Ο Γ.Π. είναι νέος γιατρός που κάνει το αγροτικό του σε κάποιο απομακρυσμένο σημείο της ελληνικής επαρχίας, ο μοναδικός γιατρός στη βάρδιά του στο Κέντρο Υγείας μιας ολόκληρης περιοχής. Ανάμεσα σε όλα τα ευτράπελα που του συμβαίνουν καθημερινά είναι και οι απόπειρες δωροδοκίας για να γράψει αγχολυτικά. «Την πρώτη φορά που μου συνέβη –όταν ήμουν καινούργιος στο Κέντρο Υγείας–, ήρθε μια μεγάλης ηλικίας κυρία με το βιβλιάριο στο χέρι και ένα 20ευρο, που το κρατούσε επιδεικτικά, ζητώντας μου να γράψω δύο κουτιά Ζάναξ (Xanax)» λέει. «Τα χρησιμοποιούσαν οικογενειακώς στο σπίτι, η ίδια, η μάνα της, η κόρη της, για διαφορετικούς λόγους η καθεμία. Όταν αρνήθηκα να τα συνταγογραφήσω χωρίς τη γνωμάτευση ειδικού γιατρού, μου έδωσε το 20ευρο προσπαθώντας να με εξαγοράσει. Είναι μια πρακτική πολύ συνηθισμένη. Της έγραψα ένα κουτί, αλλά ακόμα και αν δεν της έγραφα, θα έβρισκε τρόπο να τα προμηθευτεί. Δεν είναι καθόλου δύσκολο. Στην επαρχία γίνεται χαμός από τη χρήση αγχολυτικών, φαντάσου τι γίνεται στις μεγάλες πόλεις».
«Φοβάμαι ότι το σωστό ερώτημα δεν είναι "αν γινόμαστε ένα έθνος Ζάναξ"», λέει ο κ. Δημήτρης Παπαδημητριάδης, MD MSc, ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, MSc διεθνούς πολιτικής υγείας (LSE), «αλλά "ποιος ευθύνεται που γινόμαστε ένα έθνος Ζάναξ". Μολονότι ζούμε στη μοναδική χώρα όπου αγοράζει καθένας όποιο αντιβιοτικό τού καπνίσει χωρίς συνταγή (ενώ αυξάνονται διαρκώς τα ανθεκτικά στελέχη μικροβίων που δεν ανταποκρίνονται σε καμία θεραπεία, γιατί προσαρμόζονται υπό την πίεση της πολυφαρμακίας), το Ζάναξ και τα φάρμακα σαν κι αυτό υπάγονται, ακόμα, σε καθεστώς ελεγχόμενης συνταγογράφησης. Άρα, η ευθύνη ανήκει αποκλειστικά στους γιατρούς που τα γράφουν. Δεν υπάρχει καμία δικαιολογία να καθοδηγείται η συστηματική συνταγογράφησή τους από τον άνθρωπο που υποφέρει και μας επισκέπτεται. Οι ειδικοί οφείλουμε να ενημερώνουμε σωστά και να αποτρέπουμε από την κατάχρηση. Αυτό προϋποθέτει ότι δεν υποτιμούμε τις συνέπειες του εθισμού και ότι είμαστε πρόθυμοι να βρεθούμε απέναντι από τον θεραπευόμενό μας, όποτε χρειάζεται, προκειμένου να τον κατευθύνουμε στην απεξάρτηση. "Ωφελείν ή μη βλάπτειν" είναι ο όρκος μας».
Τι είναι το Ζάναξ και τι προσφέρει;
«Το Ζάναξ ανήκει στα ηρεμιστικά φάρμακα, και συγκεκριμένα σε μια κατηγορία ψυχοτρόπων που ονομάζονται βενζοδιαζεπίνες» συνεχίζει ο κ. Παπαδημητριάδης. «Όλα τα φάρμακα αυτής της κατηγορίας επιδρούν στους υποδοχείς που διαθέτει ο εγκέφαλος για τον δικό του κύριο ανασταλτικό νευροδιαβιβαστή, το γ-αμινοβουτυρικό οξύ ή απλώς GABA. Η σύνδεση με τέτοιους υποδοχείς επιτρέπει στις βενζοδιαζεπίνες και σε άλλες ουσίες, όπως το αλκοόλ, να καταστέλλουν, σε έναν βαθμό, τη μεταφορά νευρικών σημάτων. Αυτή η λειτουργία τούς προσδίδει τις ηρεμιστικές, υπνωτικές, αγχολυτικές, αντισπασμωδικές, αναισθητικές και μυοχαλαρωτικές ιδιότητές τους. Διόλου τυχαία, το Ζάναξ είναι γνωστό στο εξωτερικό και με το προσωνύμιο "αλκοόλ σε χάπι"! Οι διαφορετικές βενζοδιαζεπίνες διαφέρουν στον χρόνο δράσης τους. Το Ζάναξ έχει σύντομο χρόνο δράσης και γι' αυτόν το λόγο είναι πολύ ισχυρό, και ως ναρκωτικό είναι εξαιρετικά εθιστικό. Το Ζάναξ έχει εγκεκριμένη θεραπευτική ένδειξη στη βραχυπρόθεσμη και συμπτωματική αντιμετώπιση του άγχους και της διαταραχής κρίσεων πανικού. Προορίζεται κυρίως για τη χορήγηση άπαξ, επί οξέων συμπτωμάτων, και σε κάθε περίπτωση η συνολική διάρκεια της αγωγής με αυτό δεν πρέπει να ξεπερνάει τις τέσσερις εβδομάδες. Σπάνια ενδείκνυται η χρήση για μεγαλύτερο διάστημα, έως λίγους μήνες, και πάντως υπό τακτική ιατρική παρακολούθηση μέχρι και τη σταδιακή διακοπή. Κι εδώ, ακριβώς, ξεκινάει ο ιατρογενής μπελάς με το Ζάναξ, καθώς συνταγογραφείται αδόκιμα για μεγαλύτερες περιόδους από αρκετούς συναδέλφους ψυχιάτρους και ιατρούς άλλων ειδικοτήτων, οπότε ο θεραπευόμενος εμπλέκεται σ' έναν πραγματικό εφιάλτη με ποικίλες αντιδράσεις, ενοχλητικές, σοβαρές ή πολύ επικίνδυνες».
