Πριν από λίγο καιρό έπεσε στα χέρια μου ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο. Ο τίτλο του ήταν «Γράμματα σε Νέο Ηθοποιό» κι είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Κούστας, το 1964. Κάπως παλιά δηλαδή, αλλά τούτο δεν έχει ουδεμία σημασία – πιστέψτε με.
Σ' αυτό το βιβλίο οι επιμελητές Ν.Α. Μακρίδης και Ν.Θ. Οικονόμου απευθύνθηκαν σε Έλληνες ηθοποιούς της εποχής ζητώντας τους να γράψουν, κατ' αναλογίαν των «γραμμάτων σ' ένα νέο ποιητή» του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, ανάλογες «συμβουλές» προς νέους ηθοποιούς αυτή τη φορά.
Τα γράμματα των ηθοποιών είχαν σταλεί στην εφημερίδα «Νίκη», όπου και δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά βρίσκοντας τεράστια ανταπόκριση (όπως πληροφορούμαστε από το ίδιο το βιβλίο).
Το επόμενο στάδιο το μαντεύετε. Οι επιστολές συγκεντρώθηκαν από τα φύλλα των εφημερίδων δημιουργώντας τα «Γράμματα σε Νέο Ηθοποιό».
Ο τόμος ανοίγει μ' ένα χειρόγραφο του Αιμίλιου Βεάκη (είχε πεθάνει το 1951), που είχαν εξασφαλίσει οι επιμελητές από τον γιο τού μεγάλου ηθοποιού, τον Δημήτρη Βεάκη, για να ακολουθήσουν οι επιστολές προς την εφημερίδα από τους: Μήτσο Μυράτ, Πέλο Κατσέλη, Μαίρη Αρώνη, Χριστόφορο Νέζερ, Βάσω Μανωλίδου, Χρήστο Ευθυμίου, Ελένη Χαλκούτση, Βασίλη Ρώτα, Άγγελο Τερζάκη, Μελίνα Μερκούρη, Τζαβαλά Καρούσο, Μήτσο Λυγίζο, Διονύση Ρώμα, Μάνο Κατράκη, Βασίλη Μεσολογγίτη, Λίνο Καρζή, Ελένη Χατζηαργύρη, Μάριο Πλωρίτη, Κλέωνα Παράσχο, Σωκράτη Καραντινό, Έλλη Λαμπέτη, Θάνο Κωτσόπουλο, Δημήτρη Ψαθά, Πάνο Παπαδούκα, Λάμπρο Κωνσταντάρα, Βασίλη Διαμαντόπουλο, Μιχάλη Κακογιάννη, Λυκούργο Καλλέργη, Μιράντα Μυράτ, Έλσα Βεργή και Γιώργο Θεοδοσιάδη.
Επιλέγω μερικά από τα πιο σύντομα γράμματα, που έχουν φυσικά διαχρονικό ενδιαφέρον, εκσυγχρονίζοντας κάπως την ορθογραφία...
ΒΑΣΩ ΜΑΝΩΛΙΔΟΥ
Αγαπητέ νέε συνάδελφε μια συμβουλή μπορώ να δώσω σε σας τους αποφοίτους των δραματικών Σχολών που θα βρεθείτε σε λίγο αντιμέτωποι με την αδυσώπητη πραγματικότητα: το Κοινόν. Εργασία και υπομονή. Με τον ενθουσιασμόν της νεότητος, αυτή τη στιγμή είναι φυσικό να βλέπετε όλον τον κόσμο δικό σας. Αυτό είναι σωστό ως ένα σημείο. Η αισιοδοξία και το θάρρος θα σας βοηθήσουν να αντιμετωπίσετε τις δυσκολίες που θα συναντήσετε. Αλλά για να μη γονατίσετε στο πρώτο εμπόδιο σας συνιστώ: εργασία και υπομονή.
