Το Ημερολόγιο ενός Δειλού (εκδ. Καστανιώτη) κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες. Ο Βασίλης Παπαθεοδώρου έχει βραβευτεί μπόλικες φορές για τα εφηβικά/νεανικά του μυθιστορήματα που αγγίζουν κοινωνικά θέματα επίκαιρα και δύσκολα, και διαβάζονται μεν από νέους αλλά απευθύνονται εξίσου και σε μεγαλύτερες ηλικίες. (Το 'Χνότα στο Τζάμι' πήρε το Κρατικό Βραβείο λίγες μέρες μετά τα Δεκεμβριανά του '08 και ο Παπαθεοδώρου συζητήθηκε όταν παραλαμβάνοντας το βραβείο μίλησε για τον Αλέξανδρο Γρηγορόπουλο, προκαλώντας την ακατανόητη αντίδραση των κρατικών παραγόντων που ήταν παρόντες.)

Το βιβλίο είναι χρήσιμο και αισιόδοξο και συγκινητικό γιατί δείχνει πως ακόμα κι αν περνάς δύσκολα τώρα, τα πράγματα θα καλυτερέψουν, και γιατί αποδεικνύει πως ο δειλός δεν είναι πάντα αυτός που φαίνεται εκ πρώτης όψεως, και τη δύναμη δεν την έχει (για) πάντα αυτός που χτυπάει.

Στα βιβλία του αγγίζει θέματα καθημερινά που συχνά δεν τα αγγίζουν ούτε οι συγγραφείς καθαρά «ενήλικής» λογοτεχνίας. Την τρομοκρατία, την καταστολή του κράτους, την ακροδεξιά, τους εθνικιστές χούλιγκαν, το ρατσισμό. Και όλα αυτά όχι με τρόπο βαρύ ή διδακτικό: ως συγγραφέας ξέρει και μπορεί να διατηρεί το ενδιαφέρον και την αγωνία του αναγνώστη χτίζοντας ενδιαφέρουσες και συχνά συναρπαστικές πλοκές. 

Το Ημερολόγιο ενός Δειλού, είναι, για μένα, το αριστούργημά του. Είναι εξαιρετικά ζωντανό, αληθινό, επίκαιρο, τολμηρό βιβλίο, στο οποίο μπορεί να αναγνωρίσεις τον εαυτό σου είτε ως θύμα είτε ως θύτη είτε ως σιωπηλό μάρτυρα.

Περίληψη

Ο Νίκος και ο Θοδωρής. Ο θύτης και το θύμα. Το χτες και το σήμερα. Με φόντο ένα ιδιωτικό σχολείο ξετυλίγονται δυο προσωπικές αφηγήσεις νίκης και ήττας, χαράς και απόγνωσης, που διασταυρώνονται καθημερινά σε μια βάναυση ιστορία κακοποίησης, σ' ένα διαρκή βασανισμό. Το bullying. Συμμαθητές και φίλοι, οικογένειες και καθηγητές γίνονται αργά ή γρήγορα μάρτυρες ακραίων συμπεριφορών. Ποιος θα αντιδράσει, πότε και πώς; Υπάρχει τρόπος διαφυγής από αυτή την κατάσταση; Και ποιοι τελικά ευθύνονται για τη διαιώνισή της;
Το ημερολόγιο ενός δειλού σκιαγραφεί με τον πιο παραστατικό τρόπο καθημερινές καταστάσεις τις οποίες βιώνουν όλο και περισσότερα παιδιά. Πρόκειται για μια κατάδυση στην ψυχολογία των εφήβων, μια εξερεύνηση των πιο σκοτεινών πτυχών του μυαλού τους και των συμπεριφορών τους. Ένα μυθιστόρημα γραμμένο με χιούμορ και πίκρα, που περιγράφει όνειρα και προδοσία, φιλίες κι εγκατάλειψη, αποδοχή και περιθωριοποίηση. Ένα βιβλίο που μιλά για όσα όλοι μας έχουμε νιώσει και σκεφτεί, αλλά ντρεπόμαστε να τα ομολογήσουμε.)

Πέρα από φοβερά δυνατό ανάγνωσμα με πλοκή ανατρεπτική και ενδιαφέρουσα το βιβλίο είναι και κάτι άλλο, κατά τη γνώμη μου:

Εξαιρετικά χρήσιμο.

