Ένα θαυμάσιο Μουσείο της Φύσης στην πλατεία Βικτωρίας

Μπαίνοντας στον χώρο της παλιάς πολυκατοικίας της οδού Δεριγνύ στην πλατεία Βικτωρίας πέφτεις πάνω σε ένα ταριχευμένο λιοντάρι που ετοιμάζεται να φάει ένα ελάφι.

Είναι μια «παγωμένη» στιγμή αθηναϊκής ιστορίας επειδή η Άρτεμις, το αφρικανικό λιοντάρι, ήταν το πρώτο ζώο που έφερε η βασίλισσα Αμαλία στην Ελλάδα στα μέσα του 19ου αιώνα για να φιλοξενηθεί στον Εθνικό Κήπο (τότε Βασιλικό). «Η Αμαλία είχε δει τους βασιλικούς κήπους άλλων Ευρωπαίων μοναρχών και αναζήτησε εξωτικά ζώα για τον δικό της κήπο» γράφει η ταμπέλα που συνοδεύει τα ζώα.

«Μετά την εκθρόνιση της βασίλισσας και του συζύγου της, βασιλιά Όθωνα, η εμφύλια διαμάχη που ακολούθησε είχε ως αποτέλεσμα να πεθάνει το ζώο λόγω παραμέλησής του. Το κουφάρι του ταρριχεύτηκε και τοποθετήθηκε σε προθήκη μαζί με ένα ελάφι, πιθανότατα σε μια απόπειρα πώλησής του που ματαιώθηκε λόγω της έκρυθμης πολιτικής κατάστασης. Το λιοντάρι παρέμεινε σε μια εγκαταλελειμμένη αποθήκη του κήπου, όπου το βρήκε ο Γιώργος Χαρωνίδης και το απέκτησε στη δεκαετία του 1950».

Ο Γιώργος Χαρωνίδης ήταν συλλέκτης και ερασιτέχνης φυσιοδίφης που αφιέρωσε σχεδόν 50 χρόνια από τη ζωή του καταγράφοντας τον φυσικό κόσμο της Αθήνας και το μεγαλύτερο μέρος της έκθεσης «Το Μουσείο της Φύσης» παρουσιάζει κομμάτια της συλλογής του.

Τα συγκεκριμένα εκθέματα (σημ. η έκθεση ήταν μέχρι τις 16 Μαΐου) έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, ειδικά αν σε ενδιαφέρει ο κρυμμένος φυσικός πλούτος αυτής της πόλης, που σε πολύ μεγάλο ποσοστό έχει πια εξαφανιστεί.

Στην ίδια αίθουσα υπάρχει και μια φωτογραφική εγκατάσταση με όλα τα φύλλα ενός μόνο Δέντρου του Παραδείσου, του ξενιστή αείλανθου, που πιστεύεται ότι είχε φυτέψει η ίδια η Αμαλία και υπήρχε στη θέση του μέχρι το 1990.

«Όταν ξεριζώθηκε η 2.400 ετών Ελιά του Πλάτωνα μετά από τροχαίο ατύχημα, ο Χαρωνίδης αποφάσισε να αναζητήσει άλλα σημαντικά και ιστορικά δέντρα της Αθήνας. Αναγνώρισε το Δέντρο του Παραδείσου, δεδομένης της σύνδεσής του με τη μοναρχία του 19ου αιώνα, ένα δέντρο πολιτιστικής κληρονομιάς».

Ο Γιώργος Χαρωνίδης είναι συλλέκτης και ερασιτέχνης φυσιοδίφης που αφιέρωσε σχεδόν 50 χρόνια από τη ζωή του καταγράφοντας τον φυσικό κόσμο της Αθήνας και το μεγαλύτερο μέρος της έκθεσης «Το Μουσείο της Φύσης» παρουσιάζει κομμάτια της συλλογής του.

Το δέντρο που έφερε στην Αθήνα το βασιλικό ζεύγος και ευδοκιμεί σε αστικά περιβάλλοντα «καταλαμβάνει εγκαταλειμμένα κτίρια και αστικά ερείπια, καταλαμβάνοντας τους χώρους που φυτρώνει επειδή εκπέμπει μια τοξική ουσία που εμποδίζει την ανάπτυξη άλλων δέντρων στην περιοχή.

Γι' αυτό τον λόγο έχει συνδεθεί ιδιαίτερα με τους αστικούς σκουπιδότοπους» γράφει η Κατερίνα Ζαβάκου, για να εξηγήσει τις φωτογραφίες της που εκτίθενται στην πρώτη αίθουσα, που καταγράφουν την παρουσία του Δέντρου του Παραδείσου σε έρημους χώρους.

