Στα βρώμικα υπόγεια ενός μικρού εκδοτικού οίκου στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης, πέντε δασύτριχοι άντρες διπλώνουν μια τετρασέλιδη καθημερινή εφημερίδα, ενώ ένας έκτος που φορά φανελάκι και σορτς χειρίζεται το θορυβώδες πιεστήριο. Οι άντρες, όλοι τους Τούρκοι, δεν μπορούν να διαβάσουν την εφημερίδα, και δεν καταλαβαίνουν ούτε λέξη - εξάλλου είναι στα ελληνικά. Σε λίγο θα παραδώσουν και τα 600 αντίτυπα της "Απογευματινής" που κυκλοφορούν καθημερινά - σχεδόν ένα αντίτυπο για κάθε μία απ' τις ελληνικές οικογένειες που έχουν απομείνει στην Τουρκία.
Τρεις από τους άντρες μοιράζουν τη συγκεκριμένη εφημερίδα για 30, 50 και 60 χρόνια αντίστοιχα. Ο Sebahattin Esen, 56 ετών, αξύριστος με ζεστό χαμόγελο, λέει ότι νιώθει σα να είναι κανονικό μέλος της ελληνικής κοινότητας. "Συχνά μπαίνω στο σπίτι, πίνουμε καφέ και πιάνουμε την κουβέντα", λέει.
Ο κάποτε μεγάλος ελληνικός πληθυσμός της Τουρκίας, τώρα βρίσκεται στα όρια της εξαφάνισης, εξαιτίας των πολιτικών καταπίεσης που τους απομάκρυναν απ' τη χώρα τον 20ο αιώνα. Κι η Απογευματινή, που δεν έχει πια πολλούς αναγνώστες, κινδυνεύει να κλείσει.
Αυτή την εποχή του χρόνου, πολλοί απ' τους -κυρίως ηλικιωμένους- Έλληνες κατοίκους της Πόλης βρίσκονται στις καλοκαιρινές τους οικίες, στο κοντινό νησί Πρίγκηπος, όπου δεν επιτρέπονται τα αμάξια. “Το να μοιράζεις την εφημερίδα στα νησιά είναι δύσκολο, επειδή έχουν και λόφους - χρειάζεσαι άμαξα με άλογο!" λέει ο Esen. "Κι όλα αυτά για μια εφημερίδα που κοστίζει 50 kurus [20 λεπτά του ευρώ]. Όμως επειδή χάρη στις υπηρεσίες μας οι αναγνώστες μας εκτιμούν, δεν πληρωνόμαστε για την εφημερίδα. Μας δίνουν όσα λεφτά θέλουν και αισθάνονται πως αξίζουμε".
Ο κάποτε μεγάλος ελληνικός πληθυσμός της Τουρκίας, τώρα βρίσκεται στα όρια της εξαφάνισης, εξαιτίας των πολιτικών καταπίεσης που τους απομάκρυναν απ' τη χώρα τον 20ο αιώνα. Κι η Απογευματινή, που δεν έχει πια πολλούς αναγνώστες, κινδυνεύει να κλείσει.
Είναι 11 το πρωί, ώρα παράδοσης. Πηγαίνω μαζί με τον Mustafa Yorukcayir στην περιοχή Cihangir, (ιστορική ελληνική γειτονιά που τώρα φιλοξενεί κυρίως μέτοικους, καλλιτέχνες και διανοούμενους. Περνάμε τις τεράστιες μαρμάρινες κολώνες του Ζωγράφειου Λυκείου Αρρένων που μετράει 120 χρόνια ζωής και είναι ένα απ' τα τελευταία ελληνικά σχολεία στην Τουρκία. Ο Yorukcayir παραδίδει εφημερίδες σε μερικούς βλοσυρούς γκριζομάλληδες. Τώρα πια διαβάζουν την εφημερίδα για να πληροφορηθούν τους θανάτους στην ελληνική κοινότητα... Μια ηλικιωμένη γυναίκα βγάζει το κεφάλι της από ένα παράθυρο του δευτέρου ορόφου και κατεβάζει ένα καλάθι. Ο Yorukcayir, βάζει μέσα την εφημερίδα κι η γυναίκα την τραβά πάνω. Η διαδρομή τελειώνει στον γιγάντιο θόλο της ορθόδοξης εκκλησίας Αγία Τριάδα (134 χρόνια ζωής) κοντά στην Πλατεία Ταξίμ. Μαύρα σημάδια στα γύρω κτίρια έχουν παραμείνει -επίτηδες- για να θυμίζουν το κυβερνητικό πογκρόμ του 1955 κατά το οποίο Τούρκοι εθνικιστές προσπάθησαν να κάψουν την εκκλησία.