Μη νομίσατε πως τα εμάθατε όλα και πως δεν υπάρχουν άλλα περιθώρια για σπουδή. Όσο ταλέντο κι αν διαθέτετε, κι όσο τέλεια κι αν είναι τα φυσικά σας προσόντα, σας λείπει η πείρα. Κι αυτή δεν αποκτάται εύκολα. Μόνο με την εργασία την εντατική και τον χρόνο. Κανείς δεν γίνεται πρωταγωνιστής αμέσως. Πολύ δε περισσότερον θιασάρχης. Εγώ π.χ. ηγήθηκα για πρώτη φορά δικού μου θιάσου, δέκα χρόνια μετά την πρώτη μου εμφάνιση στην Σκηνή.
Αυτό βέβαια δεν είναι απόλυτο. Όπως κι αν έχει το πράγμα σας εύχομαι καλή σταδιοδρομία.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΥΡΑΤ
Δεν υπάρχει πιο κουραστικό και αντιπαθητικό πράμα στον κόσμο από τις συμβουλές των ηλικιωμένων προς τους νέους. Και πιο άχρηστο.
Ποτέ η νεότης δεν επωφελήθηκε την εμπειρία του γήρατος. Αν το έκανε, δεν θα υπήρχε πρόβλημα απειρίας των νέων από τη λίθινη εποχή και πριν. Έπειτα, η ομορφιά της νειότης είναι τα σφάλματα. Τι ανιαρό και άνοστο θα ήταν μια πεπειραμένη και νουνεχής νεολαία! Όσο και ένα άπειρο, επιπόλαιο γήρας. Για το δεύτερο υπάρχει χαρακτηρισμός: είναι το ραμολιμέντο. Για την έμπειρη νεότητα νομίζω πως ο χαρακτηρισμός είναι βαρύτερος. Και δεν γράφεται.
Όταν ακούτε: «Εγώ στην ηλικία σου!...» κουμπωθείτε. Μυρίζει ψέμα ή ανοησία. Όπως όταν ακούτε να σας μιλούν για καλοσύνη και αγάπη, πάλι κουμπωθείτε: μυρίζει κακία.
Δεν έχω καμμιά συμβουλή να σας δώσω, πρώτον γιατί δεν θα την ακούσετε, και θα κάνετε πολύ καλά. Και δεύτερον, αν έχετε την ανοησία να την ακούσετε, μάλλον θα σας βλάψει.
Σας εύχομαι πολλά σφάλματα, με την ελπίδα πως θα τα αξιοποιήσετε.
ΜΑΝΟΣ ΚΑΤΡΑΚΗΣ
Νέε μου μια Τέχνη που κλείνει μέσα της εφτά τέχνες μαζί, που 'χει στόχο την αιώνια πάλη του ανθρώπου με τα πεπρωμένα του, είναι μια λειτουργία στενά δεμένη με τη ζωή και με τη μαγεία της. Τα στοιχεία που την συνιστούν είναι δαιμόνιο, είναι διονυσιασμός, είναι ποιητική σύλληψη. Και σαν να μη φτάνουν τούτα, εσύ ο υπηρέτης τούτης της μαγικής Τέχνης πρέπει να 'χεις γνήσια φωνή, τέλεια εξαφάνιση τού εγώ σου, ικανότητα να γλιστράς μεσ' το ποιητικό είδωλο όπου, νέε μου, από απλός παρατηρητής κι ελεγκτής γίνεσαι ξαφνικά μύστης, μάγος, αποκαλυπτής.
