πως: «Θα θέλαμε να κάνουμε πολύ περισσότερες περιοδικές εκθέσεις. Ο μόνος χώρος που έχουμε όμως είναι εκεί όπου βρίσκονται οι "Οδύσσειες", οι οποίες είναι τόσο αγαπητές, που τους δώσαμε ζωή μερικούς ακόμα μήνες, μέχρι το τέλος Μαρτίου».
Προχωρώντας στην αίθουσα της έκθεσης, συνέχισε: «Επιλέξαμε αυτόν εδώ τον χώρο για τον Αδριανό, κάνοντας μια ανασύνθεση της αίθουσας, ώστε να δώσουμε ένα μουσειολογικό αφήγημα το οποίο να ξεφεύγει από τα συνηθισμένα. Είπαμε να παρουσιάσουμε την ατμόσφαιρα της εποχής.
Ο Αδριανός αγαπούσε την Ελλάδα, ιδιαίτερα την Αθήνα. Από μικρός ασχολούνταν με την ελληνική λογοτεχνία και την ελληνική φιλοσοφία, γι' αυτό οι Ρωμαίοι τού είχαν δώσει το παρατσούκλι "Graeculus", δηλαδή Ελληνίσκος. Αυτό θέλουμε να δείξουμε με τη δράση μας αυτή, σε συνεργασία με την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή.
Γιατί ο Αδριανός ήταν φιλέλληνας; Τι ήταν αυτό που συγκίνησε έναν αυτοκράτορα, που τον έδεσε με την Αθήνα τόσο πολύ; Επίσης, επιχειρούμε να καταλάβουμε τι ήταν αυτό που τράβηξε τον Αδριανό στην ελληνική φιλοσοφία, κάτι που βέβαια δεν είναι πρωτοφανές τότε.
Στα μέσα του 3ου αι. π.Χ., όταν η Ρώμη γίνεται παγκόσμια δύναμη, οι Ρωμαίοι, ερχόμενοι σε επαφή με τους Έλληνες, εντυπωσιάζονται. Μετά τον Αλέξανδρο η ελληνική είναι η γλώσσα που επικρατεί σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο και μέσω αυτής προωθείται η ελληνική φιλοσοφία.
Την ελληνιστική εποχή κυριαρχούν τα γνωστά φιλοσοφικά ρεύματα, οι πλατωνιστές και οι αριστοτελικοί, αλλά έχουμε και δύο νέα ρεύματα που ξεκινούν αυτή την περίοδο, οι επικούρειοι και οι στωικοί. Ο Αδριανός στήριξε και τα τέσσερα αυτά φιλοσοφικά ρεύματα.
Έτσι, βάζουμε τους βασικούς εκπροσώπους της ελληνικής διανόησης να καλωσορίζουν τους επισκέπτες της έκθεσης. Στη μέση, από τις προτομές των αυτοκρατόρων, ξεχωρίζει αυτή του Αδριανού. Προσπαθεί να είναι Graeculus και στην ενδυμασία και ως εκ τούτου αφήνει γένια. Πέρα από καλός στρατιωτικός και διοικητής, ήταν άνθρωπος ευαίσθητος, με ανησυχίες. Πώς αλλιώς να χαρακτηρίσει κανείς έναν άνθρωπο που πήγαινε στην Αίτνα να δει το ηλιοβασίλεμα, όπως διαβάζουμε στην "Historia Augusta".
Η Πλωτίνα, η γυναίκα του Τραϊανού, η οποία στήριξε τη διαδοχή του στον θρόνο μετά τον θάνατο του άντρα της, ήταν επικούρεια και σώζονται επιστολές της σε μνημεία στο Επιγραφικό Μουσείο. Επιστολές όμως στέλνει και ο Αδριανός στους επικούρειους στην Αθήνα.
Γι' αυτό έχουμε την προτομή του Μητρόδωρου, ώστε να σηματοδοτήσει τη σχέση του με το φιλοσοφικό ρεύμα των επικούρειων. Δίπλα του ένας ρήτορας του κινήματος της δεύτερης σοφιστικής, ο Αντώνιος Πολέμων, ακολουθεί ο Ηρώδης, γιος του Αττικού, ο πολύ πλούσιος Αθηναίος ο οποίος ευεργέτησε την Αθήνα και άλλες πόλεις με πολύ σημαντικά έργα, και ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος.