Συναντώ τον εκδότη της Απογευματινής, τον 75χρονο Μιχαήλ Βασιλειάδη στο διαμέρισμά του στη γειτονιά Kurtulus που κάποτε ήταν γνωστή ως Μικρή Αθήνα. Ο χιουμορίστας δημοσιογράφος έχει μια μικρή γκρι αλογοουρά και σκανταλιάρικο βλέμμα. Καθόμαστε στο μικρό σαλόνι του, και κοιτώ τις παλιές φωτογραφίες της Πόλης στους τοίχους.
Ο Βασιλειάδης μου λέει ότι η εφημερίδα και οι Έλληνες της Τουρκίας (οι "Ρωμιοί") είναι το ένα και το αυτό. “Υπήρχε μια γυναίκα που έδωσε το κλειδί της σε έναν απ' τους υπαλλήλους μας που μοίραζαν την εφημερίδα. Αν δεν ήταν σπίτι, αυτός ξεκλείδωνε την πόρτα, άφηνε την εφημερίδα μέσα, και έφευγε ξανακλείνοντας την πόρτα. Τόσο στενή είναι η σχέση της Απογευματινής με τους Ρωμιούς."
Τονίζει, με χιούμορ, ότι η εφημερίδα θα έπρεπε να μπει στο βιβλίο των Ρεκόρ Γκίνες ως η μοναδική της οποίας η αναλογία του αναγνωστικού της κοινού και του κοινού στο οποίο απευθύνεται είναι σχεδόν 100%. Παρ' όλα αυτά, τα 600 αντίτυπα που πουλά τώρα, δεν είναι τίποτα μπροστά στα 30.000 φύλλα που πουλούσε στο ξεκίνημά της η Απογευματινή, τις δεκαετίες του 1920 και του 1930. Ήταν η δεύτερη παλιότερη εφημερίδα της Τουρκίας, με 20 εργαζόμενους, είχε τα δικά της πιεστήρια στο κεντρικό γραφείο της, και στις καλές εποχές ήταν η πιο πολυδιαβασμένη εφημερίδα ολόκληρης της χώρας.
Σήμερα, η εφημερίδα φυτοζωεί, χάρη στη σύνταξη του Βασιλειάδη και τα λίγα μετρητά που δίνουν οι συνδρομές, οι δωρεές, οι νεκρολογίες που δημοσιεύει και οι ανακοινώσεις της εκκλησίας. Δεν έχει κέρδη, η Απογευματινή είναι ζημιογόνα. Καθώς κάθεται αναπαυτικά στην πολυθρόνα του, ο Βασιλειάδης ξεκινά να μου αφηγείται την ιστορία της πτώσης της εφημερίδας, που ταυτίζεται με τον αργό θάνατο και της ίδιας της ελληνικής κοινότητας της Τουρκίας.
Οι Έλληνες της Τουρκίας, οι αποκαλούμενοι Ρωμιοί (λέξη που σήμαινε Ρωμαίοι κατά την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) έχουν ιστορία 3.000 ετών στην Ανατολία/Μικρά Ασία. Ο Όμηρος, ο Ηρόδοτος, ο Μίδας και ο Άγιος Νικόλαος ήταν από εδώ.
Η πόλη του Βυζαντίου, που αργότερα έγινε γνωστή ως Κωνσταντινούπολη και μετά Istanbul ιδρύθηκε από Έλληνες αποικιοκράτες το 667 π.Χ. Τον τέταρτο αιώνα μ.Χ η Ανατολία ήταν σε μεγάλο βαθμό χριστιανική και η γλώσσα της ήταν τα ελληνικά. Για τα επόμενα 600 χρόνια η περιοχή ήταν το επίκεντρο του Ελληνικού Κόσμου.