Σαν συμβούν όλα αυτά, τράβα μπρος κι ο κόσμος ολάκερος θαν' στα πόδια σου. Όμως, αν δεν συντύχει κι ένα απ' όλα τούτα, στάσου όσο είναι καιρός. Θέατρο του ενός, θέατρο τσέπης, θέατρο εφαρμογής, θέατρο έλα να με δεις τι όμορφος που είμαι, θέατρο γιατί έχω ανάγκη τα λεφτά σας, θέατρο έλα να με δεις τι όμορφα που 'μαι ντυμένος, όλα τούτα συνιστούν την καπηλεία της Τέχνης. Θλιβερός κατήφορος που δεν σ' αξίζει. Πέρα είν' ο ανήφορος, κι αν δεν μπορείς να 'σαι πρώτος στον ανήφορο και σε τρομάζει η μοναξιά, τότε περιορίσου μ' όσες δυνάμεις έχεις ν' ακολουθείς αυτόν π' ανηφορίζει και να 'σαι βέβαιος πως πήρες τον σωστό δρόμο. Άλλο δεν έχω να σου πω, δε βρίσκω τρόπο άλλο.
ΕΛΕΝΗ ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗ
Αγαπητή μου φίλη, αισθάνομαι τον εαυτό μου τόσο λίγο ώριμο για να σου δώσω συμβουλές, ώστε θα 'θελα το γράμμα μου αυτό να πάρει τη μορφή μιας μικρής εξομολόγησης σε σένα, που, πίστεψέ με, νιώθουμε τα ίδια συναισθήματα.
Θα σου φανή παράξενο αυτό, αν αναλογιστείς τα χρόνια που έχω στο Θέατρο – κι όμως αυτή είναι η αλήθεια!
Σαν κι εσένα, κι εγώ διαβάζω τα γράμματα των παλαιοτέρων μου σεβαστών συναδέλφων, για να δω αν βαδίζω σωστά στον δρόμο που διάλεξα. Σαν κι εσένα έχω την ίδια αγνή αγάπη για το Θέατρο, την ίδια θέληση για μάθηση, τον ίδιο σεβασμό για τους παλαιοτέρους μου και την ίδια αγωνία για τον ρόλο που θα μου δοθεί.
Με λίγα λόγια, αισθάνομαι σαν μια μαθήτρια που τελείωσε τώρα την Δραματική Σχολή...
Όλ' αυτά τα χρόνια δεν έπαψα να νιώθω έτσι, δεν έπαψα να παλεύω τίμια, και θα εξακολουθήσω έτσι, γιατί για μένα αυτός είναι ο σωστός δρόμος του ανθρώπου που θέλει να λέγεται καλλιτέχνης και να φτάσει κάποτε στον σκοπό: να παραμείνει ένας ακέραιος άνθρωπος.
ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΕΤΗ
Φίλοι μου δεν πιστεύω πως η αλληλογραφία είχε ποτέ ασπονδότερο εχθρό από μένα. Μα, όταν μου ζήτησαν να μιλήσω μαζί σας, είδα πως δεν υπήρχε άλλος τρόπος παρά να περάσω στο εχθρικό στρατόπεδο των... αλληλογράφων. Χρησιμοποιώντας, λοιπόν, το χαρτί σαν λευκή σημαία, να 'μαι κοντά σας, σε σας που αγαπώ!
Δεν θα επιχειρήσω να σας δώσω συμβουλές. Πώς θα μπορούσα;
Να σας πω πώς θα γίνετε καλοί ηθοποιοί; Εγώ δεν θα 'ξερα... Μα, αν βρείτε κάποιον άλλον, που να ξέρει να σας το πει, τότε στείλτε τον και σε μένα, παρακαλώ... Θα μπορούσε να που πει πως ν' αλλάξω τα καστανά μου μάτια σε γαλανά και να μικρύνω λίγο το πηγούνι μου!
Μα, καλοί μου φίλοι, αισθάνομαι πως θα μπορούσα ίσως να σας φανώ χρήσιμη, πριν ριχτείτε στην υπέροχη περιπέτεια που λέγεται Θέατρο, με το να σας υποβάλω μια ερώτηση: πόσο αγαπάτε το θέατρο;
Αν η απάντηση πεταχτεί από μέσα σας όπως η λάβα από ένα ηφαίστειο: πάνω απ' όλα, τότε θα δευτερορωτήσω: γιατί;
Κι αν πάλι απαντήσετε: «Γιατί δεν μπορώ να κάνω αλλιώς, γιατί δεν μπορώ να ζω χωρίς ν' αναπνέω», τότε, φίλοι μου, σας ζηλεύω και ξέρω πως σύντομα θα ανήκω στη χορεία των θαυμαστών σας.