Όσο προχωράς στα δωμάτια του σπιτιού το ενδιαφέρον μεγαλώνει γιατί στην επόμενη αίθουσα υπάρχουν «Όλα τα ζώα της Αθήνας», «μια εμπεριστατωμένη συλλογή όλων των ζωικών ειδών που είναι γηγενή της Αθήνας, τα οποία συγκεντρώθηκαν στην πορεία των χρόνων από τον Χαρωνίδη».

Σε μια προθήκη υπάρχει ένας λύγκας, το αιλουροειδές που κάποτε υπήρχε στην περιοχή και σήμερα έχει εξαφανιστεί, όπως και τα μικρά τοπικά σαλιγκάρια που θεωρούνταν είδος σε εξαφάνιση, αλλά πρόσφατα επανεμφανίστηκαν. Μικροί πληθυσμοί υπάρχουν σήμερα στις λίμνες και τα συντριβάνια του Εθνικού Κήπου.

Το κρανίο σε άλλη προθήκη είναι από ένα ελληνικό κόκκινο ελάφι, το οποίο πιθανότατα σκοτώθηκε από λαθροκυνηγούς, οι οποίοι στη συνέχεια έκοψαν το κεφάλι του.

Το κουτί με τα 200 βαλσαμωμένα έντομα, όλα γηγενή του ελλαδικού χώρου δόθηκε από το τμήμα εντομολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, «ως ένας τρόπος υπενθύμισης στον βασιλιά ακόμα και των μικρότερων υπηκόων του».

Δίπλα ακριβώς εκτίθεται «τα έντομα του βασιλιά», το δώρο που έλαβε το 1850 ο βασιλιάς Όθων –ένα κουτί με 200 βαλσαμωμένα έντομα, όλα γηγενή του ελλαδικού χώρου. Το δώρο δόθηκε από το τμήμα εντομολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, «ως ένας τρόπος υπενθύμισης στον βασιλιά ακόμα και των μικρότερων υπηκόων του».

Για άγνωστους λόγους, πιθανώς επειδή ο βασιλιάς θεώρησε το δώρο αηδιαστικό, το έκθεμα αποστάλθηκε στον ζωολογικό κήπο του Εθνικού Κήπου, δήθεν για μια έκθεση, που όμως δεν έγινε ποτέ. Αυτά τα έντομα σκονίζονταν σε μια αποθήκη του κήπου μέχρι να τα αποκτήσει ο Χαρωνίδης.

Ανάμεσά τους σήμερα υπάρχει και ένα κόκκινο σκαθάρι, ή ρυγχοφόρος των φοινικοειδών, που εισέβαλε το 2004 -με τους φοίνικες που ήρθαν εισαγόμενοι και φυτεύτηκαν για τους Ολυμπιακούς αγώνες- και κατέστρεψε ένα μεγάλο μέρος των φοινικοειδών της Αθήνας.

Σε ένα άλλο σημείο εκτίθεται ένα μπουκάλι με 137 είδη (αποτεφρωμένων) εντόμων που συγκέντρωσε ο Χαρωνίδης από ένα μόνο φωτιστικό οροφής.

«Τα έντομα ελκύονται από τα ηλεκτρικά φώτα, ίσως επειδή μπερδεύονται με το φεγγάρι και πετούν γύρω από τη λάμπα μέχρι να πέσουν εξαντλημένα πάνω της και να καούν από την υψηλή θερμοκρασία». Γι' αυτό το έκθεμα ονομάζεται «Φεγγαρόσκονη».

Παραδίπλα είναι κουφάρια εντόμων που συγκέντρωσε σε μία μόνο μέρα από ένα αστικό ερείπιο κοντά στο σπίτι του, πάνω από 100 ποικιλίες.

«Σε ένα τυπικό αστικό ερείπιο μπορούν να ευδοκιμήσουν εκατοντάδες έντομα, αν και κατά μεγάλο μέρος περνούν απαρατήρητα» επισημαίνει η επιγραφή, και σκέφτεσαι αναπόφευκτα τα κουνούπια και τις κατσαρίδες που κάνουν πλέον all year κύκλο και δεν εξολοθρεύονται με τίποτα.

Τα έντομα είναι τα πιο ενοχλητικά πλάσματα και τα πιο επικίνδυνα – πανούκλες, ελονοσίες έχουν εξαφανίσει το μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου πληθυσμού μέσα στους αιώνες, δεν θες ούτε να φανταστείς τι μπορεί να γίνει με όσα ευδοκιμούν στα αστικά ερείπια.

