Για τον Bergman δεν χρειάζονται συστάσεις. Είναι κατά πολλούς ο σημαντικότερος κινηματογραφιστής του 20ου αιώνα. Σκηνοθέτησε πάνω από 60 ταινίες και 130 θεατρικά καθώς ήταν για χρόνια διευθυντής στο Βασιλικό θέατρο της Στοκχόλμης κάτι που απηχεί και στα κινηματογραφικά σενάριά του με την εμφανή θεατρική ποιότητα και βυθοσκόπηση στις αγωνίες του όντος...Ο Bergman ήταν σημαντικός στοχαστής. Ο Kieślowski είχε πει κάτι πολύ σωστό. Ότι είναι ίσως ο μόνος που έχει πεί τόσα πολλά για την ανθρώπινη φύση όπως ο Dostoyevsky ή ο Camus...
Το μικρό αυτό αφιέρωμα επαναφέρει το άρωμα της δυνατής του σκέψης και την σοφή πραγματογνωμοσύνη του. Υπάρχουν πολλά σχόλια για τις προσωπικές του εμπειρίες και τα έργα του. Η συνέντευξη που δημοσιεύεται έγινε σε ένα ξενοδοχείο στο Μόναχο, το 1976 και την διάλεξα γιατί είναι αποκαλυπτική. Ποτέ δεν φανταζόμουν π.χ πως ο ακατάβλητος για 60 χρόνια Bergman, είχε κάνει κάποτε απόπειρα αυτοκτονίας.. Η μετάφραση είναι δική μου. Ακολουθούν αποσπάσματα από σημαντικές παρακαταθήκες του που σταχυολόγησα προσεκτικά από το βιβλίο “Ο Bergman μιλάει για τον Bergman” (εκδ. Ροές”) κι άλλες πηγές.
* * * * * * * * * * * * *
«Όλη μου την ζωή ως καλλιτέχνης την πέρασα προσπαθώντας να επικοινωνήσω με άλλους ανθρώπους, προσπαθώντας να κατανικήσω την μοναχικότητά μου..» Η γυναίκα του μόλις έφερε λίγο μεταλλικό νερό.
«Η γυναίκα μου είναι η γραμματέας μου είπε γελώντας».. Η αλήθεια είναι πως μόλις είχε ανανήψει από μια τεράστια οικονομική καταστροφή που οδήγησε σε βίαιη έξωσή του από το Stockholm Royal Theatre με αστυνομική επέμβαση, με νευρική κατάρρευση, απόπειρα αυτοκτονίας και αυτοεξορία του για 5 χρόνια στο Μόναχο όπου και γύρισε το «Αυγό του φιδιού» και την «Φθινοπωρινή Σονάτα»
«Γιατί δεν αποδέχεστε την μοναξιά;» ρώτησα
«Μα κανείς πιστεύω, δεν μπορεί να την αποδεχτεί.. κανείς στον κόσμο. Θεέ μου! Κάθε παιδάκι ήδη από την ηλικία των τεσσάρων ετών καταλαβαίνει πως αυτή η απομόνωση υπάρχει.. αυτή η μοναξιά. Και κάθε ανθρώπινη ύπαρξη προσπαθεί να την αφήσει πίσω της και κάθε άνθρωπος προσπαθεί να βρει κάτι που θα τον βγάλει από εκεί. Δεν συμφωνείτε;»
Ανακάθισε και το βλέμμα του αποκάλυψε μια έκφραση παιδιού. Με τα γεμάτα χάρη χέρια του άρχισε να
χειρονομεί δίνοντας έμφαση στα λόγια του:
«Προσπαθώ με τα φιλμ μου και τις θεατρικές παραστάσεις μου να κάνω τον κόσμο ένα καλύτερο μέρος, ακόμη και μικροσκοπικά, καταλαβαίνεις; Ακατάπαυστα πάσχισα να το κάνω αυτό και συνεχίζω να το κάνω για καθαρά εγωιστικούς λόγους. Έτσι είναι κατασκευασμένη η δική μου -πώς να το πούμε- μηχανή;»
Στην αυτοβιογραφία του που έχει τίτλο "Laterna magica" που εκδόθηκε το 1987, ο Bergman περιγράφει πως έχασε την πίστη του κατά την διάρκεια μιας εγχείρησης.. Όταν ξύπνησε μετά από μια εξάωρη νάρκωση, οι 6 ώρες του φάνηκαν σαν ένα μόλις λεπτό.
