Έχουν περάσει σχεδόν 44 χρόνια από τότε που ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Richard Nixon, υπέγραψε μπροστά σε ένα πλήθος δημοσιογράφων την Εθνική Πράξη κατά του Καρκίνου, κυρήσσοντας έναν διαχρονικό πόλεμο απέναντι σε μία νόσο δυσβάσταχτη, που κόστιζε -και εξακολουθεί να κοστίζει- τη ζωή σε εκατομμύρια ανθρώπους ανά έτος. Το ποσό που απελευθερώθηκε για τη χρηματοδότηση της συντονισμένης ερευνητικής προσπάθειας ήταν πρωτοφανές για τις δαπάνες της εποχής στον τομέα της υγείας, ξεπερνώντας τα 100 εκατομμύρια δολάρια.
Ο καρκίνος, ωστόσο, αποδείχθηκε δύσκολος αντίπαλος και παρά το αρχικό κλίμα αισιοδοξίας η δέσμευση για οριστική νίκη δεν έχει επιτευχθεί. Ίσως ο προβλεπόμενος χρονικός ορίζοντας να μην ήταν αρκετός, ώστε να προλάβει η επιστημονική γνώση να ωριμάσει, να μεταφραστεί σε κλινική πράξη και ελπίδα ζωής για όλους. Ίσως πάλι φταίνε οι ερευνητές και οι υπεύθυνοι επικοινωνίας της επιστήμης που καλλιέργησαν αναντίστοιχα υψηλές προσδοκίες στο κοινό, ο καθένας για δικούς του λόγους. Οι μεν για να αποσπάσουν υψηλότερες χρηματοδοτήσεις, οι δε χάριν απλούστευσης ή ελλείψει βαθύτερης γνώσης επί του θέματος. Σε κάθε περίπτωση η περιπλοκότητα της νόσου υποτιμήθηκε.
Η πρόοδος που σημειώθηκε τα τελευταία χρόνια στην αντιμετώπιση της νόσου, έχει αυξήσει τα ποσοστά ιασιμότητας, την ποιότητα και το προσδόκιμο ζωής των ασθενών.
Το κλίμα είναι ακόμη βαρύ. Δε συγκρίνεται όμως με εποχές που οι άνθρωποι απέφευγαν ακόμη και να ονοματίσουν τη νόσο. Η κοινωνία ευαισθητοποιήθηκε, τα δεσμά αμηχανίας έσπασαν και πλέον όλοι μαζί συμμετέχουμε και στηρίζουμε το θαρραλέο αγώνα των ανθρώπων που δίνουν μάχη ζωής. Στο μεταξύ, είναι αδιαμφισβήτητο ότι σημειώθηκε πρόοδος σε όλα τα κρίσιμα μέτωπα. Αργά και σταθερά. Τόσο σε αυτά που αφορούν στη βασική κατανόηση των μηχανισμών της νόσου, όσο και στην εξεύρεση νέων, ολοένα και πιο αποτελεσματικών θεραπευτικών προσεγγίσεων.
Γι' αυτό το λόγο, επιστήμονες και θεράποντες ιατροί ανά τον κόσμο εκφράζουν μια μετριοπαθή, αλλά βάσιμη πλέον αισιοδοξία σχετικά με την επίτευξη της προαναγγελθείσας δέσμευσης για οριστική νίκη ενάντια στη νόσο.
Η αισιοδοξία αυτή βασίζεται στα φθίνοντα ποσοστά θνητότητας για όλους τους τύπους καρκίνου, από το 1990 και έπειτα, καθώς και στην εντυπωσιακή αύξηση του προσδόκιμου ζωής μετά την εμφάνιση της νόσου. Η παιδική λευχαιμία θεωρείται πλέον ιάσιμη, όπως επίσης και το λέμφωμα τύπου Hodgkin. Η θνητότητα από καρκίνο του παχέος εντέρου μειώθηκε κατά 40%, από καρκίνο του μαστού κατά 25% και από καρκίνο του προστάτη κατά 68%. Ποσοστά που προκύπτουν λαμβάνοντας υπόψιν τις εκτιμήσεις μόνο των τελευταίων δύο δεκαετιων.