Παρόλο που οι γιατροί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και μιλούν για τις παρενέργειες της μακροχρόνιας και υπερβολικής χρήσης του Ζάναξ, τα νούμερα δείχνουν ότι οι χρήστες των φαρμάκων παρόμοιας δράσης συνεχώς αυξάνονται, και μάλιστα στις πιο πολλές των περιπτώσεων η «πρώτη φορά» δεν είναι καν συνταγογραφημένη. Κάποιος φίλος, συγγενής, γνωστός, γείτονας, συνάδελφος στη δουλειά σού προσφέρει ένα χάπι «που σε ηρεμεί» ως αντίδοτο στις κάθε είδους κακουχίες της καθημερινότητας.
Μόνη μου τα ξεκίνησα και υπήρχαν εποχές που μπορεί να έπαιρνα Ζαναξ καθημερινά για διάστημα έξι μηνών. Λειτουργούσε κατευναστικά, αισθανόμουν ότι ήταν το μόνο που θα με έκανε να κοιμηθώ.
Η Άννα Κ. γεννήθηκε και μεγάλωσε σε ένα μικρό χωριό της επαρχίας. Είναι 26 ετών και στην Αθήνα ήρθε στα 23 για να σπουδάσει σε ιδιωτική σχολή και να δημιουργήσει μια δική της ζωή, μακριά από στερεότυπα και προκαταλήψεις. «Μεγάλωσα σε ένα κλειστό περιβάλλον και σε μια κοινωνία με ρηχά μυαλά» λέει. «Οι γονείς μου είναι αγρότες και τα οικογενειακά προβλήματα ήταν μέρος της καθημερινότητάς μου. Από μικρή ήθελα να ενηλικιωθώ και να φύγω για την Αθήνα. Στην επαρχία οι άνθρωποι τσακώνονται και οικογένειες διαλύονται για θέματα που, όταν μεγαλώνεις, τα σκέφτεσαι και γελάς. Εμένα οι δικοί μου ήταν χωρισμένοι, αλλά μόνο μέσα στο ίδιο μας το σπίτι, γιατί φοβόντουσαν τις αντιδράσεις του χωριού. Η πρόσβαση στα Ζάναξ ήταν για μένα εύκολη, γιατί έπαιρνε η γιαγιά μου. Μόνη μου τα ξεκίνησα και υπήρχαν εποχές που μπορεί να έπαιρνα Ζαναξ καθημερινά για διάστημα έξι μηνών. Λειτουργούσε κατευναστικά, αισθανόμουν ότι ήταν το μόνο που θα με έκανε να κοιμηθώ. Μου άρεσε να κοιμάμαι πολλές ώρες. Είναι οι ώρες που δεν σκέφτεσαι, και επειδή σε κάνει να κοιμάσαι βαριά, δεν άκουγα και τις φωνές από το υπόλοιπο σπίτι. Πίεση, άγχος και φόβοι ήταν οι αιτίες που με οδήγησαν εκεί. Έρχονται στιγμές στη ζωή σου που περνά από το μυαλό σου η σκέψη της αυτοκτονίας. Τότε είναι που η γραμμή είναι λεπτή και ανά πάσα στιγμή μπορεί να κοπεί. Δεν λέω πως ήταν η ιδανική λύση, αλλά η νιρβάνα που αισθανόμουν όταν το συνδύαζα με αλκοόλ με ηρεμούσε. Πολλές φορές έκλεβα χάπια από τη γιαγιά μου. Θυμάμαι μέρες που της έλεγα ότι τις έπεσαν στο πάτωμα και τα πέταξα για να μην τα πάρει κι εγώ τα είχα βάλει ήδη στην τσέπη μου. Άλλες φορές μού έδιναν φίλοι μου, όταν μαζευόμασταν σε κάποιο σπίτι».
«Τα ηρεμιστικά πάντα τα φοβόμουν» προσθέτει η Παναγιώτα, 42 χρονών. «Έκανα ψυχοθεραπεία και κανένας ψυχίατρος ποτέ δεν μου τα πρότεινε, αρκούσαν οι συνεδρίες. Είχα δοκιμάσει κάτι μισά Λεξοτανίλ σε πένθος χωρισμού –μου τα έδινε η μάνα μου για να κοιμάμαι και κοιμόμουν–, αλλά ποτέ δεν τα είχα χρειαστεί. Στα 38 άρχισαν όμως κάτι καραμπινάτες κρίσεις πανικού. Είχα πιεστεί από πολλές μπάντες, είχα σταματήσει και την ψυχοθεραπεία, δεν είχα λεφτά ούτε όρεξη. Ένας φίλος μού πρότεινε το Ζάναξ, λέγοντάς μου "είναι ελαφρύ, θα σου πάρει τους πανικούς". Το πήρα και δεν κατάλαβα τίποτα, πήρα και δεύτερο και με τα δύο άρχισα να νιώθω καλύτερα. Αυτή είναι η δόση μου. Δεν μου πήρε εντελώς τους πανικούς, αλλά ένιωθα πιο καλά, με κοίμιζε κιόλας, γιατί είχα αϋπνίες. Έτσι το ξεκίνησα και έκτοτε δεν το σταμάτησα. Μου πάει, γιατί δεν με κάνει κουδούνι».
