Ο Freud στο βιβλίο του εισαγωγή στην ψυχανάλυση [1916] αναφέρει τρεις σταθμούς στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος που άλλαξαν την πορεία της ιστορίας.
Ο πρώτος σταθμός είναι η ηλιοκεντρική θεωρεία του Κοπέρνικου, που συγκλόνισε την μέχρι τότε γεωκεντρική θεωρεία. Οι άνθρωποι υπέστησαν ναρκισιστικό σοκ όταν έμαθαν ότι η γη δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος αλλά περιστρέφεται μαζί με άλλους πλανήτες γύρω από τον ήλιο.
Ο δεύτερος σταθμός είναι η θεωρεία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών και τη φυσική επιλογή. Όλοι οι οργανισμοί, επομένως και ο άνθρωπος, λέει ο Δαρβίνος, εξελίσσονται από γενιά σε γενιά με την διαδικασία της φυσικής επιλογής, υπονοώντας ότι η δημιουργία του ανθρώπου προέρχεται από το ζωικό βασίλειο.
Τρίτος σταθμός που άλλαξε την ιστορία της ανθρωπότητας, και τα μέχρι τότε δεδομένα, είναι η θεωρεία του ασυνειδήτου του Freud . Ο άνθρωπος, λέει ο Freud, δεν είναι αυτός που νομίζει ότι είναι, αλλά κάποιος άλλος που ούτε και ο ίδιος δεν γνωρίζει γιατί δεν έχει τη συνείδηση αυτού του εαυτού. Αυτός ο άλλος ασυνείδητος εαυτός λειτουργεί, αισθάνεται και επηρεάζει την ζωή μας, χωρίς να το καταλαβαίνουμε.
Ο καθηγητής της Οξφόρδης στο αντικείμενο της φιλοσοφίας της πληροφορίας Luciano Floridi, αναφέρει δίπλα σ’αυτούς τους σταθμούς του πνεύματος έναν τέταρτο σταθμό που άλλαξε την ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος. Την επιστήμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών του Άλαν Τούρινγκ. Ο Άλαν Τούρινγκ θεωρείται ο πατέρας της επιστήμης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, οι οποίοι είτε τους συμπαθούμε είτε όχι είναι από τις μεγαλύτερες τελευταίες ανακαλύψεις που διαμόρφωσαν την ιστορία της ανθρωπότητας.
Ο Άλαν Τούρινγκ ήταν ένας βασανισμένος άνθρωπος, που παραμελήθηκε σε σημείο κακοποίησης στην παιδική του ηλικία, έζησε μία δυσβάσταχτη ζωή πιθανόν εξαιτίας της διαφορετικότητας του και της ιδιοφυίας του, καταδικάστηκε εξαιτίας της ομοφυλοφιλίας του, υπέστη χημικό ευνουχισμό σαν τιμωρία και τελικά αυτοκτόνησε στα 42 του χρόνια. Η πατρότητά του στην επιστήμη των υπολογιστών και στην τεχνητή νοημοσύνη, προϊδεάζει για ένα έργο περίπλοκο και απρόβλεπτο.
Η επιστήμη των υπολογιστών στην οποία συμπεριλαμβάνεται η εφεύρεση και χρήση του διαδικτύου είναι αυτά που έφεραν στον εικοστό αιώνα την μεγαλύτερη αλλαγή στον τρόπο που οι άνθρωποι επικοινωνούν, ενημερώνονται, εργάζονται, ξοδεύουν τον ελεύθερο χρόνο τους, διασκεδάζουν, ερωτεύονται, μορφώνονται, διαμορφώνουν άποψη για τον κόσμο, κάνουν επαναστάσεις, κάνουν σεξ, κάνουν αγορές, ανακουφίζουν την μοναξιά τους, ερεθίζουν το θυμό τους, ξεχνούν την θλίψη τους, δημιουργούν έργα, καταστρέφουν δομές. Πολλοί άνθρωποι σήμερα ζουν το σύνολο της ζωής τους μέσα από την πραγματικότητα των υπολογιστών και του διαδικτύου. Το γεγονός αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αλλαγή στο τρόπο σκέψης, συμπεριφοράς και συναισθήματός τους.
