160 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ και 90 χρόνια μετά τον θάνατό του ο Καβάφης αποκτά νέα ζωή μέσα από τα social media. Στο Twitter ένας λογαριασμός με το όνομά του έχει συγκεντρώσει περισσότερους από 13 χιλιάδες ακόλουθους, ανεβάζοντας καθημερινά αγγλόφωνο περιεχόμενο και εγκαινιάζοντας νέους τρόπους προσέγγισης του έργου αλλά και της εικόνας του πιο εξαγώγιμου Έλληνα ποιητή.
Στην πλάτη του κτιρίου της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση βρίσκω συγκεντρωμένους γύρω από ένα τραπέζι 12 νέους και ενθουσιώδεις επιστήμονες και ακαδημαϊκούς. Μετά από open call του ιδρύματος επιλέχθηκαν 12 μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί φοιτητές καθώς και ερευνητές στα πρώτα βήματα της σταδιοδρομίας τους με έναν κοινό άξονα, την εμβύθισή τους στο έργο του Αλεξανδρινού ποιητή.
Στόχος του «Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη», που πραγματοποιήθηκε σε επιμέλεια των Peter Jeffreys, αναπληρωτή καθηγητή Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστόνης, και Τάκη Καγιαλή, καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, είναι να ερευνήσουν, μεταξύ άλλων, πώς διαβάζεται ο Καβάφης σήμερα και να εξετάσουν το έργο του ποιητή μέσα από τις μεθοδολογικές και θεωρητικές προσεγγίσεις διαφορετικών κλάδων της επιστήμης και της τέχνης.
Ξεκάθαρα το πέρασμα του ποιητή από τα κοινωνικά δίκτυα πολλές φορές είναι απλά ένα επιφανειακό φλεξάρισμα και η σχέση πολλών αναγνωστών με τον Καβάφη είναι πλέον χρηματιστηριακής φύσης, το διαδικτυακό πλησίασμα πολλών στον ποιητή είναι ένα δείγμα συμβολικού πολιτιστικού κεφαλαίου και status. Ένα κόρδωμα δίχως ιδιαίτερη ουσία. Δύο βιβλία ποίησης στοιβαγμένα πάνω στο τραπέζι, μια κούπα τσάι, γυαλιά ηλίου, πετσέτα θαλάσσης και έτοιμος ο σύγχρονος Έλληνας ιντελεκτουέλ για τις καλοκαιρινές διακοπές του.
Στο δεύτερο κατά σειρά σεμινάριό τους, το οποίο παρακολουθώ, βρίσκεται εκεί για να τους μιλήσει και να παρουσιάσει την έρευνά του πάνω στην παρουσία του Καβάφη στα social media ο καθηγητής του τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου, Γιάννης Σκαρπέλος. Η έρευνά του κεντρίζει το ενδιαφέρον μου, μια και ήδη από καιρό ακολουθώ στο Twitter λογαριασμούς bot διαφόρων ποιητών ή συγγραφέων και, ανάμεσα στα Virginia Woolf Bot, Anne Carson Bot, Ursula K. Le Guin Bot, ανακαλύπτω και το Cavafy Bot, όπου σχεδόν κάθε μέρα ανεβαίνει ως tweet απόσπασμα ενός ποιήματος του Καβάφη στα αγγλικά.
Η λέξη bot υπονοεί μια αυτοματοποιημένη διαδικασία, που ναι μεν κρύβει από πίσω της έναν άνθρωπο, αλλά είναι ομιχλώδες σε τι βαθμό οι επιλογές των αποσπασμάτων αυτών είναι προϊόν ανθρώπινης σκέψης ή το τυχαίο ανακάτεμα ενός αλγόριθμου.
Παρότι όμως η δημοφιλία του δεν αγγίζει αυτή αγγλόφωνων ποιητών όπως η Sylvia Plath, για την οποία υπάρχει ο λογαριασμός στο Twitter @SylviaPlathBot με 51 χιλιάδες ακολούθους, με ιντριγκάρει το ποιος ακολουθεί τέτοιους λογαριασμούς αλλά και ποια είναι η νέα σχέση μας με τον ποιητή διαμεσολαβημένη από τα social media, καθώς και γιατί τόσα χρόνια μετά τη γέννηση και τον θάνατό του ο Καβάφης βιώνει αυτή την ψηφιακή αναγέννηση.