Το σλόγκαν της Απογευματινής είναι "Κανείς δεν γεννιέται ή πεθαίνει χωρίς να το μάθει η Απογευματινή", αλλά δεν γεννιούνται πια και πολλοί Ρωμιοί.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453, οι Έλληνες είχαν μια προνομιακή θέση στην κοσμοπολίτικη Αυτοκρατορία: είχαν ελεύθερα θρησκευτικά δικαιώματα, εργάζονταν ως έμποροι, γίνονταν 'βουλευτές' ακόμα και Πρέσβεις. Είχαν αυτόνομο δικαστικό σύστημα με τους δικούς τους δικαστές, νόμους και φυλακές. Στις αρχές του 20ου αιώνα, σχεδόν τρία εκατομμύρια Έλληνες ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, πάνω απ' το 10% του συνολικού πληθυσμού.
Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, όπου η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Ελλάδα συντάχτηκαν με αντίπαλες πλευρές, εκατοντάδες χιλιάδες Οθωμανοί Έλληνες σκοτώθηκαν εξαιτίας της κρατικής βίας που περιλάμβανε Παρελάσεις Θανάτου. Μετά τον πόλεμο, 20,000 Έλληνες στρατιώτες κατέλαβαν την πόλη Izmir. Κατά τη διάρκεια του συνεχιζόμενου Τουρκικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας, Τούρκοι εθνικιστές έδιωξαν τους νικητές Συμμάχους που είχαν εισβάλλει στη χώρα και ετοιμαζόταν να την χωρίσουν σε κομμάτια. Άμαχοι πληθυσμοί σφαγιάστηκαν και απ' τις δυο πλευρές, με τα περισσότερα θύματα Έλληνες. Το 1923, με τη Συνθήκη της Λωζάννης, με την οποία μπήκε επιτέλους τέλος στην πολεμική διαμάχη της Τουρκίας με τους Συμμάχους, εκδιώχθηκαν όλοι οι Ελληνες της Τουρκίας που δε ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη. Ακόμα και στην Πόλη όμως, άφησαν μονάχα 200.000.
Η νέα Τουρκική Δημοκρατία που αναδύθηκε απ' τις στάχτες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ακολούθησε μια αυστηρή πολιτικής ενσωμάτωσης, επιχειρώντας να ενώσει τη χώρα, συχνά ακολουθώντας τη θρησκεία. Το κράτος δεν θέλησε να αφομοιώσει τις μη-μουσουλμανικές μειονότητες όμως δεν μπορούσαν σπρώχοντάς τις έξω απ' τη χώρα, για να τους "ξεφορτωθεί".
Δρακόνιοι νέοι νόμοι, αλλά και καμπάνιες όπως αυτή στη δεκαετία του '30 που πίεζε τους πολίτες να μιλούν μόνο τουρκικα, απαγόρευαν στους Έλληνες να μιλούν τη δική τους γλώσσα δημοσίως. Και τη δεκαετία του 1940 εφαρμόστηκε ένα φορολογικό σύστημα που στοχοποιούσε τους μη-μουσουλμάνους. Οι δυσβάσταχτοι φόροι που έπρεπε να πληρώσουν οι Έλληνες τους οδήγησαν να αφήσουν πίσω τους, με βαριά καρδιά, τη χώρα όπου είχαν ζήσει όλη τη ζωή τους. Η ξενοφοβία (την οποία καλλιεργούσαν και οι τούρκικες εφημερίδες) κορυφώθηκε με το αιματηρό πογκρόμ που οργάνωσε η κυβέρνηση στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου του 1955. Οι Τούρκοι σκότωσαν δεκάδες ανθρώπους, βίασαν γυναίκες, βεβήλωσαν εκκλησίες, έκαψαν αυτοκίνητα...