«Ξεκίνησα να παίρνω Ζάναξ πριν από τρία χρόνια, όταν έχασα τον πατέρα μου» λέει η Νικολέτα. «Ήμουν 36 και έπασχα από τρομερές αϋπνίες που η ψυχολόγος μου χαρακτήριζε "άγχος του θανάτου". Ως ο άνθρωπος που φρόντιζε τον πατέρα του που έπασχε από Αλτσχάιμερ, είχα ζήσει πολύ άσχημες και συναισθηματικά έντονα φορτισμένες εμπειρίες, όμως είχα αποκτήσει και γνώση για όλα τα ψυχοτρόπα φάρμακα, Στεντόν, Αρντάν και άλλα τόσα που ούτε θέλω να θυμάμαι. Το Ζάναξ είναι "καραμελίτσα" μπροστά σε όλα τα υπόλοιπα. Δεν μου τα έγραψε κανείς, εγώ βούτηξα ένα κουτί από τη μητέρα μου, που της τα είχε όντως γράψει ο γιατρός για να περάσει όσο πιο ανώδυνα γινόταν ο πρώτος καιρός του πένθους. Και πήρα το πρώτο χάπι. Η αίσθηση που είχα ήταν πως όλα μου τα ζωτικά όργανα ήταν περικυκλωμένα από βαμβάκι. Η καρδιά, ο εγκέφαλος, το στομάχι. Μπόρεσα δηλαδή να κλάψω (ήμουν τόσο σφιγμένη, που δεν είχα θρηνήσει ακόμα), να φάω, αλλά το κυριότερο είναι πως μπόρεσα να κοιμηθώ γύρω στις 12 ώρες – ρεκόρ ύπνου για μένα, που σπάνια ξεπερνούσα τις 2 ώρες ημερησίως. Ζάναξ, αξία ύπνου ανεκτίμητη».
Είναι τα αντικαταθλιπτικά το αντίδοτο στην κρίση;
«Η κατανάλωση αντικαταθλιπτικών είχε αυξηθεί δραματικά πριν από την έναρξη της κρίσης, και μάλιστα η Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ήταν 2η χώρα στην Ευρώπη σε ρυθμό αύξησης στην κατανάλωση φαρμάκων του κεντρικού νευρικού συστήματος» λέει ο κ. Παπαδημητριάδης. «Αυτό οφειλόταν στην απενοχοποίηση της εξειδικευμένης βοήθειας από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας και ενδεχομένως στο αποτελεσματικό μάρκετινγκ της αγοράς του φαρμάκου. Ωστόσο, τα χρόνια της ύφεσης η συνταγογράφηση ηρεμιστικών αυξήθηκε περίπου κατά 35%, σύμφωνα με δημοσιευμένα στοιχεία φαρμακευτικών συλλόγων, και ιδιαίτερα στις ηλικίες 35-45 ετών και στις γυναίκες, και ταυτόχρονα τριπλασιάστηκαν οι προσελεύσεις στους ειδικούς με το αίτημα της απεξάρτησης από τις βενζοδιαζεπίνες. Οι επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης έχουν οπωσδήποτε αυξήσει το δυναμικό της εκδήλωσης του άγχους και της μελαγχολίας. Είναι γνωστό σ' εμάς, τους ειδικούς της ψυχικής υγείας, ότι οι κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες συνδέονται στενά με την επίπτωση της ψυχικής νόσου, έτσι κι αλλιώς. Κατά τη γνώμη μου, τα ηρεμιστικά φάρμακα είναι η εύκολη και φθηνή λύση. Οι, δε, δημόσιες δομές ψυχικής υγείας που θα μπορούσαν να παρέχουν την εξειδικευμένη ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση χωρίς κόστος και τη συνταγογράφηση θεραπειών με τις μάλλον ακριβότερες ειδικές, αντικαταθλιπτικές αγωγές αποδυναμώνονται στο περιβάλλον του περιορισμού της κρατικής δαπάνης. Ούτε, όμως, και οι ιδιωτικές ασφάλειες καλύπτουν το κόστος των ψυχοθεραπευτικών παρεμβάσεων. Από την άλλη, υπάρχει άγνοια ή αβλεψία στους παρόχους πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και, βέβαια, είναι και η ίδια η φύση ή, ακόμα-ακόμα, η κουλτούρα των εξαρτήσεων που εγκλωβίζει τους ανθρώπους σ' έναν ολότελα φαύλο κύκλο. Έχω, παρ' όλα αυτά, την πεποίθηση ότι οι επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης και η γενίκευσή τους πάνω στον πληθυσμό απενοχοποίησαν περαιτέρω την αναζήτηση βοήθειας από τους ειδικούς επιστήμονες κι αυτό είναι ένα θετικό δεδομένο στην προσπάθειά μας για την καταπολέμηση του στίγματος, μολονότι αυτή η άρση του υφιστάμενου ταμπού επάγει και περισσότερες, αδόκιμες, συνταγές ηρεμιστικών».