Ένα μεγάλο ποσοστό της μείωσης της θνητότητας προέρχεται από τη βελτίωση παλαιότερων θεραπευτικών σχημάτων:
- οι χειρουργικές επεμβάσεις είναι πλέον πολύ πιο στοχευμένες και φέρουν τα ίδια ή και καλύτερα αποτελέσματα, δίχως την εμφάνιση παρανεργειών ή παράπλευρων απωλειών φυσιολογικού ιστού
- ο τεχνικός εξοπλισμός για τη διενέργεια ακτινοθεραπείας βελτιώθηκε, επιτρέποντας στις ακτίνες να εξουδετερώνουν τους όγκους χωρίς να προκαλούν εκτεταμένη βλάβη σε διπλανούς ιστούς
- αναπτύχθηκαν φάρμακα που αποτρέπουν τη ναυτία, ώστε οι άνθρωποι να ανέχονται καλύτερα τη χορηγούμενη χημειοθεραπευτική αγωγή
Ένα ακόμη σημαντικό μέρος της αξιοσημείωτης προόδου οφείλεται σε μια σειρά ριζικών αλλαγών που αφορούν στον τρόπο με τον οποίο συνδυάστηκαν διαφορετικές θεραπευτικές προσεγγίσεις, παλαιότερες και νεότερες, για μια πραγματική επανάσταση στην αντιμετώπισης της νόσου.
- Η πρώτη ήταν η αναγνώριση ότι η συνδυαστική χημειοθεραπεία μπορούσε να αναχαιτίσει την εξέλιξη των νεοπλασιών προχωρημένου σταδίου. Αυτό οδήγησε στη μείωση της θνητότητας από λευχαιμίες και λεμφώματα, ενώ σε σύζευξη με τη χορήγηση ανοσοενισχυτικών φαρμάκων οδήγησε στην ελάττωση της θνητότητας και άλλων συχνών κακοήθων όγκων, όπως εκείνων του μαστού και του παχέος εντέρου.
- Η δεύτερη αλλαγή προέκυψε από την ανάπτυξη στοχευμένων φαρμάκων που περιορίζουν τις επιπτώσεις συγκεκριμένων μοριακών αλλοιώσεων του DNA, υπεύθυνων για ορισμένες μορφές καρκίνου. Αυτό το είδος στοχευμένης θεραπείας μετέτετρεψε τις λευχαιμίες από θανατηφόρες νόσους, σε χρόνιες ασθένειες που συχνά δεν μειώνουν καθόλου το αρχικά αναμενόμενο προσδόκιμο ζωής. Οι θεραπείες αυτές εφαρμόζονται τώρα και σε συχνές περιπτώσεις όγκων του πνεύμονα και του μελανώματος.
- Η τρίτη αλλαγή κατέστη εφικτή όταν οι ερευνητές ανέπτυξαν επιτυχείς μεθόδους ενεργοποίησης του ανοσοποιητικού συστήματος κατά των νεοπλασιών των ίδιων των ασθενών. Αν και η προσέγγιση αυτή ενσωματώθηκε πρόσφατα στην κλινική πράξη, μοιάζει να λειτουργεί για την πλειονότητα των ασθενών.
Η πρόοδος που σημειώθηκε τα τελευταία χρόνια στην αντιμετώπιση της νόσου, έχει αυξήσει τα ποσοστά ιασιμότητας, την ποιότητα και το προσδόκιμο ζωής των ασθενών. Ποια είναι όμως η τρέχουσα κατανόηση της αιτιοπαθογένειας της νόσου και πώς πρόκειται να διαμορφωθούν οι θεραπευτικές προσεγγίσεις του μέλλοντος σε ευθεία στοίχιση με τα νεότερα επιστημονικά ευρήματα;
Τον Μάρτιο του 2011, δημοσιεύτηκε στην επιστημονική επιθεώρηση Cell μία μελέτη υψηλής επιρροής υπό τον τίτλο "Hallmarks of Cancer: The Next Generation", η οποία επιχείρησε να συνοψίσει τα πιο κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ασθένειας. Οι συγγραφείς διατύπωσαν την υπόθεση ότι εάν όλοι οι τύποι νεοπλασιών προκύπτουν ως συνισταμένη της αιτιακής αλληλουχίας αυτών των γνωρισμάτων, τότε ο αριθμός των μοριακών στόχων για την καταπολέμηση της νόσου συρρικνώνεται δραματικά. Η υπόθεση αυτή έλκει ευσταθές έρεισμα από πλήθος ερευνών που πραγματοποιήθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες και εξακολουθεί να κερδίζει έδαφος ακόμη και σήμερα. Ο επιβλέπων συγγραφέας της δημοσίευσης, Robert Weinberg, ήταν και ο πρώτος που αναγνώρισε τον καταλυτικό ρόλο των ογκογονιδίων στην εξέλιξη της νόσου, θέτοντας τα θεμέλια για την σύγχρονη κατανόηση των μοριακών μηχανισμών της.