«Οι χαμένες ώρες της εγχείρησης,» λέει στο βιβλίο, “μου έδωσαν μια καθησυχαστική ετυμηγορία: γεννήθηκες χωρίς να το επιδιώξεις, ζεις χωρίς να υπάρχει νόημα κι όταν πεθαίνεις, διαγράφεσαι»
Την ίδια ιστορία μου εξιστόρησε και τώρα με άλλον τρόπο. Μου είπε:
«Αυτό το ένα λεπτό, αυτές οι 6 ώρες ήταν μια φανταστική εμπειρία για μένα. Γιατί έφτασα στην πεποίθηση ότι ζεις, είσαι κολλημένος στην ζωή και μετά αίφνης μια μέρα ξεκολλάς. Είσαι μια ύπαρξη και μετά μια μη-ύπαρξη. Και αυτός ο φανταστικός χρόνος, από την ζωή στον θάνατο, περιέχει τα πάντα. Το τρομερό, το όμορφο, το άπειρο, το αναπάντεχο, το φριχτό... -όλα είναι εκεί. Και αυτό το βρίσκω καταπληκτικό. Κι αυτό μου φτάνει».
Μου έδειξε με το δάχτυλο την οροφή από όπου κρεμόταν μια στρογγυλή λάμπα. «Αυτή ήταν μια καλή στιγμή όταν κατάλαβα ότι δεν υπάρχει Θεός εκεί πάνω και πως κανένας δεν με παρατηρεί. Ξαφνικά ένοιωσα ένα αίσθημα ασφάλειας. Πάντοτε φοβόμουνα τον Ύψιστο Θεό από εκεί πάνω. Όταν είσαι νέος φοβάσαι τόσο πολύ, και γίνεσαι έτσι τόσο δυστυχής και άτολμος. Φοβάσαι ένα σωρό πράγματα κι αυτό σε κάνει τόσο κακό..»
«Και ύστερα;» ρώτησα..
«Ύστερα πρέπει να αναγνωρίσεις το κακό και να το αποδεχτείς. Μόλις το αναγνωρίσεις, το αποδεχτείς, το κοιτάξεις στα μάτια και.. δεν θέλω να το πω.. φιλιώσεις με αυτό, αλλά όταν το μάθεις, τότε μπορείς να το καταπολεμήσεις καλύτερα.»
“Σας πέρασε ποτέ από το μυαλό να κάνετε ψυχανάλυση;” ρώτησα
Ο Bergman ξέσπασε σε γέλια που γέμισαν το δωμάτιο. Αυτό τον διασκέδασε τόσο που του έφτιαξε το κέφι. Στην αρχή είχαμε συμφωνήσει να μου μιλήσει μόνον είκοσι λεπτά. Τώρα μιλάμε εδώ και δύο ώρες. “Ξέρεις” μου είπε, “ένας καλλιτέχνης κάνει ο ίδιος θεραπεία στον εαυτό του και δεν πρέπει να έχει κακή γνώμη για αυτό. Μια τίγρης δεν έχει καμμία απολύτως ενοχή όταν τρώει ένα ωραίο ζώο. Ο καλλιτέχνης πρέπει να φάει τα ζώα του. Αυτό είναι μέσα στο παιχνίδι. Πρέπει να έχουμε τις καλύτερες συνθήκες για την δουλειά μας και πρέπει να είμαστε ελεύθεροι. Διαφορετικά ξέχνα το.
”Η εξαγορασμένη ελευθερία. Η γνωστή αν και μπανάλ φράση του Dostoevsky μου ήρθε τότε στον νου.. “Τα λεφτά είναι εξαγορασμένη ελευθερία”.Ήδη αναρωτιόμουν τι άλλο να ρωτήσω και τότε είπα: “Έχετε την ελευθερία να κάνετε ότι θέλετε;” Σοκαρίστηκα απο την ευθύβολη απάντηση: “ Ίσως με την βοήθειά σας... Όταν ξεκίνησα δεν είχα καθόλου ελευθερία. Ούτε στα φιλμ ούτε στο θέατρο. Αλλά σήμερα είμαι 100% ελεύθερος”.¨”Είστε ευτυχισμένος τώρα;” ρώτησα.