Έχουμε μία καινούρια μορφή ‘κυβερνομανίας’[cybermania]? Για ποιο λόγο οι νέοι εξαρτώνται σε σημείο εθισμού από το διαδίκτυο? Για ποιο λόγο ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι είναι εκτεθειμένοι σ’ αυτό άλλοι εξαρτώνται και άλλοι όχι?
Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε την έννοια της εξάρτησης και πώς αυτή εκφράζεται στην ανθρώπινη φύση. Η εξάρτηση είναι ένα φαινόμενο αρχαϊκό που διέπει τα ανώτερα είδη ζωής [Spitz, Winnicot, Bowlby]. Στην περίπτωση των ανθρώπων η εξάρτηση κρατά χρόνια, έχει πολλές παραλλαγές και είναι ιδιαίτερα περίπλοκη αφού δεν αφορά μόνο στην σωματική αλλά και στην συναισθηματική επιβίωση.
Ηθολόγοι , βιολόγοι, ιατροί και ψυχαναλυτές συμφωνούν ότι η ανάγκη δεσμού του βρέφους είναι μία γονιδιακή πληροφορία που του επιτρέπει να επιβιώσει και να εξελιχτεί. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, η εξάρτηση κατά την ενήλικη ζωή μετασχηματίζεται σε συναισθηματικό δεσμό, δηλαδή σε σχέση που αναγνωρίζεται η διαφορετικότητα του άλλου. Η αποτυχία της σχέσης εξάρτησης να μετεξελιχτεί σε συναισθηματικό δεσμό δεν θα αναφερθεί σ’ αυτήν την εργασία. Όμως αξίζει να σημειώσουμε ότι αυτή η αποτυχία αφήνει κενά στον ψυχισμό ενός νέου ο οποίος καλείται να αντιμετωπίσει το βάρος της ύπαρξης του [καθημερινά προβλήματα, ματαιώσεις, καθυστερήσεις, αποτυχίες, απόρριψη], χωρίς να έχει εκπαιδευτεί να αντέχει αυτό το βάρος.
Όταν ένας νέος δεν νιώθει μέσα του ότι ‘στέκεται στα πόδια του’, έχει για οτιδήποτε την ανάγκη των άλλων, με την παραμικρή παρατήρηση του δασκάλου καταρρέει, με την αναμενόμενη επιθετικότητα των άλλων παιδιών παρανοεί, με την φυσιολογική ερωτική απογοήτευση πέφτει σε μελαγχολία, τότε καταφεύγει σ’ έναν ανώριμο μηχανισμό που είχε μάθει από μικρός και τον βοήθησε να επιβιώσει. Ο μηχανισμός αυτός είναι η εξάρτηση του από κάποιον ή από κάτι. Η εξάρτηση είναι δηλαδή ένας παθολογικός συναισθηματικός δεσμός, που δίνει την ψευδαίσθηση βοήθειας σε έναν εύθραυστο και ευαίσθητο νέο. Η καταστροφικότητά της είναι ανάλογη του ψυχικού κενού που έρχεται να αναπληρώσει. Ένας νέος με μεγάλα ψυχικά κενά και πολλή οδύνη πιθανόν να εξαρτηθεί από κάτι πολύ καταστροφικό όπως τα ναρκωτικά. Ένας νέος με μία κάπως καλύτερη ψυχική δομή από τον πρώτο, πιθανόν να εξαρτηθεί από το διαδίκτυο.
Κάθε αντικείμενο εξάρτησης έχει τον ίδιο σκοπό. Να καταστήσει τον νέο ανίκανο να σκεφτεί με έναν δημιουργικό και συναισθηματικό τρόπο, ώστε να αποφύγει τα δυσάρεστα συναισθήματα. Στην περίπτωση της εξάρτησης από το διαδίκτυο, ο νέος επιδίδεται σε επαναλαμβανόμενες στερεότυπες πράξεις που έχουν το πρόσχημα της σκέψης, [όπως τα παιχνίδια πολέμου, φάρμες κτλ], στην ουσία όμως τον παρασύρουν σ’ έναν καταναγκασμό. Έτσι ο νέος ‘ξεχνιέται’ αποφεύγοντας εχθρούς, πηδώντας τοίχους, φυτεύοντας φασόλια, όχι όμως με τη συμμετοχή του σώματος και του μυαλού του, αλλά πατώντας με μηχανικό τρόπο κουμπιά, ζώντας μηχανικά χωρίς σκέψη και φαντασία.