Τα κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα μεταξύ όλων των τύπων καρκίνου που προτείνονται στην εν λόγω μελέτη και συνοψίζονται πολύ καλά στο πρόσφατο άρθρο "Death of Cancer", που δημοσιεύτηκε στο aeon.co από το διάσημο ιατρό ογκολόγο Vincent T. DeVita και τη δημοσιογράφο Elizabeth DeVita-Raeburn, είναι τα εξής:
- παρατεταμένη σηματοδότηση της κυτταρικής αύξησης και του πολλαπλασιασμού
- παράκαμψη των κυτταρικών μηχανισμών αναστολής του βήματος 1.
- ανθεκτικότητα στο πρόγραμμα κυτταρικού θανάτου έκτακτης ανάγκης
- διαφυγή της κατασταλτικής δράσης του ανοσοποιητικού συστήματος
- ικανότητα επαγωγής της αγγειογένεσης
- απορρύθμιση των μηχανισμών παραγωγής ενέργειας και μεταβολισμού
- κυτταρική αθανατοποίηση μέσω ανάκτησης των σταδιακά μειούμενων τελομερών
- ενεργοποίηση της δυνατότητας διήθησης του πρωτογενούς ιστού και στη συνέχεια μεταστατική ικανότητα
Τώρα, ας αναλύσουμε ένα-ένα τα παραπάνω σημεία, η διαδοχή των οποίων οδηγεί σταδιακά στην ανάπτυξη νεοπλασιών:
Ένα εν δυνάμει καρκινικό κύτταρο ξεκινά ως ένα απόλυτα φυσιολογικό κύτταρο ενηλίκου, το οποίο οριοθετείται καλά πακεταρισμένο ανάμεσα σε άλλα όμοια ή παρόμοια κύτταρα. Τα κύτταρα αυτά "συνομιλούν" μεταξύ τους δια μέσου ενός συστήματος "ενδοεπικοινωνίας", ακριβώς στα σημεία επαφής τους. Τα σήματα που λαμβάνουν εντέλλουν: παραμείνετε στη θέση σας, κάνετε σωστά τη δουλειά σας, φτιάξτε πρωτεΐνες και άλλα σημαντικά βιομόρια, εκκρίνετε τα απόβλητα, αλλά, όσο και αν το θελήσετε, μη διανοηθείτε να διαιρεθείτε! Αυτού του τύπου η καταστολή του κυτταρικού πολλαπλασιασμού χαρακτηρίζεται από τους μοριακούς βιολόγους ως "αναστολή εξ επαφής".
Συχνά, ωστόσο, εν αγνοία του φυσιολογικού κυττάρου που σύντομα πρόκειται να λοξοδρομήσει, λαμβάνει χώρα μία σειρά παρασκηνιακών αλλοιώσεων που αφορούν στη δομή του γενετικού υλικού. Εξ αυτών είναι και η μετάλλαξη σημαντικών γονιδίων που περιπολούν το ενδεχόμενο κυτταρικής διαίρεσης και το καταστέλλουν συστηματικά. Η μεταλλάξεις αυτές καθιστούν τα επονομαζόμενα ως ογκοκατασταλτικά γονίδια ανίκανα να ανταποκριθούν στο ρόλο του "δεσμοφύλακα" για τον οποίο έχουν προοριστεί.