Για τους μαθητές - και αυτούς που χωρίς να το σκεφτούν κάνουν τη ζωή δύσκολη στους άλλους, και αυτούς που πονούν αλλά δεν ξέρουν τι να κάνουν, και αυτούς βλέπουν το bullying να γίνεται γύρω τους. 

Για τους δασκάλους/καθηγητές που έχουν τη δύναμη να σώσουν ζωές. 

Για τους γονείς που είναι η ρίζα του καλού και του κακού και πρέπει να αναγνωρίζουν τέτοιες συμπεριφορές στα παιδιά τους (είτε θύτη είτε θύματος) και να τα βοηθούν. 

Το βιβλίο είναι χρήσιμο και αισιόδοξο και συγκινητικό γιατί δείχνει πως ακόμα κι αν περνάς δύσκολα τώρα, τα πράγματα θα καλυτερέψουν, και γιατί αποδεικνύει πως ο δειλός δεν είναι πάντα αυτός που φαίνεται εκ πρώτης όψεως, και τη δύναμη δεν την έχει (για) πάντα αυτός που χτυπάει. 

***

Όταν τελείωσα το διάβασμα του βιβλίου, ζήτησα απ' τον Βασίλη Παπαθεοδώρου να μου αφηγηθεί όσα έμαθε για το bullying γράφοντας αυτό το βιβλίο.

Να τι μου είπε:

Η αφορμή γι'αυτό το βιβλίο ήταν ένα περιστατικό σε ένα σχολείο που είχα επισκεφθεί. Τέσσερα αγόρια να πειράζουν ένα συμμαθητή τους κι αυτός να μην μπορεί να αντιδράσει. Είδα τον κόμπο στο λαιμό του παιδιού όταν μπήκα στην τάξη, τα νοτισμένα μάτια και μετά την εκδήλωση του μίλησα. Όμως τα αίτια για το βιβλίο είναι περισσότερα. Είναι προσωπικά βιώματα, εξιστορήσεις από γνωστούς μου γονείς, όπως και αυτά που ακούω ότι γίνονται στα σχολεία και πολλές φορές δεν θέλω να τα πιστέψω.

Αν επιχειρούσαμε να δώσουμε έναν ορισμό για το εν λόγω φαινόμενο/μάστιγα και να το ξεχωρίσουμε από τις παρανοήσεις που γίνονται (πλάκα; πείραγμα;), θα λέγαμε ότι είναι η πράξη, που πρέπει ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ να:

1) Είναι συνεχής κι επαναλαμβανόμενη σαν μοτίβο συμπεριφοράς.
2) Στοχοποιεί ένα άτομο που είναι σε πιο αδύναμη θέση ή που δεν μπορεί να αντιδράσει/αποδράσει χωρίς περαιτέρω συνέπειες.
3) Αποτελεί σκόπιμη ενέργεια για να βλάψει κάποιον σωματικά, κοινωνικά, οικονομικά, ψυχολογικά.
4) Βρίσκεται υπό τον πλήρη έλεγχο του ατόμου που το ασκεί.
5) Δεν είναι καλοδεχούμενο από το άτομο που το δέχεται κι επηρεάζει τον ψυχισμό του.

Θύτες συναντούμε στο στρατό, στο Πανεπιστήμιο, στην οικογένεια, στην επαγγελματική ζωή, στον έρωτα, στις φιλίες. Το να κατευθύνεις και να χειρίζεσαι τον άλλον ψυχολογικά, είναι bullying.

Το περίεργο με το bullying είναι πως ενώ θέλει και τα 5 παραπάνω συστατικά για να χαρακτηριστεί έτσι (ούτε ένα λιγότερο), κατά παράξενο τρόπο αυτά επιτυγχάνονται εξαιρετικά εύκολα κι έτσι είναι τόσο διαδεδομένο.

Εδώ να σημειώσουμε ότι οι θύτες α.) είναι «κανονικά»-καθημερινά άτομα, β.) δεν κακοποιούν όλη την ώρα, γ.) δεν κακοποιούν τον οποιονδήποτε, δ.) χρειάζονται ένα θύμα. Κοινώς στοχεύουν ώρα, μέρος, άτομο, τρόπο.