Έβαλε στο ποτήρι περισσότερο μεταλλικό νερό αλλά δεν το άγγιξε. “Όχι” είπε.” Δεν είμαι ευτυχισμένος αλλά νιώθω άνετα. Ξέρετε, είμαι σαν το ψάρι, κι έχω το ενυδρείο μου. Έχει τα όριά του αλλά δεν τα δέχομαι. Για μένα είναι απλώς συμβολικά αυτά τα όρια. Ασφαλώς, όπως ο καθένας μας ασχολούμαι με όλα τα γύρω πράγματα, και με τον εαυτό μου. Αλλά έχω το ενυδρείο μου, και μου αρέσει, και είστε ευπρόσδεκτος να με επισκεφθείτε σε αυτό.
Τώρα, πήρε το ποτήρι και το άδειασε.
Ξαναγύρισα στις σημειώσεις μου. Υποτίθεται έπρεπε να πάρω κάποιες λεπτομέρειες από τον παγκοσμίου φήμης σκηνοθέτη για το "αυγό του φιδιού", το οποίο σχεδίαζε να γυρίσει στο στούντιο Βαυαρίας στο Μόναχο. Αυτό μου είχε ζητήσει ο εκδότης μου. Αλλά ο Bergman δεν ήθελε να μιλήσει γι 'αυτό.
Η ταινία λαμβάνει χώρα το 1923, την χρονιά που απέτυχε το πραξικόπημα του Χίτλερ, και δείχνει – απο όσο ξέρω - την ανθρώπινη αυτοκαταστροφική πορεία αξιοποιώντας το παράδειγμα μιας διαφαινόμενης καταστροφής. Ρώτησα: "Νομίζετε ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση καταστροφικοί; "Γέλασε πάλι και με λυπημένα μάτια του και είπε: "Ναι."
Και συνεχίζουμε το μικρό αφιέρωμα στον Bergman με αποσπάσματα από συνεντεύξεις κι απόψεις του..
Τι είναι ο πνευματικός θάνατος; Το 1951 ο Bergman κάνει μια δραματική ταινία που σχολιάζει το πρώτο σκίρτημα του έρωτα και μια αιφνίδια εξέλιξη του θανάτου του αγοριού που έχει ερωτευτεί μια μπαλαρίνα. Με αφορμή την ταινία λέει ο δημιουργός της: “ Εκείνο τον καιρό με απασχολούσε πολύ ο φόβος του θανάτου. Όχι του σωματικού τόσο –κι αυτού βέβαια- όσο του πνευματικού θανάτου. Το ότι δηλαδή, κάθε μας πράξη, κάθε μας επιλογή οδηγεί σ΄ ένα πλησίασμα της ζωής ή σ΄ έναν μικρό θάνατο..” Φοβερά σημαντική και χρήσιμη ιδέα.. Και πόσο ηθικό ανάστημα απαιτείται για αυτήν την σκέψη!!
Ερωτισμός. Το 1953 γίνεται το γύρισμα της ταινίας “Καλοκαίρι με την Μόνικα” με πρωταγωνίστρια την Χάριετ Άντερσον, σ΄ ενα νησάκι στην Σουηδία. “ Όλοι είμαστε ερωτευμένοι μαζί της. Δεν έχει ξαναβγεί κοπέλα στον Σουηδικό κινηματογράφο που να εκπέμπει την αχαλίνωτη ερωτική σαγήνη της Χάριετ” δήλωσε. “Όλη η ταινία βγήκε αβίαστα σαν τραγούδι. Κι ύστερα την έκοψε η λογοκρισία. Έκοψε διάφορα και ολόκληρη την σκηνή όπου μεθάνε στην παραλία κι ακολουθεί μια σκηνή ερωτικού παροξυσμού.. Αναγκαστήκαμε να το δεχτούμε. Πάντως την ταινία αυτή την έχω βαθιά στην καρδιά μου και χαίρομαι πάντα όταν την ξαναβλέπω”
Ο έρωτας παίζει ένα μεγάλο ρόλο στις ταινίες του και στην ζωή του και εμφανίζεται χωρίς ταμπού, ενοχές και προκαλύμματα με τολμηρές εκδοχές ακόμη και ‘ανάρμοστου΄για την εποχή του έρωτα και σχέσεις, όπως π.χ στις εκδοχές ερωτισμού μεταξύ δύο γυναικών στην Persona, στην έλξη γιού και μάνας στην Σιωπή κλπ.