Οι πιο συχνές περιπτώσεις νεοπλασιών που αποβαίνουν μοιραίες προέρχονται από μεταστάσεις όγκων του επιθηλιακού ιστού σε άλλα ζωτικά όργανα. Ο ιστός αυτός είναι συνήθως συμπαγής και παραμένει ακίνητος.
Τα κύτταρα αυτά δεν είναι ακόμη καρκινικά, αλλά το μονοπάτι εξόδου από την κανονικότητα έχει αρχίσει να διαμορφώνεται. Κάποιες γενετικές αλλοιώσεις μπορεί να είναι κληρονομικές, όπως συμβαίνει σε οικογενή σύνδρομα καρκίνου. Μία προσεκτική εξέταση του οικογενειακού ιστορικού του ασθενούς μπορεί να ανιχνεύσει τέτοια πρότυπα κληρονόμησης. Εναλλακτικά, οι αλλοιώσεις επισυμβαίνουν εξαιτίας του βομβαρδισμού της κυτταρικής μηχανής από καρκινογόνες χημικές ουσίες, οι οποίες βρίσκονται σε πληθώρα επεξεργασμένων τροφών, στον καπνό των τσιγάρων, στον ατμοσφαιρικό αέρα, κλπ. Τέλος, υπάρχουν και ιοί που προκαλούν νεοπλασίες εκμεταλλευόμενοι τα γονίδια που ελέγχουν το κυτταρικό πολλαπλασιασμό. Κατ' αυτό τον τρόπο αντιγράφονται μαζί με το κύτταρο, όπως ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων που προκαλεί καρκίνο του τραχήλου της μήτρας.
Ακόμη και τότε, όμως, τα προκαρκινικά κύτταρα δε μπορούν να αρχίσουν να πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα, εκτός κι αν συμβεί ένα δεύτερο περιστατικό. Μεταλλάξεις που όχι απλώς δεν καταστέλλουν, αλλά προωθούν τον πολλαπλασιασμό. Όταν αυτό συμβεί το κύτταρο λαμβάνει σταθερά σήματα για αύξηση με συνέπεια την πρώιμη ανάπτυξη ενός καλοήθους όγκου.
Αυτά είναι και τα δύο πρώτα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των καλοήθων όγκων: i) ο εκτός ελέγχου κυτταρικός πολλαλασιασμός, λόγω παρατεταμένης σηματοδότησης για αύξηση και ii) η απενεργοποίηση του συστήματος καταστολής της κυτταρικής διαίρεσης που ενυπάρχει σε όλα τα φυσιολογικά κύτταρα. Στη συνέχεια, το καρκινικό κύτταρο αρχίζει να μοιάζει με όχημα που αφήνεται ελεύθερο σε μία κατηφόρα χωρίς φρένα.
Η ζωή των καρκινικών κυττάρων δεν είναι εύκολη ούτε και σε αυτό το στάδιο. Συχνά αποτυγχάνουν να επιβιώσουν/εξελιχθούν λόγω των αυξημένων προκλήσεων που πρόκειται να συναντήσουν στην αποκλίνουσα πορεία τους.
Μία από αυτές τις προκλήσεις είναι η απειλή του προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου. Όταν κυοφορούμαστε ως έμβρυα, περνούμε από διάφορα αναπτυξιακά στάδια που προσομοιάζουν ως ένα βαθμό τους εξελικτικούς προγόνους μας. Για παράδειγμα, αναπτύσσουμε βράγχια και έχουμε ενωμένα δάχτυλα χεριών/ποδιών. Αυτό δεν φαίνεται κατά τη γέννηση, κάθως η φύση ξεμπερδεύει με τα κύτταρα που δεν επιτελούν κανένα ρόλο πια ή/και είναι ανεπιθύμητα, οδηγώντας τα στην "αυτοκτονία". Ο μηχανισμός αυτός εξακολουθεί να υφίσταται στα κύτταρα ενηλίκου και χρησιμοποιείται για την εξουδετέρωση όσων έχουν υποστεί επικίνδυνες βλάβες. Έτσι δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι τα καρκινικά κύτταρα είναι από τα πρώτα υποψήφια που υποβάλλονται σε αυτή την τερματική διαδικασία. Ο μόνος τρόπος να την παρακάμψουν είναι η δαρβινική επιλογή των κατάλληλων γενετικών αλλοιώσεων, που εξυπηρετούν ένα και μοναδικό σκοπό: την επιβίωση και τον πολλαπλασιασμό τους, σιγώντας τη σηματοδότηση για αυτοκτονία.