Το Ζάναξ δεν είναι το μόνο ηρεμιστικό που χρησιμοποιείται ευρέως. Διάσημες βενζοδιαζεπίνες είναι επίσης η διαζεπάμη (στην Ελλάδα κυκλοφορεί ως Στεντόν, έξω ως Βάλιουμ), η φλουνιτραζεπάμη (εδώ Hipnostedon, έξω Rohypnol, το γνωστό και ως «date rape drug»), η λοραζεπάμη (εδώ Tαβόρ, έξω Ativan), η κλοραζεπάτη (Tranxene) και η βρωμαζεπάμη (Λεξοτανίλ). Παρόμοια, τα Z-drugs –φάρμακα με παρόμοια δράση με αυτήν των βενζοδιαζεπινών, που λέγονται έτσι γιατί τα περισσότερα αρχίζουν με Ζ– δρουν επίσης στους GABA υποδοχείς, αλλά έχουν πιο εκλεκτική δράση, γι' αυτό χρησιμοποιούνται κυρίως ως υπναγωγά (ζολπιδέμη - Stilnox, ζαλεπλόνη - Sonata, ζοπικλόνη - Imovane). «Μέχρι τις αρχές του '60 οι ουσίες που μονοπωλούσαν τη ζήτηση για την αγχολυτική και υπνωτική τους δράση ήταν τα περιβόητα βαρβιτουρικά» λέει ο Γ.Π. «Είχαν όμως προβληματικότητα λόγω της εξάρτησης που προκαλούσαν, της έντονης ανοχής που απαιτούσε αυξανόμενες δόσεις για να επιδράσει και της θανατηφόρας δράσης τους σε υψηλές δόσεις. Εξάλλου, πέρα από τις σημαντικές ιατρικές τους χρήσεις στην αναισθησιολογία ή ως αντιεπιληπτικά, χρησιμοποιούνταν στη θανατική ποινή με "θανατηφόρα ένεση" και στην ευθανασία των ζώων χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα. Εκείνη την περίοδο, από τύχη κατά κάποιον τρόπο, έπειτα από χρόνια προσπαθειών, ο χημικός Leo Sternbach κατάφερε να ενώσει έναν δακτύλιο βενζολίου με έναν δακτύλιο διαζεπίνης και να φτιάξει την πρώτη βενζοδιαζεπίνη με το εμπορικό όνομα Librium και πολύ σύντομα τη διαζεπάμη, δηλαδή το θρυλικό Βάλιουμ, που στην Ελλάδα το τελευταίο του εμπορικό όνομα είναι το επίσης θρυλικό Στεντόν. Για την ιστορία: το 1977 οι βενζοδιαζεπίνες ήταν παγκοσμίως το περισσότερο συνταγογραφούμενο φάρμακο. Ο τρόπος δράσης του είναι να ενώνεται στους GABA εγκεφαλικούς υποδοχείς της κύριας ανασταλτικής ουσίας του κεντρικού νευρικού συστήματος των θηλαστικών, που είναι το γ-αμινοβουτυρικό οξύ (GABA). Το αποτέλεσμα είναι μια επιβράδυνση της μετάδοσης της πληροφορίας σε νευρικά δίκτυα σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου και επομένως μια επιβράδυνση των εγκεφαλικών λειτουργιών. Ως εκ τούτου, ιατρικά χρησιμοποιούνται ως αγχολυτικά, υπνωτικά, μυοχαλαρωτικά, αντιεπιληπτικά, στην ιατρική μέθη για τη διενέργεια ιατρικών επεμβάσεων, στο στερητικό σύνδρομο από αλκοόλ και σε διάφορες άλλες, πιο ειδικές καταστάσεις. Η νέα βενζοδιαζεπίνη που πήρε τα σκήπτρα στις πωλήσεις, η αλπραζολάμη, με το εμπορικό όνομα Ζάναξ, κυκλοφόρησε το 1981».
Πόσο εθιστικό είναι;
«Το θέμα της εξάρτησης είναι αρκετά σοβαρό» λέει ο Αλέξανδρος Δαζέας, ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής. «Με τα ηρεμιστικά έχουμε τόσο σωματική όσο και ψυχολογική εξάρτηση. Με τον όρο "σωματική εξάρτηση" εννοούμε την κατάσταση κατά την οποία αναπτύσσεται ανοχή μετά τη μακροχρόνια χρήση του φαρμάκου, δηλαδή χρειαζόμαστε ολοένα και αυξανόμενες δόσεις του φαρμάκου για να επιτευχθεί το ίδιο αποτέλεσμα και ταυτόχρονα εμφανίζουμε συμπτώματα στέρησης σε πιθανή απότομη διακοπή του. Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να είναι απλή ευερεθιστότητα, νευρικότητα, αϋπνία, ναυτία, άγχος, ίλιγγος και κατάθλιψη, αναφέροντας τα λιγότερο σοβαρά. Σε περιπτώσεις έντονης σωματικής εξάρτησης μετά τη χρήση του φαρμάκου για μεγάλο διάστημα και σε μεγάλες δόσεις, η απότομη διακοπή μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα πολύ σοβαρά συμπτώματα, όπως επιληπτικές κρίσεις με σπασμούς, επικίνδυνες για τη ζωή του ασθενούς. Γι' αυτό οι ασθενείς που επιθυμούν τη διακοπή των ηρεμιστικών θα πρέπει να απευθυνθούν απαραίτητα σε ειδικό ψυχίατρο και να ακολουθήσουν ένα συγκεκριμένο πρωτόκολλο απεξάρτησης με σταδιακή μείωση του φαρμάκου. Καμιά φορά, και σε σοβαρές εξαρτήσεις, είναι απαραίτητη η ενδονοσοκομειακή νοσηλεία του χρήστη. Σε ό,τι αφορά την ψυχολογική εξάρτηση, αναφερόμαστε στην κατάσταση στην οποία το φάρμακο θεωρείται πανάκεια για τον άρρωστο, ο οποίος το χρησιμοποιεί ακόμη και σε περιπτώσεις μειωμένου άγχους ή συχνά για να προλάβει το άγχος, με αποτέλεσμα τη σοβαρή κατάχρηση του φαρμάκου. Σοβαρό, επίσης, είναι το θέμα της χρήσης αυτών των φαρμάκων για την καταπολέμηση της αϋπνίας. Η αϋπνία αποτελεί σύμπτωμα διαφόρων ψυχικών διαταραχών, ανάμεσα στις οποίες η κατάθλιψη, καθώς και οι αγχώδεις διαταραχές. Αν αντιμετωπιστεί η υποκείμενη νόσος (συνήθως με αντικαταθλιπτικά), τότε η αϋπνία βελτιώνεται σημαντικά. Αν, αντίθετα, η αϋπνία αντιμετωπιστεί μόνο με ηρεμιστικά, τότε υπάρχει ο κίνδυνος να χαλάσει η αρχιτεκτονική του ύπνου και με μεγάλη δυσκολία να καταφέρει να ξανακοιμηθεί ο άρρωστος χωρίς τη χρήση ηρεμιστικών».
Επηρεάζεται η μνήμη και η ικανότητα της κρίσης και του αυτοελέγχου, με αποτέλεσμα την κατάχρηση έως και τη λήψη υπερβολικών δόσεων ή συνδυασμού με άλλες ουσίες, όπως το αλκοόλ και άλλα ναρκωτικά.