Γυναίκες υπήρξαν γι αυτόν πολλές, ωστόσο, η γυναίκα της ζωής του θα ήταν η Λίβ Ούλμαν, που έπαιξε σε πολλές ταινίες του κι έγινε πασίγνωστη από την ερμηνεία της στην Persona το 1966 όπου συμπρωταγωνίστησε με την Μπίμπι Άντερσον με την οποία επίσης είχε ερωτική σχέση κάποια εποχή ο Bergman.. Την Ούλμαν δεν την παντρεύτηκε ποτέ αλλά έκαναν μαζί μια κόρη. Συνολικά έκανε 5 γάμους και απέκτησε 9 παιδιά, εξ ου και τα μόνιμα οικονομικά προβλήματα του μεγάλου σκηνοθέτη.
Η Ούλμαν, πρωταγωνίστησε επίσης το 1969 στην ταινία Το Πάθος της Άννας και στην πραγματικότητα το όνομά της ως ηθοποιού συνδέεται απόλυτα με τον Bergman, καθώς έπαιξε στις γνωστότερες ταινίες του, την Ντροπή το 1967, Κραυγές και Ψίθυροι το 1972, το Αυγό του φιδιού, το 1977, την Φθινοπωρινή Σονάτα το 1978, την τηλεσειρά Σκηνές απο έναν γάμο το 1973 κλπ.
Η ταπείνωση. Ο Bergman που γεννήθηκε στην Ουψάλα της Σουηδίας το 1918 είχε δύσκολα παιδικά χρόνια. Ο ίδιος δήλωνε καθηλωμένος στην παιδική του ηλικία που αναβίωνε συχνά με την φαντασία του. Στην αυτοβιογραφία του περιγράφει ότι ο πατέρας του, που ήταν αυστηρός λουθηρανός, τον έκλεινε σε σκοτεινές ντουλάπες για να τον τιμωρήσει για “παραπτώματα” όπως του να κατουρηθεί στον ύπνο του μικρός..“Ένα από τα ισχυρότερα συναισθήματα που θυμάμαι από την παιδική μου ηλικία είναι, ακριβώς, το να είμαι ταπεινωμένος. Χτυπημένος από λόγια, πράξεις ή καταστάσεις.
Δεν είναι μια αλήθεια ότι τα παιδιά νοιώθουν πάντοτε βαθιά ταπεινωμένα στις σχέσεις τους με τους μεγάλους και αναμεταξύ τους; Έχω την εντύπωση πως τα παιδιά περνούν ένα μεγάλο μέρος του χρόνου τους στο να ταπεινώνουν το ένα το άλλο. Ολόκληρο το εκπαιδευτικό μας δεν αποτελεί παρά μια διαρκή ταπείνωση, και ήταν ακόμα περισσότερο όταν ήμουν εγώ παιδί. Μια από τις πληγές που θεωρώ από τις πλέον δύσκολες να αντέξω στην ενήλικη ζωή μου είναι ο φόβος της ταπείνωσης, και η αίσθηση του να ταπεινώνεσαι. . . Κάθε φορά που διαβάζω μια κριτική, για παράδειγμα - εγκωμιαστική ή μή - μου ξυπνά αυτό το συναίσθημα. . .
Το να ταπεινώνεις και το να ταπεινώνεσαι, νομίζω, αποτελεί ένα εξαιρετικά κρίσιμο στοιχείο ολόκληρου την κοινωνικού μας συστήματος. Δεν είναι ότι λυπάμαι μόνο για τον καλλιτέχνη. Γιατί γι’ αυτόν ξέρω ακριβώς σε ποιό σημείο νιώθει πιο ταπεινωμένος. Αλλά δείτε για παράδειγμα την γραφειοκρατία. Θεωρώ ότι έχει δομηθεί να προσφέρει τον ύψιστο βαθμό ταπείνωσης, που αποτελεί ένα από τα πλέον χειρότερα και επικίνδυνα δηλητήρια που υπάρχουν.”
Οι θρησκευτικές ιδέες. To 1962 γυρίζει την ταινία Χειμωνιάτικο Φώς που όπως λέει ο Bergman σε μια συνέντευξη “Περιγράφει την ιστορία κάποιου που κλείνεται μέσα σε μια ερημική εκκλησία, πηγαίνει στην Άγια Τράπεζα και λέει “Θεέ μου θα καθίσω εδώ μέχρι να μου αποδείξεις με κάποιο τρόπο ότι υπάρχεις. Αυτό θα είναι ή το δικό σου τέλος ή το δικό μου!” Αρχικά η ταινία ασχολείται με τα μερόνυχτα που ζει το μοναχικό αυτό άτομο κλεισμένο μέσα στην εκκλησία, όπου πεινάει και διψάει όλο και περισσότερο έως ότου αρχίζει και καταλαμβάνεται σταδιακά με τα οράματα και τα όνειρά του, μπερδεύοντας το όνειρο με την πραγματικότητα ενώ μετέχει σ’ ένα αλλόκοτο και σκοτεινό αγώνα πάλης με τον Θεό.”