Επόμενη πρόκληση στη μάχη για επιβίωση, είναι η γραμμή άμυνας του ανοσοποιητικού συστήματος που εξειδικεύεται στην αναγνώριση και απομάκρυνση οποιουδήποτε σώματος θεωρείται επιβλαβές. Αυτή η ανοσολογική αντίδραση μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνη σε ενήλικες, όταν ο άγρυπνος φρουρός βάλει στο στόχο του κυττάρα φυσιολογικά. Για να αποφευχθούν τέτοιες περιπλοκές, τα κύτταρα έχουν εφεύρει ένα σύστημα διαφυγής της ανοσολογικής αναγνώρισης. Αν το σύστημα αυτό αποτύχει, τότε ο οργανισμός οδηγείται στην ανάπτυξη αυτοάνοσων νοσημάτων, όπως ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος και η φλεγμονώδης αρθρίτιδα. Αν και πολύ συχνά τα καρκινικά κύτταρα αναγνωρίζονται και εξουδετερώνονται από μία δολοφονική στρατιά λεμφοκυττάρων, κάποια εξ αυτών επιλέγονται για περαιτέρω πολλαπλασιασμό όταν τύχει να ανακαλύψουν τον "αόρατο μανδύα" εξαπάτησης του ανοσοποιητικού συστήματος.
Αυτά είναι τα πρώτα τέσσερα τυπικά χαρακτηριστικά της ανάπτυξης μια νεοπλασίας: i) ο συνεχής πολλαπλασιασμός, ii) η μη καταστολή της κυτταρικής διαίρεσης, iii) η απώλεια του μηχανισμού προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου και iv) η εξαπάτηση του ανοσοποιητικού συστήματος. Τα βήματα αυτά δεν προκύπτουν πάντα με την ίδια σειρά και η διαδικασία μπορεί να κρατήσει από μερικούς μήνες έως χρόνια, αλλά εάν συμβούν όλα τότε ένα φυσιολογικό κύτταρο μετρατέπεται αναπόδραστα σε καρκινικό και συμμετέχει στην ανάπτυξη καλοήθους όγκου.
Οι προκλήσεις όμως δε σταματούν εδώ
Τα καρκινικά κύτταρα πολλαπλασιάζονται πλέον τόσο γρήγορα, ώστε είναι βέβαιο πως θα ξεμείνουν από καύσιμη ύλη εάν δε ενισχυθεί η γραμμή τροφοδοσίας. Χρειάζονται αυξημένη παροχή αίματος και έτσι κάποια απ' αυτά επιλέγονται λόγω της αυξημένης ικανότητας τους να επάγουν αγγειογένεση. Τα φυσιολογικά ενήλικα κύτταρα εκμεταλλεύονται αυτή τη δυνατότητα μόνον όταν πρέπει να θεραπευτούν βλάβες του περιβάλλοντος ιστού, ωστόσο τα καρκινικά κύτταρα επιδιώκουν -no matter what- τον ιδιοτελή σκοπό τους.
Η αυξημένη αιματική κυκλοφορία είναι αναγκαία προϋπόθεση, αλλά όχι επαρκής ώστε να συντηρηθεί η μάζα των κυττάρων που πολλαπλασιάζεται ταχέως. Χρειάζεται, επίσης, και μία εντατικοποίηση του μεταβολισμού για την ικανοποίηση των αυξημένων αναγκών σε "δομικούς λίθους", ώστε να είναι έγκαιρα διαθέσιμοι πριν την έλευση της κυτταρικής διαίρεσης. Το καρκινικό κύτταρο για να στρέψει την μοριακή μηχανή προς αυτή την κατεύθυνση, ενεργοποιεί την αερόβια γλυκόλυση, ένα μεταβολικό μονοπάτι που παράγει ενέργεια και σημαντικούς μεταβολίτες.