Μ' αν, όμως, στο πρώτο ερώτημα, η απάντησή σας έρθει αργή, δισταχτική, σαν τον ήχο μισοξεραμένου αυγουστιάτικου ρυακιού, ω, τότε για το δικό σας το καλό, μια ηθοποιός που έχει δουλέψει πολλά-πολλά χρόνια στο Θέατρο, σας συμβουλεύει – ήταν αναπόφευκτο να δώσω συμβουλή: διαλέξτε ένα άλλο επάγγελμα! Το Θέατρο είναι γι' αυτόν, που τ' αγαπάει σαν τον δροσερό αέρα που αναπνέουμε, είναι η ζωή που είναι όμορφη κι όταν ακόμα είναι πικρή, που δεν θέλουμε να την χάσουμε, γιατί είναι... όλα!...
Δεν ξέρω τίποτ' άλλο!
Χαρείτε τη ζωή και συγχωρέστε... την άγνοιά μου.
ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΡΑΣ
Φίλε μου δεν είμαι από τους ανθρώπους που απογοητεύουν τα νιάτα – απεναντίας. Εν τούτοις, έχω χρέος να σου επιστήσω την προσοχή σε μερικά πράγματα, που θα πρέπει να τα συζητήσεις με τον εαυτό σου, αν δεν το 'χεις κάνει ήδη. Αν στο επάγγελμα που διάλεξες σε τράβηξε η «βιτρίνα» και μόνο, θα 'χεις πολλές απογοητεύσεις, που δεν θα μπορέσεις να ξεπεράσεις.
Αν ξεκίνησες με «πίστη» στη δουλειά, ή μάλλον στο λειτούργημα που διάλεξες, τράβα μπροστά – τίποτε δεν πρόκειται να σου κλονίσει αυτή την πίστη. Δούλεψε! Δούλεψε σκληρά! Αν δεν έχεις «άστρο» μην το βάζεις κάτω. Η δουλειά, η επιμονή, η ευσυνειδησία, πάντα αναγνωρίζονται μια μέρα...
Γίνε συμπαθής στους συναδέλφους σου – κατάφερε να σ' αγαπήσουν πρώτα αυτοί και ύστερα το Κοινό. Εμείς οι ίδιοι επιβάλλουμε τις αξίες στο θέατρο. Αν σ' αγαπήσουν οι συνάδελφοί σου θα σ' αγαπήσει οπωσδήποτε και ο κόσμος.
Να είσαι με τους φτασμένους ευγενής, αλλά αξιοπρεπής. Μην προσπαθήσεις, κολακεύοντας τις φίρμες, να σταθεροποιήσεις μια θέση σ' ένα θίασο.
Πίστευε στον εαυτό σου! Αυτό δίνει πάντα δύναμη. Προσπάθησε να μην «καβαλήσεις το καλάμι» με την πρώτη επιτυχία. Να σέβεσαι τους παλιούς, για να σε σεβασθούν και σένα αργότερα. Προσπάθησε να μην μιμηθείς, αλλά να δημιουργήσεις: μια μέτρια δημιουργία, αξίζει πολύ περισσότερο από μια τέλεια μίμηση. Να είσαι περήφανος που υπηρετείς το Ελληνικό Θέατρο, γιατί είναι από τα καλύτερα του κόσμου. Και, τέλος, στην ιδιωτική ζωή σου, να προσπαθείς πάντα, με την συμπεριφορά σου, να εμπνέεις τον σεβασμό στον κόσμο για το επάγγελμά σου, που οι παλαιότεροι και 'μεις κάναμε τα πάντα, για να το φέρουμε στο σημείο, που συ το βρίσκεις σήμερα.
ΒΑΣΙΛΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ
Το να συμβουλέψεις τους νέους είναι μια πολύ δύσκολη δουλειά. Για να συμβουλέψεις πρέπει να ξέρεις πάρα πολλά κι εγώ δεν αισθάνομαι να ξέρω τόσα πολλά, για να δίνω και συμβουλές. Έπειτα, η λίγη μου πείρα μού έμαθε πως όσο πιο πολύ συμβουλεύεις τον νέο, τόσο τον απομακρύνεις από κοντά σου κι απ' όλα όσα θες να του μάθεις.
Ο νέος θέλει να σε δει να δουλεύεις, για να μάθει από σένα, να σε αγαπήσει και να σε σεβασθεί.
Κι αφού πρέπει να δώσω οπωσδήποτε συμβουλές στους νέους ηθοποιούς, έχω να τους δώσω την πιο μεγάλη συμβουλή: πηγαίνετε να δείτε πως δουλεύουν οι καλοί ηθοποιοί, ας πούμε οι φτασμένοι. Φοιτήστε κοντά τους, μελετήστε τη δουλειά τους, το μόχθο τους. Εκεί, πάνω στο σκληρό αμόνι της δουλειάς, θα δείτε πως μπροστά στην απεραντοσύνη της Τέχνης είμαστε όλοι πρωτόπειρα μαθητούδια.
Πάρτε ό,τι μπορείτε απ' τους «δασκάλους» του Θεάτρου. Κρίνετέ τους αμείλικτα, αλλά όχι επιπόλαια. Ό,τι κάνετε, κάνετέ το με πάθος. Γιατί απ' το Ελληνικό Θέατρο δεν λείπει το ταλέντο, λείπει το πάθος! Το πάθος για τη δουλειά!
Ευχαριστώ τον δάσκαλό μου, τον Κουν, που ρίζωσε μέσα μου αυτό το πάθος. Και δεν μ' έμαθε ν' αγαπάω το Θέατρο με τις συμβουλές του. Τον είδα πάνω στη δουλειά! Να δουλεύει μ' αυτό το ένθεο πάθος.
Δυστυχώς, στο Ελληνικό Θέατρο δεν είναι πολλοί αυτοί που δουλεύουν έτσι. Είναι πιο πολύ έξυπνοι παρά παθιασμένοι. Πονάω τους νέους τους σημερινούς, γιατί, δυστυχώς, δεν υπάρχουν πολλά υψηλά παραδείγματα στο Ελληνικό Θέατρο. Γι' αυτό η ευθύνη των νέων είναι πιο μεγάλη. Οφείλουν σχεδόν μόνοι τους να βρουν το δρόμο το σωστό. Το Θέατρό μας τελευταία ορφάνεψε από πολλούς σπουδαίους ηθοποιούς και δασκάλους. Κι αυτοί που μένουν μετριούνται στα δάχτυλα.
Μα εγώ πιστεύω στους νέους – τουλάχιστον στους περισσότερους νέους. Πιστεύω πως σ' αυτούς ανήκει η αναγέννηση του Ελληνικού Θεάτρου.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΘΑΣ
Νεαρέ μου φίλε, με ειλικρινή μου θλίψη έμαθα τα λυπηρά σας νέα. Γιατί, όμως, διαλέξατε αυτόν τον δρόμο; Υπάρχουν πολύ καλύτεροι τρόποι να φτάσετε στον σκοπό σας. Ο πρώτος είναι να πηδήξετε απ' την Ακρόπολη και ο δεύτερος να πέσετε στο Φάληρο. Υπό τις σημερινές θεατρικές συνθήκες η ελληνική σκηνή προσφέρεται, βέβαια, για αυτοκτονία, αλλά θα σας ταλαιπωρήσει τρομερά μέχρι που να σας βγάλει εντελώς την τόσο ευγενή και φιλότεχνη ψυχή σας.