Όπως είναι γνωστό, ο πατέρας του Bergman ήταν ένας πουριτανός και αυστηρός χριστιανός εξ ού και η έντονη τάση πατροκτονίας στα θρησκευτικά συναισθήματα που έτρεφε ο ίδιος. “Έχω ρουφήξει τον Χριστιανισμό με το γάλα της μάνας μου “ έλεγε και προσέθετε: “Προσπαθούμε να πετύχουμε δύο πράγματα ταυτόχρονα. Από την μια επικοινωνία με τους άλλους - αυτό είναι το βαθύτερο ένστικτο μέσα μας- κι από την άλλη ασφάλεια. Με συνεχή επικοινωνία με τους άλλους ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να δεχθούμε το φρικτό γεγονός της ολοκληρωτικής μας μοναξιάς. Ψάχνουμε αδιάκοπα για καινούργια σχέδια, καινούργια σχήματα, καινούργια συστήματα, για να μπορέσουμε να αποσοβήσουμε μερικά ή ολικά την επίγνωση της δικής μας μοναξιάς. Αλλιώς δεν θα είχαν ποτέ προκύψει τα θρησκευτικά συστήματα….Όμως κανείς δεν είναι άτρωτος από θρησκευτικές ιδέες κι εξομολογητικές τάσεις. Μπορεί να πέσουμε θύματά τους εκεί που δεν το περιμένουμε. Είναι σαν τον κίτρινο πυρετό, σαν τον κεραυνό. Είσαι ολότελα αβοήθητος, εκτεθειμένος. Σήμερα αποκλείω μια τέτοια υποτροπή, Αλλά δεν μπορώ να την αποκλείσω και για αύριο..”
Η ένοχη ελπίδα. Υπάρχουν πολλές ταινίες του Bergman που ασχολούνται με το θρησκευτικό συναίσθημα και τον φόβο ή τις ενοχές αλλά και την έννοια της οντολογίας και του προορισμού. Η πλέον γνωστή βέβαια είναι η Έβδομη σφραγίδα που γύρισε το 1956 μέσα σε ένα μήνα ως εκπαιδευτικό φιλμ για τους φοιτητές του! Κι εδώ υπάρχει ο μεσαιωνικός ιππότης Μπλόκ που ψάχνει να βρει τον θεό αλλά που ο θεός παραμένει σιωπηλός.. Και την ίδια στιγμή αναφωνεί: “Γιατί δεν μπορώ να σκοτώσω τον θεό μέσα μου;'”
Στο αυτοβιογραφικό αυτό ερώτημα τελικά απάντησε ο ίδιος ο Bergman δηλώνοντας κάτι πολύ εντυπωσιακό:
Ισοπέδωσα το σπίτι μου.“Με την εξάλειψη της θρησκευτικής πλευράς της ύπαρξής μου η ζωή μου έγινε πολύ πιο εύκολη. Ο Σάρτρ έλεγε πόσο ανελεύθερος ήταν ως καλλιτέχνης και συγγραφέας και πόσο υπέφερε γιατί δεν τα κατάφερνε.Μετά από μια αργή διανοητική πορεία συνειδητοποίησε πως η αγωνία του για το ότι αυτά που έκανε δεν είχαν αξία αποτελούσε ένα αταβιστικό κατάλοιπο από την θρησκευτική αντίληψη ότι υπάρχει κάτι που είναι το Ανώτατο Καλό και Τέλειο. Όταν όμως ξέθαψε την κρυμμένη αυτή αντίληψη που υπήρχε μέσα του και ακρωτηρίασε αυτό το κατάλοιπο απαλλάχτηκε από τις καλλιτεχνικές του αναστολές. Κι εγώ πέρασα κάτι παρόμοιο. Κι εγώ έχασα τις συγγραφικές μου αναστολές. Όταν κατέρρευσε η παραφορτωμένη θρησκευτική μου υπερκατασκευή. Και διαλύθηκαν κι οι φόβοι ότι δεν συμβάδιζα με την εποχή μου. Στο Χειμωνιάτικο Φώς, ισοπέδωσα το σπίτι μου. Από τότε τα πράγματα είναι ήσυχα σ΄ αυτό το μέτωπο..”