Οι άνθρωποι αντλούν την ενέργεια τους από δύο διαφορετικά μονοπάτια του κυτταρικού μεταβολισμού: την οξειδωτική φωσφορυλίωση και τη γλυκόλυση. Η οξειδωτική φωσφορυλίωση, είναι πιο αποτελεσματική ως διαδικασία παραγωγής ενέργειας και λαμβάνει χώρα μόνο με την παρουσία οξυγόνου. Επιτυγχάνει πλήρη μεταβολισμό των θρεπτικών ουσιών προς γλυκόζη, η οποία εν συνεχεία μετατρέπεται σε μόρια νερού και διοξειδίου του άνθρακα. Από την άλλη πλευρά, η γλυκόλυση, αν και λιγότερο αποδοτική, χρησιμεύει όταν το κύτταρο πάψει να ανεφοδιάζεται με επαρκείς προμήθειες οξυγόνου. Για παράδειγμα, η γλυκόλυση είναι το μεταβολικό σύστημα που αξιοποιείται από τους μυς των δρομέων μεγάλων αποστάσεων, όταν έχουν δαπανήσει το πλεόνασμα οξυγόνου που διαθέτουν.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, ωστόσο, η γλυκόλυση μπορεί να συμβεί όταν το οξυγόνο είναι επαρκές. Το καρκινικό κύτταρο, ακόμη και αν έχει εξασφαλίσει παροχή οξυγόνου μέσω της αυξημένης αιματικής κυκλοφορίας, προτιμά την αερόβια γλυκόλυση, καθώς όσο αναποτελεσματική κι αν είναι, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη βιοσύνθεση δομικών λίθων που στη συνέχεια ενσωματώνονται στο DNA. Άλλωστε, η ποσότητα του τελευταίου πρέπει να διπλασιάζεται πριν από κάθε κυτταρική διαίρεση. Τα καρκινικά κύτταρα, διατηρούν την ικανότητα να εκμεταλλεύονται και τις δύο πηγές ενέργειας, αναλόγως με την εξέλιξη των αναγκών τους στο χρόνο.
Οι προκλήσεις για άλλη μια φορά δεν σταματούν εδώ
Ακόμη και με την αυξημένη αγγειογενετική δραστηριότητα στην εστία του καλοήθους όγκου και την αδιάλλειπτη βιοσύνθεση αναγκαίων δομικών λίθων, τα καρκινικά κύτταρα θα πρέπει να αντιμετωπίσουν την ύστατη πρόκληση: αν δεν "αθανατοποιηθούν", δεν πρόκειται να επιζήσουν. Self-evident? Προφανώς. Αλλά γνωρίζατε ότι τα άκρα των χρωμοσωμάτων -γνωστά και ως τελομερή- ελλατώνονται σε μήκος κάθε φορά που το κύτταρο διαιρείται; Και ότι όταν αυτά εξαλειφθούν, τα προστατευτικά άκρα των χρωμοσωμάτων λύονται με συνέπεια τη συνένωση τους και τη δημιουργία υβριδικών μορίων DNA; Τα υβριδικά μόρια έλκονται προς εντελώς λάθος κατευθύνσεις κατά την κυτταρική διαίρεση, αποτυγχάνουν να καταμεριστούν σωστά και με τάξη, προκαλώντας μια ανισορροπία του κληροδοτούμενου γενετικού υλικού. Το αδιόρθωτο μοριακό χάος που επικρατεί, οδηγεί τα περισσότερα κύτταρα στο θάνατο και έτσι το σώμα θέτει ένα αυστηρό όριο στον απεριόριστο πολλαπλασιασμό. Το καρκινικό κύτταρο, για να αποδράσει από το επικείμενο τέλος, θα πρέπει να μηχανευτεί νέα κόλπα.. και η καιροσκοπική στρατολόγηση άλλοτε ενεργοποιημένων μοριακών μηχανισμών ποτέ δεν το πρόδωσε.