«Σήμερα, γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος τραυματίζεται, κατ' ουσίαν, από τη μακροχρόνια λήψη του Ζάναξ» λέει ο κ. Παπαδημητριάδης. «Αφενός, χειροτερεύουν τα συμπτώματα για τα οποία αρχικά χορηγήθηκε, με κίνδυνο παράδοξων αντιδράσεων, όπως ανησυχία, ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, παραισθήσεις, μανία, εφιάλτες, ψευδαισθήσεις, ψυχωσικές διαταραχές, ανάρμοστη συμπεριφορά κ.ά. Αφετέρου, επηρεάζεται η μνήμη και η ικανότητα της κρίσης και του αυτοελέγχου, με αποτέλεσμα την κατάχρηση έως και τη λήψη υπερβολικών δόσεων ή συνδυασμού με άλλες ουσίες, όπως το αλκοόλ και άλλα ναρκωτικά. Από το 2010 ο αριθμός των θανάτων, χωρίς πρόθεση, από τη χρήση ηρεμιστικών χαπιών έχει ξεπεράσει στον δυτικό κόσμο τους θανάτους από ουσίες, όπως η ηρωίνη και η κοκαΐνη. Αξίζει να σας θυμίσω εδώ, για παράδειγμα, τους διάσημους θανάτους της Έιμι Γουάινχαουζ το '11 και του Χιθ Λέτζερ το '08, στο αίμα των οποίων βρέθηκαν ποσότητες, αλλά όχι υπερβολικές δόσεις, βενζοδιαζεπινών. Εξάλλου, το Ζάναξ είναι πολύ δημοφιλές μεταξύ των χρηστών οπιούχων ναρκωτικών. Τέλος, υπάρχουν έγκριτες μελέτες, δημοσιευμένες στη Βρετανική Ιατρική Επιθεώρηση το 2014 και το 2012, που συνδέουν το Ζάναξ με αυξημένο κίνδυνο για τη νόσο Aλτσχάιμερ, αυξημένη θνητότητα και καρκίνο. Πρόκειται, επομένως, για ένα δυνητικά ωφέλιμο φάρμακο στην άμεση ανακούφιση των οδυνηρών συμπτωμάτων του άγχους, εντός πολύ αυστηρού πλαισίου συνταγογράφησης, και την ίδια στιγμή για μια επικίνδυνη ουσία έξω από αυτό το πλαίσιο».
Το ροζ χαπάκι για τον πανικό
«Εγώ και το ροζ συναντηθήκαμε πριν από 10 χρόνια περίπου, όταν πρωτογνώρισα και τις κρίσεις πανικού» λέει η Ελένη, 28 ετών, ψυχολόγος. «Ήμουν από τις τυχερές-άτυχες, αφού δεν χρειάστηκε να καταλήξω στα επείγοντα για να μου ανακοινώσουν τη διάγνωση, αλλά με ενημέρωσε με απάθεια και εκνευριστική ηρεμία επ' αυτού ο στενός συγγενής-γιατρός, ο οποίος ήταν και ο πρώτος που μου προμήθευσε το εν λόγω χαπάκι. Πιο καθαρά θυμάμαι το πρώτο πακέτο τσιγάρα που κάπνισα στο Γυμνάσιο παρά τα Ζάναξ που πήρα εκείνη την περίοδο. Οι πανικοί ήταν συνέχεια και παντού κι εγώ ένιωθα ότι θα δαγκώσω τον τοίχο ή θα εκπαραθυρωθώ. Θα κατάπινα, λοιπόν, ό,τι και αν μου έδιναν, αρκεί να μην ένιωθα αυτό τον ανοίκειο τρόμο στο σώμα μου. Μόνο έπειτα από κάμποσο καιρό άρχισα να διαπιστώνω τα δευτερογενή "οφέλη" του ροζ. Ύστερα από τόσα χρόνια, λοιπόν, μπορώ να πω ότι υπάρχουν δύο διαφορετικές φάσεις στις οποίες παίρνω Ζάναξ. Η πρώτη είναι σε περιόδους που επανέρχονται οι πανικοί, δεκτό. Η δεύτερη, όμως, είναι σαν πρόληψη, για να αποφύγω έναν επερχόμενο πανικό. Αγχώνομαι, δηλαδή, μην αγχωθώ και σε αυτήν τη φάση είναι σαν το σπανάκι του Ποπάι, τρομερό placebo. Με το που νιώσω ότι κάτι μπορεί να με αγχώσει, τσουπ, κουμπώνω ένα ροζ. Και τότε ξαφνικά η ζωή είναι ωραία, με χαλαρώνει και, ναι, ομολογώ ότι περνάω ωραία, πολύ ωραία... Τα έχω πάντα στην τσέπη μου μαζί με ένα μπουκάλι νερό, πάντα όμως! Επίσης, θέλω να έχω απόθεμα στο σπίτι και στις διακοπές παίρνω πάντα παραπάνω. Και μόνο που σκέφτομαι ότι μπορεί να ξεμείνω κάπου χωρίς το ροζ, παθαίνω πανικό. Υπάρχουν μεγάλα διαστήματα που δεν παίρνω κανένα και δεν έχω σωματικά συμπτώματα στέρησης. Όμως ξέρω πλέον ότι είναι ένας εγκεφαλικός εθισμός, μια εξάρτηση, μια "ντραγκοποίηση". Είμαι και επίσημα ο σκύλος του Παβλόφ, όσο κι αν σιχαίνομαι τον συμπεριφορισμό. Πιο πολύ, όμως, σιχαίνομαι τον κυρίαρχο λόγο της εποχής που προτάσσει στις κρίσεις και στον πανικό τις γρήγορες λύσεις, ένα χάπι για όλα, χωρίς την υποκειμενοποίηση του συμπτώματος. Υπό αυτή την έννοια, ναι, στον πλανήτη χάπι όλοι είναι happy».
Όταν το παίρνεις, αισθάνεσαι μέσα σε 15-20 λεπτά ήρεμος και γαλήνιος, είσαι απαθής για ό,τι συμβαίνει γύρω σου και νιώθεις ελαφρά κατατονικός και νυσταγμένος. Οι κινήσεις σου γίνονται πιο αργές, τα μάτια σου βαραίνουν και δείχνεις αγουροξυπνημένος.