To νόημα της ζωής. To 1963, o Bergman δημιουργεί την ταινία Η Σιωπή. Με αφορμή μια συζήτηση γύρω από την περίεργη αυτή ταινία λέει” Οι άνθρωποι νομίζουν ότι εάν το καθετί μπει στην θέση του, αρχειοθετηθεί σωστά, τότε όλα θα είναι εντάξει. Αλλά εγώ δεν είμαι και πολύ σίγουρος για αυτό. Στο βαθύτερο επίπεδο της ταινίας υπάρχει λοιπόν η κατάρρευση μιας ιδεολογίας κι ενός τρόπου ζωής. Θυμάμαι πως είχα γράψει κάτι που με ικανοποίησε φοβερά, μόλο που δεν είναι τίποτα εκπληκτικό. Έγραψα ότι η ζωή έχει τόσο νόημα και σπουδαιότητα όσο της αποδίδουμε εμείς οι ίδιοι. Δεν υπάρχει τίποτα εκπληκτικό σ΄ αυτά τα λόγια, αλλά για μένα ήταν σαν να χτύπησα μια φλέβα χρυσού!.”
Η Κόλαση. ''Για μένα, η κόλαση αποτελούσε πάντα ένα πολύ υποβλητικό μέρος. Αλλά ποτέ δεν έχω να θεωρήσει ότι βρίσκεται πουθενά αλλού παρά στη γη. Η Κόλαση έχει δημιουργηθεί από τον άνθρωπο - πάνω στη γη.”
Η Ντροπή. Το 1968, ο Bergman δημιουργεί την ταινία Η Ντροπή. Για αυτήν την ταινία είπε: “ Το θέμα της ταινίας είναι ο πόλεμος αλλά κι ως πιο σημείο μπορεί εσύ κι εγώ να κρύβουμε έναν φασίστα μέσα μας; Κάτω από ποιές συνθήκες θα μπορούσαμε να μετατραπούμε από καλοί σοσιαλδημοκράτες σε ενεργούς ναζί; Αυτό θέλω να ανακαλύψω..Έχω όλο και περισσότερο το συναίσθημα ότι οι άνθρωποι ενεργούν πανικόβλητα κάτω από τις τρομαχτικές πιέσεις που υφίστανται σήμερα. Ότι ενεργούν με ένα και μοναδικό κίνητρο: το προσωπικό τους συμφέρον. Κι αυτό ακριβώς είναι το θέμα της ταινίας.
Τέχνη κι ηθική. "Σήμερα λέμε πως κάθε μορφή τέχνης είναι πολιτική. Εγώ όμως λέω ότι κάθε μορφή τέχνης έχει σχέση με την ηθική. Αυτό εννοούσε ο Ο’ Νήλ ‘όταν έλεγε πως το θεατρικό έργο που δεν ασχολείται με την σχέση του ανθρώπου με το θείο δεν έχει αξία."
Περίεργες συμπτώσεις. Ο Bergman πέθανε 89 ετών ήσυχος ένα βράδυ στον ύπνο του. Ήταν καλοκαιράκι, 30 Ιουλίου του 2007. Την ίδια ακριβώς μέρα πέθανε κι ο Michelangelo Antonioni! Eπίσης ο Bergman έτρεφε μια ιδιαίτερη εκτίμηση για τον Tarkovsky όπως ίσχυε και το αντίθετο βέβαια, καθώς ο τελευταίος είχε εκτενώς χρησιμοποιήσει ηθοποιούς του πρώτου. Κάποια στιγμή δήλωσε για τον μεγάλο ρώσσο κινηματογραφιστή..“Όταν η ταινία δεν είναι ένα ντοκουμέντο, είναι όνειρο. Γι 'αυτό ο Ταρκόφσκι είναι ο μεγαλύτερος από όλους. Αυτός κινείται με τόση φυσικότητα στο δωμάτιο των ονείρων… Δεν χρειάζεται να μας εξηγήσει. Τι θα πρέπει να εξηγήσει ούτως ή άλλως; Είναι ένας θεατής, ένα ικανό ελάφι”....“‘Ο κινηματογράφος ως όνειρο, ως μουσική ταινία. Καμιά τέχνη δεν περνάει στην συνείδησή μας με τον τρόπο που το κάνει μια ταινία, και στοχεύει κατευθείαν στα συναισθήματά μας, βαθιά μέσα στα σκοτεινά δωμάτια της ψυχής μας.”
σχόλια