Όπως ήδη θα έχει γίνει αντιληπτό, η εξέλιξη των καρκινικών κυττάρων εμφανίζει κάποιες αντιστοιχίες με τις ιδιότητες των εμβρυϊκών. Τα τελευταία εκφράζουν εκ προεπιλογής ένα ένζυμο που ονομάζεται τελομεράση. Ο ρόλος της είναι να αναπληρώνει τα μειούμενα άκρα των χρωμοσωμάτων, ώστε ποτέ να μη γίνουν "κολλώδη" μεταξύ τους (λόγω του ταχύ ρυθμού διαιρέσεων/πολλαπλασιασμού, κατ' αυτό το στάδιο ανάπτυξης, που "κατατρώει" τα τελομερή). Επειδή αυτή η ανάγκη παύει κατά την ενήλικη ζωή, τα φυσιολογικά κύτταρα δεν εκφράζουν πλέον την τελομεράση - τουλάχιστον σε μετρήσιμη ποσότητα. Επομένως, τα καρκινικά κύτταρα που επιβιώνουν έχουν ουσιαστικά επιλέξει εκείνες τις μοριακές αλλοιώσεις που αφυπνίζουν το "κοιμώμενο" γονίδιο της τελομεράσης, με σκοπό να γευτούν το ελιξήριο της αθανασίας.
Τα επόμενα 20-30 χρόνια προδιαγράφονται ως καθοριστικά. Ας ελπίσουμε ότι η από καιρού προαναγγελθείσα δέσμευση θα πραγματωθεί, ώστε η μάχη ενάντια στον καρκίνο να έχει μόνο νικητές.
Τώρα πια το καρκινικό κύτταρο έχει το διακόπτη του πολλαπλασιασμού κλειδωμένο στην θέση «on», έχοντας ξεφύγει πλήρως από τη δράση κατασταλτικών μηχανισμών: iii) αγνοεί τον προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο, iv) αποφεύγει την αναγνώριση από το ανοσοποιητικό σύστημα, v-vi) έχει εξασφαλίσει την απαιτούμενη παροχή αίματος/θρεπτικών συστατικών και πλέον vii) εκφράζει τελομεράση.
Ακόμη και σε αυτή την περίπτωση -με τόσα ατυχή βήματα απόκλισης να έχουν πια μεσολαβήσει- ο όγκος θεωρείται καλοήθης. Για να χαρακτηριστεί ως κακοήθης απαιτείται η εξάπλωση των νεοπλασματικών κυττάρων και σε άλλα μέρη του σώματος. Οι ασθενείς με νεοπλασίες χάνουν τη μεγάλη μάχη κυρίως επειδή τα καρκινικά κύτταρα μετεγκαθίστανται σε άλλους ιστούς, αναπτύσσοντας «δευτερογενείς εστίες» σε ζωτικά όργανα. Έτσι, ένας ασθενής με καρκίνο του μαστού δεν κινδυνεύει παρά μόνο όταν αρχίσουν οι μεταστάσεις στα οστά, το ήπαρ ή τον εγκέφαλο.
Τα καρκινικά κύτταρα για να αποκτήσουν αυτή τη μεταστατική ικανότητα, ενεργοποιούν ένα πρόγραμμα ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη του εμβρύου. Τα έμβρυα το χρησιμοποιούν για την ελεύθερη, ανεμπόδιστη μετακίνηση νέων κυττάρων σε καίριες θέσεις και είναι γνωστό επιστημονικά με τον όρο «επιθηλιο-μεσεγχυματική μετάβαση» - ή με το αγγλικό αρκτικόλεξο EMT. Η αναγνώριση της σημασίας του EMT στην εξέλιξη των νεοπλασιών είναι ακόμη μία σημαντική συνεισφορά του Robert Weinberg.
Οι πιο συχνές περιπτώσεις νεοπλασιών που αποβαίνουν μοιραίες προέρχονται από μεταστάσεις όγκων του επιθηλιακού ιστού σε άλλα ζωτικά όργανα. Ο ιστός αυτός είναι συνήθως συμπαγής και παραμένει ακίνητος. Τα μεσεγχυματικά κύτταρα, από την άλλη, δύνανται να μετακινηθούν και να παρεισφρήσουν εκ του επιθηλιακού φραγμού. Όταν ενεργοποιείται το πρόγραμμα EMT, τα καρκινικά κύτταρα αποκτούν μία κινητικότητα/διεισδυτικότητα όμοια με αυτή των μεσεγχυματικών κυττάρων και τείνουν να προσεγγίζουν περιοχές ευνοϊκότερες για την ανάπτυξη τους. Εκεί δηλαδή όπου υπάρχει έντονη αιματική κυκλοφορία.