Το Ζάναξ είναι η απόδειξη του πόσο τεράστια επιστήμη είναι η χημεία» λέει ο Τάσος, 41. «Το παίρνω κατά διαστήματα για 6-7 χρόνια. Με την κατάλληλη δόση κάθεσαι χαμογελαστός μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα και φτύνεις αυτούς που σε σημαδεύουν ή αδιαφορείς τελείως για το αεροπλάνο που πέφτει και ψάχνεις να βρεις την αεροσυνοδό να σου φέρει φιστίκια. Όταν το παίρνεις, αισθάνεσαι μέσα σε 15-20 λεπτά ήρεμος και γαλήνιος, είσαι απαθής για ό,τι συμβαίνει γύρω σου και νιώθεις ελαφρά κατατονικός και νυσταγμένος. Οι κινήσεις σου γίνονται πιο αργές, τα μάτια σου βαραίνουν και δείχνεις αγουροξυπνημένος. Το Ζαναξ έχει το πλεονέκτημα της ταχύτατης δράσης και γι' αυτό είναι το προτεινόμενο φάρμακο σε κρίσεις πανικού. Φυσικά, αυτό φέρνει το μειονέκτημα της μικρής διάρκειάς του, που είναι 2-4 ώρες, ανάλογα με τη χρήση και τη δόση. Η χρήση αλκοόλ κάνει τη δράση του αρκετά πιο έντονη, όπως, άλλωστε, σε όλα τα ηρεμιστικά. Διπλασιάζει ή τριπλασιάζει τη δράση και ταυτόχρονα σε κάνει ζόμπι. Η υπερδοσολογία του Ζάναξ, ενώ δεν είναι επικίνδυνη από μόνη της, σε συνδυασμό με αλκοόλ γίνεται θανατηφόρα. Όσοι κάνουν χρήση μαζί με αλκοόλ, κατά τη γνώμη μου, είναι κυριλέ πρεζάκια. Έπειτα από 3-4 ημέρες χρήσης το συνηθίζεις, με αποτέλεσμα να αυξήσεις ελαφρά τη δόση. Ύστερα από μία εβδομάδα χρήσης η διακοπή του φαρμάκου πρέπει να γίνει σταδιακά, αλλιώς έχεις έντονο φαινόμενο rebound, με νεύρα, κατάθλιψη και πανικούς δύο φορές πιο έντονους από αυτούς που σε οδήγησαν στο να το πάρεις. Αυτά είναι και τα συμπτώματα εξάρτησης. Συνήθως καταπολεμούνται με χρήση μικρότερης δόσης και σταδιακή διακοπή ή με χρήση ενός ηρεμιστικού μακράς δράσης, όπως το Ταβόρ. Αλλά η βασική εξάρτηση που σου προκαλεί είναι η ψυχολογική. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να μείνεις μακριά από το Ζάναξ, ιδιαίτερα σε περιόδους στρες, όταν ξέρεις ότι στο ντουλάπι σου έχεις κάτι που σε 15' θα έχει εκμηδενίσει τα προβλήματα, τουλάχιστον μέσα στο μυαλό σου. Το Ζάναξ είναι δηλητήριο. Αυτό που κάνει είναι να σου πάρει για λίγο τον πανικό και τη στενοχώρια, αλλά όχι να τα εξαφανίσει. Θα τα κρύψει κάπου και τη στιγμή που θα το σταματήσεις θα σου τα επιστρέψει, και μάλιστα με τόκο. Θα το ξεκινήσεις γιατί έχασες κάποιον δικό σου και έναν μήνα μετά θα το χρειάζεσαι γιατί έσπασες το νύχι σου. Καλό είναι να μην παίζει κάποιος με αυτά και οπωσδήποτε η χρήση του να συνοδεύεται από ιατρική παρακολούθηση. Και όταν λέμε ιατρική παρακολούθηση, εννοούμε ψυχιάτρου ή νευρολόγου, αφού οι ψυχολόγοι δεν έχουν δικαίωμα συνταγογράφησης του Ζάναξ. Η συνήθης δόση είναι το 1 mg στο μοβ χάπι, ενώ υπάρχουν του 0,5 mg (πορτοκαλί χάπι) και των 2 mg (λευκό) σε φιαλίδιο για τους μερακλήδες. Το Ζάναξ είναι ο κύριος λόγος που οι περισσότεροι Έλληνες έμαθαν ότι στα αγγλικά το αρχικό X προφέρεται Ζ. Δεν έχω πετύχει κανέναν να το λέει "Ξανάξ"».
«Ζάναξ παίρνω με διακοπές πολλά χρόνια» λέει η Γεωργία, 54. «Το ξεκίνησα έπειτα από κρίση πανικού γύρω στα 30. Τώρα το παίρνω συστηματικά κάθε βράδυ. Το Zάναξ καταρχάς σε ηρεμεί και διά της ηρεμίας μπορείς να κοιμάσαι. Δεν είναι υπναγωγό. Επίσης, καταπολεμά τις φοβίες. Εγώ ξεπέρασα την κλειστοφοβία μου με το Ζάναξ. Δεν αισθάνεσαι τίποτα ιδιαίτερο μόλις το πάρεις. Δεν βλέπεις χρώματα και παπαγάλους, ούτε την ακούς. Απλώς, σιγά-σιγά, ηρεμείς και νιώθεις καλύτερα, πιο ψύχραιμα, και αν είναι η ώρα του ύπνου, κοιμάσαι πιο εύκολα. Την επόμενη μέρα δεν αισθάνεσαι κάτι ιδιαίτερο, απλώς πιο ήρεμος και ξεκούραστος, γιατί έχεις κοιμηθεί καλά. Έχει τύχει να το δώσω σε φίλους, αλλά μόνο ένα, και μόνο για έκτακτες καταστάσεις. Εγώ, χωρίς συνταγή, δεν έχω πάρει. Από πολύ δικό μου φαρμακοποιό που συνεργάζεται με γιατρό, ναι, παίρνω (με το αζημίωτο), αλλά και πάλι η συνταγή υπάρχει, έστω κι έτσι. Στο χέρι του καθενός είναι να μη συνηθίσει τη δοσολογία με το να μην την υπερβαίνει. Αν κάποια στιγμή χρειαστεί να πάρεις παραπάνω, μετά πρέπει να επανέλθεις στην κανονική δοσολογία. Σίγουρα δημιουργεί εξάρτηση, γι' αυτό προσέχω να μην ξεμένω. Γι' αυτό κόβεται πολύ δύσκολα και μόνο με ιατρική παρακολούθηση. Και το Λεξοτανίλ είναι καλό, αλλά νομίζω ότι το Ζάναξ είναι πιο αποτελεσματικό και πιο άμεσο. Αν δεν το πάρω σε κρίση άγχους, μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτη. Κι αν στην αρχή το αντιμετώπιζα με 1 mg, τώρα μου χρειάζονται 2, όταν έχω περάσει από κόλαση. Δεν έχω προσπαθήσει να το κόψω, προσπαθώ όμως να κρατάω σταθερή τη δοσολογία. Φυσικά και είμαι εθισμένη. Δεν το έχω πάρει ποτέ με αλκοόλ. Δεν το αλλάζω και φροντίζω να έχω πάντα. Δύο χάπια του ενός mg, όχι παραπάνω».