Όμως δεν είναι μόνο αυτό: Κατά κύριο λόγο το bullying θέλει ακροατήριο, είναι μια «παράσταση» σαδισμού, χωρίς να λέω υπερβολές. Προφανώς είναι επίδειξη δύναμης, ή ακραία αναζήτηση προσοχής. Χωρίς ακροατήριο ή προσοχή (κι εδώ βάζω και την αδιαφορία ή την παθητική επιδοκιμασία/συνήθεια) το φαινόμενο θα κατέρρεε. Το αρρωστημένο των μυαλών των θυτών θα διοχετευόταν κάπου αλλού, ίσως και σε κάτι πιο δημιουργικό ή κάτι πιο αυτοκαταστροφικό, πάντως δεν θα ξέσπαγε σε αθώους τρίτους.

Στο βιβλίο προσπάθησα να δώσω τη μεριά του θύτη και του θύματος, για μένα παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον και η ψυχοσύνθεση του θύτη. Σίγουρα υπάρχει κάποια διαταραχή προσωπικότητας στους θύτες, δεν εξηγείται αλλιώς η πλήρης απουσία ενοχών ή ενσυνείδησης, το πώς νιώθει δηλαδή ο άλλος. Ο θύτης επιπλέον είναι μια ακραία γοητευτική προσωπικότητα, εξαιρετικά δημοφιλής τις περισσότερες φορές, με εξωπραγματικά χαρίσματα στην εκμετάλλευση και το μανιπουλάρισμα ακόμα και των πιο δικών του ανθρώπων. Και πολλές φορές είναι καταδικασμένος να μείνει μόνος, εγκλωβισμένος στο καταστρεπτικό μοτίβο συμπεριφοράς του. Αυτά όμως δεν είναι αρκετά για να δικαιολογήσουν πράξεις. Ούτε και πρέπει τα θύματα να συμπονάνε τον διώκτη τους και να φορτώνονται επιπλέον ενοχές για οποιαδήποτε αντίδρασή τους. Απλά γιατί οι θύτες δεν νοιάζονται, ούτε εκτιμάνε τίποτα. Ναι, είναι συναισθηματικά κουτσουρεμένοι, ναι, αυτό οφείλεται και στις οικογένειές τους ή στον περίγυρό τους, αυτά είναι γνωστά. Το bullying αρχίζει από τη στιγμή που θα προβάλλει κάποιος το προσωπικό του πρόβλημα, με βίαιο τρόπο, στον άλλον.

Αυτό το φαινόμενο δεν είναι μόνο σχολικό, εννοείται. Θύτες συναντούμε στο στρατό, στο Πανεπιστήμιο (το παράδειγμα του φοιτητή Β.Γιακουμάκη, δυστυχώς τονίζει αυτή την τάση), στην οικογένεια, στην επαγγελματική ζωή, στον έρωτα, στις φιλίες. Το να κατευθύνεις και να χειρίζεσαι τον άλλον ψυχολογικά, είναι bullying. Το να τον εμπαίζεις, αθετώντας συμφωνίες, να προσπαθείς να του πλασάρεις μιαν εικόνα για τον εαυτό σου, με σκοπό να τον παραπλανήσεις και να τον εκμεταλλευτείς, είναι bullying. Κακώς λοιπόν όλοι μας το έχουμε συνδέσει μόνο με άσκηση σωματικής βίας.

Για μένα η λύση θα ήταν η κοινωνική αποδοκιμασία των θυτών και η απομόνωσή τους. Ή, για να το πούμε αλλιώς, το ξεμπρόστιασμά τους. Πρέπει να νιώσουν ντροπή, αφού είναι ανίκανοι να νιώσουν ενοχές. Ειδικά στα σχολεία, ακόμα και η ΜΗ αντίδραση των συμμαθητών, επιτείνει το φαινόμενο. Μπορεί κάποιος να εκφράζεται επιθετικά (ο θύτης και η παρέα του) και κάποιος άλλος καθόλου. Το καθόλου εν προκειμένω, δρα προς όφελος του θύτη. Το «δεν είναι αυτό δουλειά μου, δεν θέλω να ανακατευτώ», είναι ακριβώς το σημείο όπου ο θύτης αισθάνεται πανίσχυρος, πως δεν έχει αλώσει μόνο τα όρια του θύματος, αλλά και την ηθική και ανοχή των υπολοίπων. Γι'αυτό γίνεται κουβέντα περί σιωπής και συνενοχής.

Επίσης η όποια αντίδραση ή αποδοκιμασία πρέπει να γίνεται στα πρώιμα στάδια του φαινομένου, καθώς οι θύτες αρέσκονται στο να καταπατούν όρια και ζωτικό χώρο των άλλων. Συνεπώς κάθε ολιγωρία δημιουργεί κεκτημένα εκ μέρους των θυτών...