Η δεύτερη ζωή του Καβάφη στα social media
Πριν από 12 λεπτά ο λογαριασμός μόλις ανέβασε ένα ακόμη απόσπασμα από ποίημα του, 226 άτομα το έχουν ήδη δει. Λίγο πιο κάτω φωτογραφίες από την τηλεοπτική σειρά «Σασμός» με ένα screenshot του ποιήματος του Καβάφη «Επέστρεφε». Ακόμα πιο κάτω με το hashtag #Cavafy, μια φωτογραφία της ελληνικής σημαίας και ζωγραφικά έργα του Τσαρούχη. Μια εκδρομική φωτογραφία όπου μια γυναίκα με ένα τεράστιο λευκό καπέλο στέκεται στο μπαλκόνι ενός πλοίου και η λεζάντα της φωτογραφίας γράφει «Και βγήκα στο μπαλκόνι μελαγχολικά, βγήκα ν' αλλάξω σκέψεις», Κ. Π. Καβάφης.
Σύμφωνα με τον κύριο Σκαρπέλο, «ο Καβάφης στο Twitter παρουσιάζεται κυρίως ως ο ποιητής ποιημάτων όπως η "Ιθάκη" ή το "Περιμένοντας τους Βαρβάρους" και κατά συνέπεια ως ο ποιητής που συνοψίζει ψυχολογικές και συλλογικές καταστάσεις. Αυτό βεβαίως είναι ορθό, αλλά από την άλλη είναι σαν ένα είδος "αποστείρωσης" από το υπόλοιπο ποιητικό έργο του, και φυσικά σημαίνει ότι δεσπόζουν οι κυρίαρχες και ρηχές αναγνώσεις, και δεν αναγνωρίζω προσπάθειες για ουσιαστική εμβάθυνση ακόμη και σε αυτά τα δύο ποιήματα».
επέστρεφε συχνά
— nora (@voulinora) April 29, 2023
🤍#καβαφης #sasmos #ΜΑζι pic.twitter.com/iHkNyxOvJt
Από την έρευνά του προκύπτει πως από το 2010 έως σήμερα έχουν δημοσιευτεί πάνω από 283.166 tweets και retweets με αναφορές στον Αλεξανδρινό ποιητή, από περισσότερους από 100.000 μοναδικούς χρήστες, με μέσο όρο τα 58 tweets και retweets την ημέρα. Τα νούμερα φαντάζουν τεράστια, αν αναλογιστούμε ότι μιλάμε για έναν ποιητή που έγραφε στην ελληνική γλώσσα και πέθανε πριν από 90 χρόνια, εδραιώνοντας έτσι και διαδικτυακά τη θέση του στην κορυφή των πιο εξαγόμενων Ελλήνων ποιητών.
Στο μίξερ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, φωτογραφίες του Καβάφη γίνονται memes ή και δακρύβρεχτες λεζάντες σε εικόνες διακοπών, δίνοντας πλέον στον Καβάφη το status ενός pop icon. Στο αχανές σύμπαν τους, τα ποίηματά του μπορούν να μπερδευτούν ακόμη και ως τσιτάτα σε ινσταγκραμικά quotes, ενώ συχνά οι αναφορές σε αυτά μπορεί να συμπεριλαμβάνουν λάθη ή ακόμη και αποσπάσματα ποιημάτων που δεν είναι καν δικά του.