Ο Βασιλειάδης ήταν νεαρό αγόρι όταν συνέβησαν αυτά, και δούλευε σε ένα κατάστημα επίπλων, περιμένοντας να αρχίσει η σχολική χρονιά. "Τα σπίτια και οι δουλειές των Ρωμιών, των Αρμένιων και των Εβραίων είχαν σημειωθεί μέρες νωρίτερα, ώστε να φαίνονται οι στόχοι", λέει. "Γυρνώντας σπίτι απ' το κατάστημα επίπλων είδα να γίνεται χαμός στο δρόμο. Μπήκα σπίτι από ένα πίσω δρομάκι. Ο οικονόμος μας ο κύριος Αχμέτ με περίμενε στην πόρτα. Αργότερα όταν ήρθε ο όχλος για να μας επιτεθεί, ο κύριος Αχμέτ άνοιξε την πόρτα και τους είπε: 'Δεν υπάρχουν άπιστοι σ' αυτό το σπίτι, είμαστε όλοι μουσουλμάνοι'. Χάρη σ' αυτόν γλιτώσαμε! Κι όταν έφυγαν, ο Αχμέτ άνοιξε την πόρτα, πήρε έναν κασμά κι έτρεξε και ενώθηκε με τον όχλο για να καταστρέψει μαζί τους σπίτια Ελλήνων. Πρώτα φρόντισε το καθήκον του στη φιλία και έπειτα έτρεξε στο καθήκον της πατρίδας του..." Μετά απ' το συμβάν, πολλοί Έλληνες μετανάστευσαν στην Ελλάδα, χώρα σχετικά άγνωστή για τους περισσότερους. Σήμερα ζουν στην πόλη μόλις 2.000 Έλληνες.
Το σλόγκαν της Απογευματινής είναι "Κανείς δεν γεννιέται ή πεθαίνει χωρίς να το μάθει η Απογευματινή", αλλά δεν γεννιούνται πια και πολλοί Ρωμιοί. Ο μέσος όρος ηλικίας είναι τα 65, και μόνο 250 Έλληνες φοιτητές σπουδάζουν πια στα τρία κύρια σχολεία. Η εφημερίδα ασχολείται με την επικαιρότητα (εσωτερική και παγκόσμια) αλλά και με ειδήσεις που αφορούν την κοινότητα των Ρωμιών.
Όταν ο Βασιλειάδης, ένας δημοσιογράφος με εμπειρία δεκαετιών στην Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα, ανέλαβε την Απογευματινή το 2002, η εφημερίδα έπνεε τα λοίσθια, πουλώντας μόνο 80 φύλλα την ημέρα. Παρ' ό,τι πέτυχε να πουλάει την εφημερίδα σχεδόν σ΄όλη την ελληνική κοινότητα, η κοινότητα αυτή παραμένει πολύ μικρή για να χρηματοδοτεί μια καθημερινή εφημερίδα.
Το 2011 ανακοίνωσε το κλείσιμο της 85χρονης εφημερίδας.
“Θυμάμαι πως δεν μπορούσα να ολοκληρώσω καν την πρότασή μου" λέει σήμερα. Η ανακοίνωση προκάλεσε αναστάτωση στους λόγιους της Κωνσταντινούπολης, που θα έχαναν ένα τέτοιο εμβληματικό, πολύτιμο κομμάτι του πολιτισμού της Πόλης. "Ένας καθηγητής μου είπε: 'Μπορείς η εφημερίδα να είναι τώρα δική σου, αλλά δεν έχεις το δικαίωμα να αποφασίσεις μόνος σου το κλείσιμό της."
Ο Efe Kerem, υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, έμαθε για το κλείσιμο και οργάνωσε μια καμπάνια για τη διάσωση της εφημερίδας. Λέει πως νιώθει ντροπή και ενοχές για την κακομεταχείριση των Ρωμιών. “Είμαι Τούρκος πολίτης, οπότε νιώθω υπεύθυνος για οτιδήποτε κακό έχει κάνει η χώρα μου", εξηγεί.
Κι έτσι, ο Kerem κινητοποίησε φίλους, συναδέλφους, δημοσιογράφους και άλλους, και σύντομα ξεκίνησαν όλοι μαζί μια μεγάλη ιντερνετική καμπάνια για τη διάσωση της εφημερίδας. Εκατοντάδες Τούρκοι έγιναν συνδρομητές στην ελληνόφωνη εφημερίδα, κι ας μη μπορούν να τη διαβάσουν, βοηθώντας την έτσι να συνεχίσει να κυκλοφορεί λίγο ακόμη.