Ζάναξ και νόμιμα και παράνομα, Ζάναξ για όλους
Ο μόνος νόμιμος τρόπος για να το προμηθευτείς είναι με συνταγή γιατρού (το γράφουν διάφορες ειδικότητες για μια ποικιλία από παθήσεις που σχετίζονται με το στρες), ωστόσο είναι μεγάλος ο αριθμός των ανθρώπων που το προμηθεύονται απευθείας από το φαρμακείο, χωρίς ιατρική συνταγή. Υπάρχουν φαρμακεία σε διάφορες περιοχές της Αθήνας που το δίνουν με αντάλλαγμα ένα χρηματικό ποσό (από δέκα μέχρι είκοσι ευρώ το κουτί, ανάλογα με την περιοχή) και είναι κοινό μυστικό ο τρόπος που μπορείς να το αποκτήσεις. Η μαρτυρία της Αλεξάνδρας είναι χαρακτηριστική: «Τρεις φορές χρειάστηκα να πάρω Ζάναξ χωρίς ιατρική συνταγή και τις τρεις κατάφερα να βρω, πληρώνοντας δύο και τρεις φορές την αξία τους σε φαρμακεία. Σε τρία διαφορετικά».
«Συμβαίνουν αυτά, αλλά είναι εξαιρέσεις, δεν είναι ο κανόνας» λέει η Αγγελική που είναι ιδιοκτήτρια φαρμακείου. «Οι αυξήσεις σε Ζάναξ και Tαβόρ (αυτά φεύγουν πιο πολύ) έχουν ανέβει κατακόρυφα μπορώ να πω, ένα 25% σε σχέση με πριν από μία τριετία. Ένας στους επτά πελάτες παίρνει κάποιο ηρεμιστικό. Και τα δύο φάρμακα μπορείς να τα πάρεις με μονόγραμμη συνταγή που τη χορηγούν κυρίως παθολόγοι, χειρουργοί, νευρολόγοι και ψυχίατροι. Για πάνω από πέντε κουτιά, χρειάζεται δίγραμμη συνταγή. Η κάθε συνταγή κρατείται στο φαρμακείο. Είναι ποινικό αδίκημα να δώσεις ηρεμιστικό χωρίς συνταγή. Τις δίγραμμες τις κρατάμε, μάλιστα, και δύο χρόνια στο φαρμακείο, μήπως γίνει κανένας έλεγχος. Αν δεν έχει πάνω η συνταγή στοιχεία ταυτότητας, δεν την παίρνουμε. Μια φορά θα γίνει η στραβή, έχουν κλείσει φαρμακεία από κάτι τέτοια. Αν σε καρφώσει ο άλλος, πάει, τέλειωσες. Δεν ξέρω για φαρμακεία που δίνουν ηρεμιστικά παράνομα, ξέρω ότι υπάρχουν φαρμακεία που έχουν μια καλή σχέση με τον πελάτη, έτσι τους δίνουν 10 ευρώ παραπάνω και παίρνουν το Ζάναξ. Το φάρμακο έχει 2,80 ευρώ περίπου, δίνεις λοιπόν δέκα ευρώ plus και εκ των υστέρων ο φαρμακοποιός πηγαίνει σε έναν δικό του γιατρό που του γράφει τα Ζάναξ. Tόσο και παραπάνω θα στοίχιζε να πας σε έναν γιατρό να σ' το γράψει. Είναι σαν διευκόλυνση, αντί να πας εσύ ο ίδιος στον γιατρό και να σου το γράψει, το κάνει το φαρμακείο. Στο δικό μας δεν γίνεται κάτι τέτοιο. Έχεις συνταγή, παίρνεις Ζάναξ, δεν έχεις, δεν παίρνεις. Έρχεται πολύς κόσμος και παρακαλάει για ένα κουτί. Ε, ναι, κι εγώ έχω δοκιμάσει σε κρίσεις μεγάλου συναισθηματικού πόνου για να μουδιάσει λίγο το συναίσθημα. Ακούμε πολλές ιστορίες. Έρχεται μια πανέμορφη κοπέλα και παίρνει κάθε βδομάδα πέντε-πέντε τα κουτιά, όχι μόνο Ζάναξ και Ταβόρ, ό,τι μπορείς να φανταστείς. Οι φαρμακοποιοί, κάθε φορά που έμπαινε, κοιτιόμασταν μεταξύ μας σε στυλ "μα, τι πίνει;". Μια μέρα, όπως πάω να της δώσω τα ρέστα, μου λέει ότι σκοτώθηκε ο γιος της, 15 χρονών, πάγωσε το αίμα μου. Βλέπουμε πολλά, ακούμε πολλά. Βλέπεις ανθρώπους στη γειτονιά που τους ξέρεις κάπως, με οικογένειες βολεμένες, που τα τελευταία χρόνια έμειναν χωρίς δουλειά, μαθαίνεις ότι χώρισαν, τους βλέπεις με το μάτι θολό και εικόνα παραίτησης – έρχονται και παίρνουν τα Ταβόρ και Ζάναξ με τις κούτες. Για να μη μιλήσουμε για τα αντικαταθλιπτικά, που δεν χρειάζονται συνταγή και τα παίρνουν σαν καραμέλες. Στην κατάντια που έχει περιέλθει η χώρα, μου φαίνεται πολύ λογικό επακόλουθο. Ξέρω ανθρώπους 17 και 18 ετών που τα χρησιμοποιούν επειδή δεν αντέχουν το άγχος των εξετάσεων. Και τα συνεχίζουν μετά, κανονικά. Δεν ξέρω πού θα βγάλει όλο αυτό, γιατί ο αριθμός όσων τα παίρνουν όλο και αυξάνεται. Ξέρω ακόμα και γιατρούς που τα παίρνουν σε μόνιμη βάση».