Στο επόμενο δωμάτιο υπάρχουν περισσότερες από 200 φωλιές πουλιών με αυγά (ολόκληρη γενοκτονία), που συγκεντρώθηκαν από ένα μόνο δάσος, στο διάστημα από τη δεκαετία του 1940 μέχρι έως και το 1981, όταν απαγορεύτηκε η λήψη φωλιών από την άγρια φύση, σε εναρμόνιση με τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ευτυχώς). Το δάσος από το οποίο περισυνελέγησαν οι φωλιές και τα αυγά κάηκε το 1994 και τώρα υπάρχει εκεί συνοικισμός.

Στο επόμενο δωμάτιο υπάρχουν περισσότερες από 200 φωλιές πουλιών με αυγά (ολόκληρη γενοκτονία), που συγκεντρώθηκαν από ένα μόνο δάσος, στο διάστημα από τη δεκαετία του 1940 μέχρι έως και το 1981

Το πιο ιδιαίτερο μέρος της συλλογής του Χαρωνίδη, ωστόσο, παρουσιάζεται στο έργο «Πού μπορεί να πάει όλη η βροχή τώρα;». Εκατοντάδες μπουκάλια με νερό, επισημασμένα μόνο με τα ονόματα δρόμων της περιοχής των Αθηνών.

Όταν έγινε διασταύρωση των δρόμων αυτών με έναν παλιό χάρη της Αθήνας, προέκυψε ότι ήταν τοποθεσίες όπου κάποτε υπήρχαν ρέματα κατά μήκος δύο ιστορικών ποταμών, του Κηφισού και του Ιλισού.

Οι περισσότεροι δρόμοι της Αθήνας χτίστηκαν πάνω από αυτούς τους ποταμούς, με μεγάλα τμήματά τους να είναι κρυμμένα κάτω από τη γη, ενώ άλλα να έχουν υποστεί πλήρη πρόσχωση.

Ο Χαρωνίδης και ένας περιβαλλοντικός ακτιβιστής, ο Τόλης Ηλιόπουλος, συνέλεγαν νερό από τους ποταμούς από το 1960 μέχρι το 2017, καθώς αυτοί σταδιακά εξαφανίζονταν από προσώπου γης. Τα μπουκάλια περιέχουν τα τελευταία εναπομείναντα δείγματα νερού από 80 και πλέον ρέματα που έχουν «χαθεί» κατά τα περασμένα 50 χρόνια.

«Ο Τόλης Ηλιόπουλος, ένας υδρογεωλόγος, ήταν σφοδρός επικριτής της καταστροφής των ποταμών από την ελληνική κυβέρνηση, στο όνομα της αστικής ανάπτυξης. Είχε κάνει αρκετές ατομικές παραστάσεις διαμαρτυρίας στη Βουλή, όποτε ανακοινώνονταν νέα αναπτυξιακά σχέδια. Προφητικά, ο Ηλιόπουλος έγραψε επίσης αρκετές συστάσεις προς την κυβέρνηση, προειδοποιώντας για σοβαρές πλημμύρες που θα ακολουθούσαν την ταφή τόσο πολλών ποτάμιων συστημάτων.

»Η Αθήνα έχει βιώσει 15 μεγάλες πλημμύρες, από την δεκαετία του '60 και μετά. Το 1977 σημειώθηκε μια καταστροφική πλημμύρα, μετά από έντονη καταιγίδα. Ειδικοί της υδρογεωλογίας πιστεύουν ότι η φύση έχει μία περίοδο ανακύκλωσης 35 ετών στην εκδήλωση ανώμαλων συμβάντων, κάτι που σημαίνει ότι είναι ζήτημα χρόνου να συμβεί η επόμενη κατακλυσμιαία πλημμύρα» (ελπίζω όχι χειρότερες από αυτές που έγιναν τον περασμένο Νοέμβριο στη Μάνδρα).

Ανάμεσα στα εκθέματα είναι και φωτογραφίες του Χαρωνίδη από περιοχές αναζήτησης τροφής εντός της πόλης, ένα πρώιμο urban foraging (πριν από ανάγκη επιβίωσης μετατραπεί σε παγκόσμια μόδα), και δείγματα βρώσιμων βοτάνων και φυτών που είναι ενδημικά της Αθήνας.

Πολύ ξεχωριστό είναι «το μυστικό της Ακρόπολης», ένα σπάνιο φυτό που ευδοκιμεί μόνο στην Ακρόπολη και μέχρι πριν από καναδυο χρόνια το θεωρούσαν εξαφανισμένο. Ο Χαρωνίδης αναφέρει ότι γίνεται ωραίο «τσάι».