Αυτή η επιθετική διεισδυτικότητα των κακοήθων νεοπλασματικών κυττάρων είναι και ο λόγος που μία χειρουργική επέμβαση ή ακτινοθεραπεία λειτουργεί μόνο σε ένα μικρό κλάσμα των ασθενών. Η αφαίρεση της πρωτογενούς εστίας της νεοπλασίας δε βοηθά, από τη στιγμή που τα νεοπλασματικά κύτταρα αρχίσουν να μεθίστανται και να διηθούν νέους ιστούς.
Γι αυτό το λόγο, μια κάποια μορφή συστηματικής θεραπείας πολλαπλών στόχων είναι αναγκαίο να αναπτυχθεί. Αν η υπόθεση του Weinberg ισχύει, έχουμε να αντιμετωπίσουμε όχι 100 διαφορετικούς τύπους καρκίνου, αλλά έναν πεπερασμένο αριθμό προκλήσεων. Η σημασία του κάθε χαρακτηριστικού (εκ των 8) διαφέρει ανάλογα με τον τύπο του καρκίνου. Για παράδειγμα, οι λευχαιμίες προέρχονται από κύτταρα τα οποία ούτως ή άλλως είναι κινητικά, μιας και έλκουν την καταγωγή τους από τη μεσεγχυματική γενεαλογία. Κατά συνέπεια η απενεργοποίηση του προγράμματος ΕΜΤ κρίνεται λιγότερο σημαντική. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, όμως, για να αποβεί θανατηφόρα μία νεοπλασία, χρειάζεται να αναπτύξει όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Η ταυτόχρονη επίθεση σε αυτά είναι πιθανώς και το μέλλον της θεραπείας της νόσου. Η προσέγγιση που ίσως χαρίσει ελπίδα ζωής σε εκατομμύρια ανθρώπους.
Το ερώτημα δεν είναι αν θα τα καταφέρουμε, αλλά πότε.
Με στόχο την επιτάχυνση της υλοποίησης των προσδοκιών που εμφυσεί η ραγδαία εξελισσόμενη κατανόηση μας για τη νόσο, οι σημαντικότεροι φορείς έρευνας και υγείας παγκοσμίως θα πρέπει να συμφωνήσουν σε μία διεθνή συστράτευση, ώστε να συντονίσουν τις προσπάθειες τους εντός ενός καλά μελετημένου, ρεαλιστικού χρονικού ορίζοντα, ο οποίος θα περιλαμβάνει σαφείς στόχους. Τα επόμενα 20-30 χρόνια προδιαγράφονται ως καθοριστικά. Ας ελπίσουμε ότι η από καιρού προαναγγελθείσα δέσμευση θα πραγματωθεί, ώστε η μάχη ενάντια στον καρκίνο να έχει μόνο νικητές.
Βιβλιογραφία
- Hanahan, Douglas, and Robert A. Weinberg. "Hallmarks of cancer: the next generation", Cell 144.5 (2011): 646-674.
- Vincent DeVita and Elizabeth DeVita-Raeburn, 23 October 2015, "Death of cancer", Aeon, Retrieved from http://aeon.co/magazine/health/can-we-end-the-war-on-cancer/ (Το παρόν άρθρο αποτελεί απόδοση ενός μέρους του αντίστοιχου στο Aeon. Αξίζει να το διαβάσετε στα αγγλικά αν έχετε χρόνο!)
- Paddock, C. (2015, January 2). "Death rates from cancer in the US continue to drop." Medical News Today. Retrieved from http://www.medicalnewstoday.com/articles/287538.php
Αν ενδιαφέρεστε για τα πιο πρόσφατα άρθρα μου, έχετε ερωτήσεις ή επιθυμείτε να μου προτείνετε ένα θέμα, μπορείτε να με ακολουθήσετε στο Facebook και να επικοινωνήσετε μαζί μου.