Δεν αμφισβητείται η ευεργετική δράση του φαρμάκου, όταν υπάρχει ένδειξη και συνταγογραφείται από εξειδικευμένους γιατρούς. Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι πολλοί καταφεύγουν συχνά σε αυτό από μόνοι τους, ενώ στην πραγματικότητα δεν το χρειάζονται.
Επειδή τα προβλήματα πλήττουν ιδιαίτερα τις νέες ηλικίες, παρατηρείται το δυσάρεστο φαινόμενο να έχει αυξηθεί η κατανάλωση του Ζάναξ από νέους ανθρώπους» λέει η κ. Γεωργία Δηλάκη, κοινωνιολόγος, διδάκτωρ Ψυχολογίας-MSc Πολιτική Επιστήμη & Κοινωνιολογία. «Δεν αμφισβητείται η ευεργετική δράση του φαρμάκου, όταν υπάρχει ένδειξη και συνταγογραφείται από εξειδικευμένους γιατρούς. Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι πολλοί καταφεύγουν συχνά σε αυτό από μόνοι τους, ενώ στην πραγματικότητα δεν το χρειάζονται. Η άγνοια, η κακή πληροφόρηση, λανθασμένες αντιλήψεις (π.χ. "να το πάρω προληπτικά για να αντιμετωπίσω το άγχος των εξετάσεων" ή "μήπως δεν κοιμηθώ επειδή αύριο έχω μια σημαντική υποχρέωση"), η επιπολαιότητα ("θα το πάρω μόνο λίγες φορές") και η ευκολία με την οποία το προμηθεύονται –εύκολη συνταγογράφηση, το φαρμακείο του σπιτιού ή του φιλικού περιβάλλοντος– προκαλούν την αλόγιστη χρήση του. Παρόλο που οι ειδικοί και οι οδηγίες του φαρμάκου προειδοποιούν ότι η μακροχρόνια χρήση μπορεί να δημιουργήσει εξάρτηση, κάποιοι νέοι που είναι υγιείς ιατρικοποιούν τον εαυτό τους και, αναζητώντας μια γρήγορη βοήθεια, συνηθίζουν και σε βάθος χρόνου γίνονται εξαρτημένοι από μια φαρμακευτική ουσία η οποία δεν τους βοηθά ούτε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα προβλήματα, ούτε να επηρεάσουν θετικά το μέλλον τους ούτε να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για περισσότερη ευτυχία. Επομένως, δεν είναι ο "σύμμαχος" που ψάχνουν στη δύσκολη καθημερινότητα».
«Πρώτη φορά πήρα στα 26 μου, για να αντέξω το άγχος στο αγροτικό, επειδή εφημέρευα μόνος μου σε ένα απομακρυσμένο Κέντρο Υγείας, χωρίς την παρουσία ειδικού γιατρού» λέει ο Νίκος, 32 ετών, ειδικευόμενος γιατρός. «Ήμουν διστακτικός να το πάρω την πρώτη φορά. Είχα τον ενδόμυχο φόβο ότι ξεκινάω κάτι που προκαλεί εξάρτηση. Ένας φίλος μού είπε ότι είναι "αλεύρι" και ότι δεν θα πάθω τίποτα. Όταν το πήρα, είχα μια μικρή μείωση του άγχους, τίποτα το φοβερό. Η βοήθεια ήταν πιο πολύ στο μυαλό μου παρά στην πράξη. Μόνο του το αλκοόλ νομίζω ότι σε χαλαρώνει πιο πολύ. Το έπαιρνα σε κάθε εφημερία και, αργότερα, μαζί με ένα ποτήρι χυμό όπου έβαζα και λίγο βότκα. Λόγω του εργασιακού μου χώρου είχα εύκολη πρόσβαση σε αυτό. Λίγα χρόνια μετά το ξαναπήρα, για κάνα τετράμηνο, για να αντέξω έναν δύσκολο χωρισμό. Δεν μου πρόσφερε σημαντική βοήθεια στο άσχημο συναίσθημα που ένιωθα. Έπινα και αλκοόλ μαζί και πού και πού κάνα μπάφο. Μου έφερνε απλώς υπνηλία και κατέληγα να κοιμηθώ χωρίς να σκέφτομαι. Όταν το έκοψα, το έκανα απότομα, χωρίς, ευτυχώς, να έχω τις γνωστές παρενέργειες, παρότι έφτασα να παίρνω δύο ή και τρία κάποιες μέρες. Τα τελευταία δύο χρόνια το παίρνω για άλλο λόγο, μόνο ύστερα από κάθε εφημερία, για να μπορέσω να κοιμηθώ. Έπειτα από τριάντα ώρες συνεχούς και εξαντλητικής εργασίας, βρίσκομαι παραδόξως σε υπερένταση και δεν μπορώ να κοιμηθώ, παρά την κούραση. Με το μεσημεριανό φαγητό πίνω ένα μαζί με μια μπίρα και κοιμάμαι μέχρι την άλλη μέρα, για να πάω πάλι για δουλειά. Βλέπω άλλους γιατρούς που το παίρνουν για να αντέξουν την τρομακτική πίεση στο νοσοκομείο».