I'm just guessing, but I bet that Cavafy would've loved the 21st century. #Cavafy #BTS #Barbie pic.twitter.com/ozYQPSf7xL
— Evan Jones (Ευριπίδης Ιωάννου) (@EvanPJones) April 11, 2023
Πώς και γιατί όμως επιλέγει κάποιος ένα ποίημα του Καβάφη για να συνοδεύσει μια φωτογραφία ενός ηλιοβασιλέματος; Αυτό που επιβεβαιώνει η παρουσία του ποιητή στο Instagram και το Twitter είναι ότι τουλάχιστον στο ελληνικό φαντασιακό ο Καβάφης έχει εγγραφεί στη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου ως η «απόλυτη» εικόνα ποιητή. Το όνομα του σέρνει την ταμπέλα του μεγάλου και (πολύ) σημαντικού ποιητή, με τον ίδιο τρόπο που το όνομα του Πικάσο είναι η αυτοματοποιημένη σκέψη όλων όταν σκέφτονται μεγάλους ζωγράφους, ενώ άλλοι αγαπημένοι τους δημιουργοί γλιστρούν στα περιθώρια του μυαλού τους, αποδεικνύοντας, μεταξύ άλλων, και τη σαρωτική δύναμη της επανάληψης.
Ξεκινώντας το σεμινάριό του ο κ. Σκαρπέλος μας αφηγείται μια ιστορία που αποτυπώνει τη σχέση πολλών ανθρώπων με το έργο του Καβάφη: «Ένας φοιτητής γράφει ένα ποίημα μιμούμενος την καβαφική γλώσσα, και διαβάζοντάς το στο πανεπιστήμιο, κάποιοι συμφοιτητές του θεωρούν ότι είναι έργο του ίδιου του Καβάφη».
Είναι ο σημαντικότερος Έλληνας ποιητής και γνωρίζουμε γι' αυτόν ελάχιστα, κυρίως όσα συγκρατήσαμε από το σχολείο. Ξεκάθαρα το πέρασμα του ποιητή από τα κοινωνικά δίκτυα πολλές φορές είναι απλά ένα επιφανειακό φλεξάρισμα και η σχέση πολλών αναγνωστών με τον Καβάφη είναι πλέον χρηματιστηριακής φύσης, το διαδικτυακό πλησίασμα πολλών στον ποιητή είναι ένα δείγμα συμβολικού πολιτιστικού κεφαλαίου και status. Ένα κόρδωμα δίχως ιδιαίτερη ουσία. Δύο βιβλία ποίησης στοιβαγμένα πάνω στο τραπέζι, μια κούπα τσάι, γυαλιά ηλίου, πετσέτα θαλάσσης και έτοιμος ο σύγχρονος Έλληνας ιντελεκτουέλ για τις καλοκαιρινές διακοπές του, μετατρέποντας με αυτόν τον τρόπο τον Καβάφη σε μια ακόμη στάση σε ένα ανελέητο σκρολάρισμα.
Na otázku nejlepšího fontu nepřekvapivě odpověděli provždy jasně Řekové.
— Alena Sarkissian (@Lenocka29) June 22, 2023
❤️https://t.co/jXsEigmjXM#Kavafis #Καβάφης #Cavafy
Όμως το γενικότερο κλίμα στην αίθουσα είναι ότι ακόμη και αυτό το αλεξιπτωτιστικό πέρασμα, μέσα από τα λεγόμενα μη παραδοσιακά μέσα (δηλαδή τα βιβλία), κάτι αφήνει, κι όταν έρθει η ώρα για τον καθένα να σκύψει πιο προσεκτικά πάνω από το έργο του, η οικειότητα αυτή θα είναι ήδη εκεί.
Παράλληλα όλη αυτή η διαδικτυακή κίνηση φέρνει σε επαφή τον ποιητή με άτομα που μπορεί να μην είχαν διαβάσει ποτέ ή ενδιαφερθεί καν για την ποίησή του –ή την ποίηση εν γένει– και που μπορεί να μην έχουν καμία εξοικείωση με το ποιητικό του σύμπαν, εκδημοκρατικοποιώντας έτσι έναν σημαντικό εκπρόσωπο της λεγόμενης «υψηλής κουλτούρας».
Αποσιωπείται η ομοερωτικότητα του Kαβάφη στα ελληνόφωνα social media;
Ένας από τους συμμετέχοντες του θερινού σχολείου δίνει φωνή και σε μια δική μου σκέψη: μήπως είναι η καβαφική παρουσία στα social media λιγότερο φανερά ομοερωτική; Το περισσότερο περιεχόμενο που βλέπουμε για τον ποιητή αφορά ποιήματά του όπως η «Ιθάκη» ή η «Αλεξάνδρεια».
