Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ οικογένειας, της γονεϊκότητας και της παιδικής ηλικίας αποτελεί θεμελιώδη υποχρέωση κάθε σύγχρονης, φιλελεύθερης δημοκρατίας, με πλήρη σεβασμό στα δικαιώματα των παιδιών και των γονέων τους. Δεδομένου ότι η οικογένεια συνιστά έννοια δυναμική, εξελίσσεται ανάλογα με τις εκάστοτε κοινωνικές συνθήκες, ενώ παράλληλα διαμορφώνονται και νέα πρότυπα οικογενειακής συμβίωσης.
Τα τελευταία χρόνια ανακύπτει όλο και πιο συχνά το εξής ζήτημα: ΛΟΑΤΚΙ+ οικογένειες που έχουν δημιουργηθεί νόμιμα σε χώρες που αναγνωρίζουν την ομόφυλη γονεϊκότητα, όταν εγκαθίστανται μαζί με τα παιδιά τους σε χώρα που δεν έχει εισαγάγει το σχετικό θεσμικό πλαίσιο, αναγνωρίζεται νομικά μόνο ο βιολογικός γονέας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εισαγωγή δυσμενών διακρίσεων σε βάρος των παιδιών και των γονέων τους και δυσανάλογη επίδραση στην οικογενειακή τους ζωή, θεμελιώδες δικαίωμα που κατοχυρώνεται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Το φαινόμενο παρατηρείται όλο και συχνότερα στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. που λόγω της ελεύθερης κυκλοφορίας και εγκατάστασης των προσώπων καθίσταται αρκετά ευχερής η αλλαγή του κράτους διαμονής.
Η Ε.Ε., με τη θέσπιση της σχετικής νομοθεσίας, κάνει ένα σημαντικότατο βήμα αναγνωρίζοντας σε όλα τα παιδιά και τις οικογένειές τους το δικαίωμα να ζουν ως οικογένεια ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου των γονέων, χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς.
Η μη αναγνώριση της ιδιότητας του γονέα στον ομόφυλο σύντροφο που δεν έχει βιολογικό δεσμό με το τέκνο επηρεάζει δυσμενώς μια σειρά δικαιωμάτων. Ειδικότερα, ο δεύτερος γονέας δεν μπορεί να ενεργεί ως νόμιμος εκπρόσωπος του παιδιού του σε θέματα όπως η υγειονομική περίθαλψη και η εκπαίδευση. Επιπλέον, είναι πιθανό να μην μπορεί να χορηγηθεί στο παιδί η ιθαγένεια του «αφανούς» γονέα. Εάν η συμβίωση του ζευγαριού διακοπεί, δεν κατοχυρώνονται δικαιώματα όπως γονική μέριμνα, επιμέλεια, επικοινωνία του δεύτερου γονέα με το τέκνο ούτε υποχρέωση διατροφής.
Εάν ο βιολογικός γονέας αποβιώσει, η γονική μέριμνα δεν ανατίθεται αυτοδίκαια στον δεύτερο γονέα, ενώ, αν εκείνος φύγει από τη ζωή, το τέκνο δεν έχει κληρονομικά δικαιώματα. Η στέρηση του νομικού καθεστώτος των παιδιών και της ιδιότητας του γονέα που έχουν συσταθεί σε άλλο κράτος-μέλος αντιβαίνει στο δικαίωμα του παιδιού στην ταυτότητα, στην αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων, στον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής καθώς και στο βέλτιστο συμφέρον του παιδιού.
Η νέα αυτή πραγματικότητα, δεδομένης της έλλειψης μηχανισμού στην Ε.Ε. για την αμοιβαία αναγνώριση της ιδιότητας του νόμιμου γονέα σε διασυνοριακές καταστάσεις, αντιμετωπίστηκε μ’ ένα πλέγμα προοδευτικών δικαστικών αποφάσεων που άνοιξαν τον δρόμο και για τη δημιουργία σχετικού ευρωπαϊκού θεσμικού πλαισίου.
Στην απόφαση Pancharevo του Δικαστηρίου της Ε.Ε. (2021) που αφορούσε δύο γυναίκες οι οποίες απέκτησαν τέκνα στην Ισπανία και επιθυμούν να τα εγγράψουν στη Βουλγαρία κρίθηκε ότι κάθε κράτος-μέλος της Ε.Ε. οφείλει να εκδώσει ταυτότητα ή διαβατήριο στα παιδιά αυτά με αναγνώριση των δύο ομόφυλων γονέων, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι ως κράτος προέλευσης των γονέων δεν αναγνωρίζει την ομόφυλη γονεϊκότητα.
Ομοίως έκρινε το δικαστήριο και σε δεύτερη υπόθεση που αφορούσε την Πολωνία. Αντίστοιχα, για τα ζευγάρια ανδρών που απέκτησαν τέκνα με παρένθετη μητρότητα στις ΗΠΑ έχει κριθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (2022) ότι εάν το κράτος προέλευσης των γονέων δεν εγγράφει το παιδί τους στο ληξιαρχείο με τα ονόματα των δύο γονέων παραβιάζει το δικαίωμα του παιδιού για σεβασμό της οικογενειακής του ζωής.