Όσο μεγαλύτερο είναι το κενό ενός νέου, όσο δυσκολότερο γι’αυτόν είναι να το αντέξει, τόσο η ανάγκη του για παραγέμισμα του χρόνου με μία καταναγκαστική, εκτονωτική δραστηριότητα μεγαλώνει. Το αποτέλεσμα αυτού του μηχανικού τρόπου απασχόλησης τον προστατεύει από την αδυναμία του, την ανεπάρκεια του και τον φόβο του να αντιμετωπίσει την πραγματική ζωή. Τον καθιστά ανίκανο να ωριμάσει, να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της ζωής, να ζήσει μαζί με άλλους ανθρώπους, να νιώσει συναισθήματα. Αυτός ο φόβος των συναισθημάτων είναι και ένας από τους λόγους της μεγάλης επιτυχίας των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης.
Στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται πως κάποιος έχει πολλούς φίλους ενώ στην πραγματικότητα έχει ελάχιστους, ίσως και κανέναν. Δεν είναι στ’ αλήθεια δημοφιλής και ‘κρύβει’ πίσω από το διαδίκτυο την αδυναμία του να έρθει σε ρεαλιστική επαφή με τους άλλους. Μοιράζεται τις φωτογραφίες του, τις σκέψεις του, τα τραγούδια του στο διαδίκτυο. Γιατί δεν τηλεφωνεί στους φίλους του να τα πουν από κοντά? Γιατί δεν βγαίνει να πάει βόλτα, σινεμά, στο πάρκο, εκδρομή? Γιατί δεν καλεί στο σπίτι του φίλους να φάνε, να χαζέψουν, να ακούσουν μουσική?
Πολλά μπορεί να πει κάποιος σαν δικαιολογίες. Ο χρόνος, η απόσταση κτλ.
Όμως αλήθεια, είναι πολύ πιο εύκολο να μιλάς σ΄ένα πληκτρολόγιο, παρά σ’ έναν άλλο άνθρωπο. Δεν είναι μόνο η φυσική ντροπή που μπορεί να νιώθουν πολλοί. Είναι ο έλεγχος των συναισθημάτων που νομίζει ότι έχει ο νέος χωρίς την άμεση επαφή. Είναι η παρουσίαση ενός ψεύτικου εαυτού πιο αποδεκτού. Είναι η ρεαλιστική και συμβολική αυτοερωτική διαδικασία που πραγματοποιείται με τη κατάχρηση του διαδικτύου. Γράφουν οι νέοι για να επικοινωνήσουν? [με ποιόν?]. Ουσιαστικά οι περισσότεροι είναι σαν να κοιτάζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη.
‘Βλέπουν’ χωρίς να κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν ηδονοβλεψίες. Εκτίθενται χωρίς να κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν επιδειξίες. Ζουν τη ζωή τους σαν να παρακολουθούν μία ταινία, χωρίς το πραγματικό ρίσκο της συμμετοχής. Βάζουν την ελάχιστη προσπάθεια να αλλάξει κάτι μέσα τους, στο μυαλό τους, στη συμπεριφορά τους.
Ο νέος εθίζεται στο διαδίκτυο από την ψευδαίσθηση που αποκτά ότι μπορεί να κάνει τα πάντα. Να σκοτώσει, να πεθάνει και να αναστηθεί, να γίνει ήρωας, μοντέλο, αγρότης, πυρηνικός επιστήμονας και να τον χειροκροτεί το εικονικό κοινό του. Παίζει παιχνίδια μεταμορφώσεων. Οδηγεί το avatar του σε κόσμους μαγικούς που θα ήθελε να ζήσει, κατρακυλώντας σε μία ψεύτικη παντοδυναμία που τον παρασύρει στη σύγχυση της εικονικής με την φυσική πραγματικότητα.
Η εξάρτηση από το διαδίκτυο είναι συνδεδεμένη με την κατάθλιψη, την ΔΕΠΥ και την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή [Young,Wallace]. Έρευνες όμως αναφέρουν [Yuan, Qin, Wang], ότι επιφέρει και μορφολογικές αλλαγές στη δομή του εγκεφάλου, που αντανακλούν στην αλλοίωση της πρόσφατης μνήμης και του κέντρου των αποφάσεων.