Παρότι σε διεθνές επίπεδο η εικόνα του Καβάφη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα χαρακτικά του Hockney και υμνείται ως ένας από τους σημαντικότερους ΛΟΑΤΚΙ+ ποιητές, ιδιαίτερα στο ελληνόφωνο περιεχόμενο που βρίσκω –με μια σύντομη αναζήτηση– αντιμετωπίζεται ως ένας οικουμενικά ερωτικός ποιητής, με πολλές από τις φωτογραφίες που συνοδεύουν ποιήματά του να αφορούν κυρίως ετεροφυλόφιλα ζευγάρια.
David Hockney (b.1933) The Beginning (From Illustrations for 14 Poems by C.P.Cavafy), 1966. From my collection and on show @ConingsbyG 9-22 Dec. Further details on website. #maleform #henrymillerfineart #davidhockney #cpcavafy #etching pic.twitter.com/ExmICxTmIJ
— HenryMillerFineArt (@henrymillerfa) November 30, 2019
Θέτω ξανά το ερώτημα αυτό στον κύριο Σκαρπέλο κι η απάντησή του είναι πως «ελάχιστοι εστιάζουν στην ερωτική πλευρά του ποιητή, κυρίως επιλέγοντας ασπρόμαυρες εικόνες τμημάτων του σώματος, και ακόμη λιγότεροι σκίτσα ή φωτογραφίες που αναφέρονται στην ομοφυλοφιλία. Αν τα ξένα media εστιάζουν στην ομοφυλοφιλία του ποιητή, το κοινό φαίνεται να την υποβαθμίζει».
Όλη αυτή η συζήτηση λειτουργεί ως μια επιβεβαίωση πραγμάτων που ήδη γνωρίζουμε: τα social media δεν είναι ο απόλυτα ελεύθερος χώρος που φανταζόμασταν, αλλά ένας τόπος περιοριστικός, συντηρητικός και σεμνότυφος. Παρότι ο κύριος Σκαρπέλος υποστηρίζει πως «μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις για την υποβάθμιση αυτή, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία στα συνοδευτικά κείμενα που να στηρίζουν κάποιες από αυτές», δεν θα αποτελούσε κάποιο τρομακτικό άλμα της σκέψης μας αν υποθέταμε ότι ο αλγόριθμος των πλατφορμών μπορεί πιθανώς να παραγκωνίζει τις πιο ανοιχτά ομοερωτικές αναφορές στον Καβάφη.
Είναι γεγονός, βέβαια, ότι στον ελληνικό χώρο συχνά στεκόμαστε σε μια πιο αποστειρωμένη εικόνα του, εμμένοντας σε όσα μας έμαθαν στο σχολείο όπου –τουλάχιστον στη δική μου εμπειρία– η ομοφυλοφιλική πλευρά της ποίησης του ήταν τρομακτικά απούσα.
Έτσι ο ερωτικός Καβάφης είτε παραγκωνίζεται εντελώς είτε η ομοερωτικότητα του αορατοποιείται, γιατί στα μάτια πολλών Ελλήνων «κλοτσάει» το γεγονός ότι ο διασημότερος και πιο εξαγώγιμος Έλληνας ποιητής σχεδίασε την περιοχή της τέχνης του γύρω από την ομοφυλόφιλη επιθυμία.
Από την άλλη έχει νόημα να πούμε πως μια ανάγνωση του κόσμου του εμμονικά προσκολλημένη στην ομοφυλοφιλία του μπορεί να αποβεί πολύ περιοριστική. Το να εισέλθει κανείς στον κόσμο του Καβάφη σημαίνει πιθανότατα να το κάνει πατώντας πάνω σε χιλιοταλαιπωρημένες αφηγήσεις και ακολουθώντας δρόμους τρομερά στερεοτυπικούς. Αλλά η ουσιαστική σχέση μας με έναν ποιητή δεν μπορεί να διαμορφωθεί ούτε μέσα από αποσπασματικά tweets ούτε από τσιτάτους αφορισμούς, παρά από το ίδιο το σώμα δουλείας που αφήνει πίσω του.