Η νομοθετική πρωτοβουλία της Ε.Ε. ξεκίνησε από την Επιτροπή τον Δεκέμβριο του 2022, η οποία ενέκρινε πρόταση έκδοσης κανονισμού που αφορά τη θέσπιση κοινών κανόνων για την αναγνώριση δημόσιων εγγράφων και δικαστικών αποφάσεων που τεκμηριώνουν την ιδιότητα του γονέα, καθώς και κοινών κανόνων για τη δικαιοδοσία και το εφαρμοστέο δίκαιο για τη θεμελίωση της ιδιότητας του γονέα για τις οικογένειες που μετακινούνται εντός της Ε.Ε. Μία από τις βασικές πτυχές της πρότασης είναι ότι η ιδιότητα του γονέα, που έχει θεμελιωθεί σε κράτος μέλος της Ε.Ε., θα πρέπει να αναγνωρίζεται σε όλα τα άλλα κράτη-μέλη χωρίς καμία ειδική διαδικασία.
Η πρόταση της Επιτροπής επιτρέπει στα παιδιά που βρίσκονται σε διασυνοριακές καταστάσεις να επωφελούνται από τα δικαιώματα που απορρέουν από την ιδιότητα του γονέα σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο για θέματα όπως η κληρονομική διαδοχή, η διατροφή, η επιμέλεια ή από το δικαίωμα των γονέων να ενεργούν ως νόμιμοι εκπρόσωποί τους. Έτσι διασφαλίζεται ότι όλα τα παιδιά στην Ε.Ε. απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα ανεξάρτητα από τον τρόπο σύλληψης, γέννησης ή το είδος της οικογένειάς τους. Στόχος είναι η προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών και των γονέων τους και η δημιουργία ασφάλειας δικαίου για τις οικογένειες.
Επιπρόσθετα, προβλέπεται η καθιέρωση ευρωπαϊκού πιστοποιητικού γονικής ιδιότητας, το οποίο τα παιδιά ή οι γονείς θα μπορούν να το ζητήσουν από το κράτος-μέλος όπου θεμελιώθηκε η ιδιότητα του γονέα, προκειμένου να την αποδείξουν στα υπόλοιπα κράτη.
Η θέσπιση του οικογενειακού δικαίου εξακολουθεί να υπάγεται στην αρμοδιότητα των κρατών-μελών, απλώς τα κράτη πλέον θα υποχρεούνται να αναγνωρίζουν τη γονική ιδιότητα που έχει συσταθεί σε άλλη χώρα της Ε.Ε. Επίσης, θα έχουν τη δυνατότητα να μην αναγνωρίζουν τη γονική ιδιότητα εάν αυτή είναι προδήλως ασύμβατη με τη δημόσια τάξη μόνο σε αυστηρά καθορισμένες περιπτώσεις.
Τον περασμένο Δεκέμβριο το Ευρωκοινοβούλιο στήριξε με ψήφισμα το σχέδιο νομοθεσίας που εγγυάται αμοιβαία αναγνώριση της ιδιότητας του γονέα και εκκρεμεί πλέον η ομόφωνη έγκριση του Συμβουλίου και ο καθορισμός της τελικής μορφής των κανόνων.
Σε επίπεδο Συμβουλίου της Ευρώπης, στις 28 Σεπτεμβρίου 2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI) δημοσίευσε τη Σύσταση αρ. 17 για την πρόληψη και την καταπολέμηση της μισαλλοδοξίας και τις διακρίσεις εις βάρος των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, στην οποία περιλαμβάνονται και διατάξεις για δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ οικογενειών σε διασυνοριακές καταστάσεις.
Στη χώρα μας εκδόθηκε το 2022 μια ιστορική δικαστική απόφαση-σταθμός από το Εφετείο Θεσσαλονίκης, με την οποία αναγνωρίστηκε η απόφαση βρετανικού δικαστηρίου που ανέθεσε την επιμέλεια της ανήλικης στη μη βιολογική μητέρα, μετά το διαζύγιο του ομόφυλου ζευγαριού στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου και είχαν τελέσει γάμο. Το δικαστήριο έκρινε ότι το διαφορετικό από τα καθιερωμένα μοντέλο της οικογένειας δεν μπορεί να αποβεί σε βάρος του πραγματικού συμφέροντος του τέκνου.
Η απόφαση, προσμετρώντας μεταξύ άλλων και το ότι η ανήλικη έμενε επί τέσσερα χρόνια στη Θεσσαλονίκη με τη μη βιολογική της μητέρα, έκρινε ότι σε περίπτωση που δεν αναγνωριζόταν δεδικασμένο από την αλλοδαπή δικαστική απόφαση περί επιμέλειας της ανήλικης με το σκεπτικό ότι είχε τελεσθεί γάμος στην αλλοδαπή μεταξύ των ομόφυλων γονέων της, τούτο θα αντιστρατευόταν και θα προσέκρουε βάναυσα στο πραγματικό συμφέρον της ανήλικης και θα εισήγαγε δυσμενή διάκριση σε βάρος της εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού των γονέων της.
Η Ε.Ε., με τη θέσπιση της σχετικής νομοθεσίας, κάνει ένα σημαντικότατο βήμα αναγνωρίζοντας σε όλα τα παιδιά και τις οικογένειές τους το δικαίωμα να ζουν ως οικογένεια, ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου των γονέων, χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς.
Ο Γιώργος Σταμάτης είναι βουλευτής επικρατείας της Νέας Δημοκρατίας.