Η Μικρομέρια της Ακρόπολης Micromeria acropolitana, (Lamiaceae) είναι ένα σπάνιο και απειλούμενο είδος, που φυτρώνει τόσο στον ασβεστολιθικό βράχο του λόφου, όσο και στα μάρμαρα που έχουν χρησιμοποιηθεί για τα μνημεία.

Το 2006 εντοπίστηκαν μερικά φυτά από το Γρηγόρη Τσούνη και το Λάμπρο Τσούνη, εκατό χρόνια μετά την πρώτη συλλογή της Μικρομέριας στις 30 Αυγούστου 1906 από τους Maire και Petitmengin, δύο Γάλλους βοτανικούς και εξερευνητές.

Το 2006 εντοπίστηκαν μερικά φυτά από το Γρηγόρη Τσούνη και το Λάμπρο Τσούνη, εκατό χρόνια μετά την πρώτη συλλογή της Μικρομέριας στις 30 Αυγούστου 1906 από τους Maire και Petitmengin, δύο Γάλλους βοτανικούς και εξερευνητές. Το είδος είναι απειλούμενο γιατί το μέγεθος του πληθυσμού του είναι μικρό, και το οικοσύστημά του κινδυνεύει από τις ανθρώπινες δραστηριότητες.

Καθημερινά χιλιάδες επισκέπτες καταφθάνουν στον σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο της Ελλάδος, ειδικά την θερινή περίοδο. Τα φυτά ευδοκιμούν πάνω στους πωρόλιθους, στους μεγάλους ασβεστολιθικούς ογκόλιθους που σχηματίζουν τα τοιχώματα των μνημείων, σε σχισμές τοίχων και σε σπασμένα μάρμαρα με μόνο λίγο χώμα.

Τα σημεία που βρίσκονται οι πληθυσμοί της Μικρομέριας είναι κρυφά –για ευνόητους λόγους, ωστόσο οι καρτ ποστάλ της δεκαετίας του '60 από την προσωπική συλλογή του Χαρωνίδη δείχνουν τα ροζ λουλουδάκια ανάμεσα στις πρασινάδες του λόφου της Ακρόπολης.

Τη θαυμάσια έκθεση συμπληρώνουν δείγματα ειδών και φωτογραφίες διαφόρων ζώων που εισήχθησαν στην Αθήνα, κι ένα κοντάρι με θηλιά με το οποίο έπιανε τις σαύρες.

Πέρα από τη συλλογή του Χαρωνίδη, η έκθεση παρουσιάζει μία εγκατάσταση της Κατερίνας Ζαβάκου με το βαρέλι με την αλυσσίδα που ήταν για χρόνια το σπίτι των σκυλιών στις άκρες των δρόμων όλης της Ελλάδας για να λειτουργήσουν ως «φόβητρο» για τις κατσίκες και τα πρόβατα. «Οι σκύλοι αυτοί σπάνια απελευθερώνονται» γράφει, «και πεθαίνουν από την παραμέληση και την έκθεση στα καιρικά φαινόμενα».

Τέλος, υπάρχει η συμμετοχή της ΑΝΙΜΑ, του μη κερδοσκοπικού συλλόγου που δραστηριοποιείται για την προστασία και την περίθαλψη αγρίων ζώων στην Αθήνα, με ακτινογραφίες πτηνών που βρέθηκαν τραυματισμένα στην πόλη και μεταφέρθηκαν στο σύλλογο για φροντίδα.

Δίπλα στις ακτινογραφίες των πουλιών (που δείχνουν τα σκάγια ως λευκές κουκίδες) είναι φτερά αρπακτικών πουλιών που ρούφηξαν οι τουρμπίνες των αεροπλάνων στο αεροδρόμιο των Σπάτων.

Περνώντας από την κουζίνα που ολοκληρώνεται η περιήγηση, παίρνεις έναν τόμο με όλα τα είδη χλωρίδας και πανίδας που είναι υπό εξαφάνιση στην Ελλάδα (τον δίνουν δωρεάν) και βλέπεις ένα βίντεο που τράβηξε ο Χαρωνίδης από την μεγαλύτερη φωλιά παπαγάλου Μοναχού στην Αθήνα.

Το Μουσείο της Φύσης (The Nature Museum) ήταν μια εγκατάσταση της καλλιτέχνιδος-εικαστικού Κατερίνας Ζαβάκου σε συνεργασία με το Institute of Critical Zoologists της Σιγκαπούρης και τον πολυβραβευμένο εικαστικό Robert Zhao Renhui στα πλαίσια του Fast Forward Festival της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση. Δυστυχώς ήταν μόνο μέχρι τις 16 Μαΐου.