Απέναντι, τα ανδρικά πορτρέτα των Κοσμητών που χρονολογούνται από τον 1ο έως τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Όταν τελείωνε η θητεία τους ‒ήταν υπεύθυνοι για την καλή λειτουργία των εγκαταστάσεων των γυμνασίων, την εύρεση χορηγών‒, η αθηναϊκή πολιτεία τούς τιμούσε με έναν ανδριάντα. Στους κλασικούς χρόνους ο ανδριάντας ήταν μπρούντζινος, στα ρωμαϊκά χρόνια μαρμάρινος. Ο Αντίνοος, που λατρευόταν στα γυμνάσια, εδώ εμφανίζεται γυμνός και ξυρισμένος».
Διαβάζω τη λεζάντα όπου τον αναφέρει ως «ευνοούμενο» του Αδριανού, ενώ είναι ευρέως γνωστό ότι υπήρξε ερωμένος του ‒ μάλιστα τον πένθησε βαθιά όταν έχασε τη ζωή του. Τη ρωτάω γιατί τόση σεμνοτυφία. Μου απαντάει: «Δεν μαθαίνουμε ιστορία από τη Γιουρσενάρ αλλά από ιστορικές πηγές. Εμείς οι αρχαιολόγοι βασιζόμαστε σε ιστορικές πηγές. Δεν υπάρχει πουθενά τέτοια τεκμηρίωση».
Με αυτήν τη σκηνοθεσία, λοιπόν, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας γιορτάζει την επέτειο της τεράστιας αυτής ιστορικής προσωπικότητας της ύστερης αρχαιότητας που διαμόρφωσε όχι μόνο την εποχή του αλλά και τη νέα πόλη των Αθηνών.
Για να μη φαίνεται πενιχρή η συνεισφορά στον εορτασμό, ο επισκέπτης συνεχίζει την περιήγησή του σε δύο άλλα σημεία του μουσείου. Πρώτον, στο «Αθέατο Μουσείο», θεσμό στο πλαίσιο του οποίου η διοίκηση, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ανασύρει από τις αποθήκες του μουσείου εκθέματα εκτός της μόνιμης συλλογής. Εκεί φιλοξενείται μια επιγραφή με το όνομα του Αυτοκράτορα Αδριανού και την προσωνυμία «Ολύμπιος». Χρονολογείται περί το 132 μ.Χ. και αποτελεί αυθεντική μαρτυρία της αναγνώρισης της προσφοράς του αυτοκράτορα από τους πολίτες της Αθήνας.
Δίπλα της στέκει μια δεύτερη (σχετικά κατεστραμμένη) προτομή του Αντίνοου από την Πάτρα. Η επίσκεψη ολοκληρώνεται με την Αιγυπτιακή Συλλογή, όπου μπορεί να δει κανείς το αιγυπτιάζον άγαλμα του Αντίνοου από το ιερό των Αιγυπτίων Θεών στον Μαραθώνα.
Το γεγονός ότι υπάρχουν άγνωστα γλυπτά και εκθέματα στις αποθήκες του μουσείου είναι ένα σοβαρό θέμα. Το σημαντικότερο μουσείο της χώρας και το δεύτερο σε επισκεψιμότητα της Αθήνας, όπως πληροφορήθηκα, στο οποίο συνωστίζονται εκατοντάδες ευρήματα, θα έπρεπε να είναι δεκαπλάσιο σε μέγεθος και φήμης ανάλογης με αυτήν του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.
Αντ' αυτού, εξακολουθεί να στεγάζεται στο οικοδόμημα του 19ου αι. της οδού Πατησίων, στο οποίο επέκταση έγινε τελευταία φορά το 1962 και η πιο πρόσφατη ανακαίνιση με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες το 2004.
Η σημερινή του κατάσταση καθιστά επιτακτική την ανάγκη για μια εκ νέου επέκταση ή ανέγερση επιπρόσθετων κτιρίων, ώστε να προβληθεί ολόκληρη η μόνιμη συλλογή και να μπορούν να φιλοξενούνται περιοδικές εκθέσεις σαν αυτή του Αδριανού.
Info:
«Αδριανός και Αθήνα. Συνομιλώντας με έναν ιδεατό κόσμο»
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
από 27/11/2017
Διάρκεια έκθεσης: Ένα έτος
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα 13:00-20:00, Τρίτη-Κυριακή: 09:00-16:00