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι ένας νέος που περνάει τον περισσότερο χρόνο της ζωής του μπροστά στο διαδίκτυο ζει μ’ έναν μηχανικό τρόπο ή μ’ έναν φαντασιωσικό τρόπο ώστε να μην αισθάνεται δυσάρεστα ή καθόλου συναισθήματα. Έχει όμως δύο ακόμα λόγους για να το κάνει. Την παντοδυναμία και τον αυτοερωτισμό.
Και οι δύο είναι ψυχικά φαινόμενα που τα συναντούμε κυρίως στα παιδιά και στους εφήβους, είναι φυσιολογικά σε ένα βαθμό και εγκαταλείπονται σταδιακά όσο ο νέος ωριμάζει και εμπλέκεται σε μία κοινωνική ζωή.Η εξάρτηση όμως από το διαδίκτυο επιτείνει και παρατείνει τους δύο αυτούς ψυχικούς μηχανισμούς. Από τη μία δίνει την ψευδαίσθηση στον νέο ότι μπορεί να τα κάνει όλα, μπορεί να τα νιώσει όλα, μπορεί να τα ζήσει όλα χωρίς καμία συνέπεια και ουσιαστικά χωρίς καμία προσπάθεια.
Από την άλλη, η διαταραχή της φυσιολογικής σεξουαλικότητας των νέων δεν είναι μόνο η απρόβλεπτη συσσώρευση αυνανιστικών αφορμών. Αν παρατηρήσουμε θα δούμε ότι, ο στερεότυπος καταναγκαστικός τρόπος εκτόνωσης της έντασης που νιώθει ένας νέος παίζοντας παιχνίδια ή τζόγο στο διαδίκτυο, θυμίζει τους αλλεπάλληλους επαναλαμβανόμενους αυνανισμούς που παρατηρούνται στην εφηβεία και εκφορτίζουν την ένταση και τη διέγερση που προκαλεί η τριβή με την πραγματικότητα. Επομένως ο εθισμός στο διαδίκτυο δεν υποκρύπτει μόνο κινδύνους για την σωματική ακεραιότητα κάποιου [αποπλάνηση, αυτοκτονία], αλλά μπορεί να εμποδίσει την φυσιολογική διαδικασία της ψυχοσυναισθηματικής ωρίμανση.
.jpg)
Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν για τις αιτίες και τα αποτελέσματα της εξάρτησης των νέων από το διαδίκτυο. Πολλοί συσχετισμοί θα μπορούσαν να γίνουν, αυτού του είδους της εξάρτησης με άλλα είδη εξαρτήσεων που υποκρύπτουν επίσης ευθραύστους, ανώριμους νεανικούς ψυχισμούς. Το θέμα είναι να μην δαιμονοποιηθεί το διαδίκτυο σαν αιτία για την πιθανή νοσηρή κατάσταση ενός νέου, για την σχολική αποτυχία, την απομόνωση, τη δυσκολία στη σκέψη και στη κρίση.
Το διαδίκτυο είναι ένα μέσο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να κρύψει την αιτία. Είναι επίσης ένας ‘παράδεισος’ όπου ψευδώς ικανοποιούνται όλες οι αναπτυξιακές δυσκολίες ενός νέου ανθρώπου και γι΄αυτό έχει αυτή την τεράστια απήχηση. Η αξία του διαδικτύου είναι τεράστια, αλλά θυμίζει λίγο την ατομική βόμβα. Η ανακάλυψή της σήμανε το τέλος του πολέμου αλλά εκεί που την υπέστησαν σε μεγάλες ποσότητες, νεκρώσανε.
Οι ειδικοί που ασχολούνται με τους νέους θα πρέπει να τους μάθουν ότι η έννοια του μέτρου όπως την εννοούσαν οι αρχαίοι Έλληνες έχει μεγαλύτερη πρόκληση και ελευθερία, από την ανεξέλεγκτη πορεία του ψυχισμού χωρίς όρια.
__________
Η κ. Αντωνία Κατιδένιου είναι Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων και Σύμβουλος ψυχικής υγείας του Οικονομικού Παν/μιου Αθηνών
σχόλια