Ο Βασιλειάδης είναι ευγνώμων για την υποστήριξη. Δυστυχώς όμως, λέει, η εφημερίδα δεν συντηρείται πια. Δεν ξέρει πόσο ακόμα θα καταφέρει να την κρατήσει στην κυκλοφορία. Νιώθει άσχημα να ζητά από Τούρκους που δεν καταλαβαίνουν λέξη ελληνικά να γίνουν συνδρομητές στην 88χρονη σήμερα εφημερίδα. Νιώθει παρ' όλα αυτά αισιόδοξος για το μέλλον, κι ας ξέρει ότι η αισιοδοξία του είναι αδικαιολόγητη. Η κατάσταση μάλιστα του θυμίζει τη γνωστή ιστορία: "Ένας άντρας πέφτει απ' τον 88ο όροφο ενός ουρανοξύστη. Καθώς πέφτει και περνά τον πρώτο όροφο, λίγο πριν τη σύγκρουση, σκέφτεται: 'Όλα καλά μέχρι στιγμής! Για να δούμε στη συνέχεια'."
Επειδή η δημογραφική κρίση που κατέστρεψε την Απογευματινή ήταν έργο της πολιτείας, πολλοί υποστηρίζουν πως η κυβέρνηση πρέπει να δείξει υπευθυνότητα στο ζήτημα της εφημερίδας και της αρχαίας μειονότητας στην οποία απευθύνεται. "Πρέπει να αντιστρέψουν κάπως την κατάσταση, και να μας βοηθήσουν" λέει ο γιος του Βασιλειάδη ο Μηνάς, ο μοναδικός άλλος εργαζόμενος στην εφημερίδα.
Τον συναντήσαμε στο μικροσκοπικό γραφείο της Απογευματινής, που έκτοτε έκλεισε επειδή δεν μπορούσαν να πληρώσουν το ενοίκιο. Είναι πια ένα ζωντανό μουσείο της χρυσής εποχής της εφημερίδας. Σ' ένα ράφι είναι ένα παμπάλαιο ραδιόφωνο, στο οποίο οι δημοσιογράφοι άκουγαν τα νέα απ' όλο τον κόσμο, κρατώντας φρενήρεις σημειώσεις. Στον τοίχο είναι κορνιζαρισμένο ένα αντίγραφο του πρώτου πρωτοσέλιδου της εφημερίδας, με το όνομά της Απογευματινής γραμμένο και στα ελληνικά και στην αραβοειδή οθωμανική γραφή. Η ημερομηνία του πρώτου αυτού φύλλου είναι 12 Ιουλίου 1925. Κάτω απ' τον τίτλο είναι ένα απ' τα πρώτα σλόγκαν της, ένα απόφθεγμα του Βίκτωρος Ουγκώ: “Οι νέες εποχές φέρνουν νέες αποστολές.”
Ο 31χρονος Μηνάς, μιλά για το σήμερα: “Πρώτα απ' όλα η Απογευματινή είναι ένας φωτεινός φάρος. Η εφημερίδα δεν γράφει απλώς τα νέα, αλλά κρατά τη μικροσκοπική ελληνική κοινότητα ενήμερη για το τι συμβαίνει και δρα ως συλλογική φωνή της."
Από το παραλίγο κλείσιμο του 2011 και μετά, η κυβέρνηση βοηθά την εφημερίδα με μικρές, περιστασιακές δωρεές. Πρόσφατα έδωσε γύρω στα 10.000 ευρώ, αλλά το ποσό καλύπτει μόνο το 10% της ζημίας.
Πάντως ο Μηνάς δε ζητά υποστήριξη μόνο για την Απογευματινή. (Δεν υπάρχει λόγος να σωθεί αν δεν υπαρχει κανείς για να την διαβάζει!). Στην πηγή του προβλήματος είναι η συρρίκνωση του έτσι κι αλλιώς γηρασμένου πληθυσμού των Ρωμιών, και αυτό είναι το βασικό που πρέπει να λυθεί, λέει. Η κοινότητα θα σωθεί μόνο με μετανάστες που θα έρθουν απ' την Ελλάδα. "Χρειαζόμαστε επειγόντως μετάγγιση αίματος" εξηγεί. "Χρειαζόμαστε νέους ανθρώπους, ιδανικά απ' την Ελλάδα, που μιλούν άψοξα ελληνικά." (Πλέον στην Κωνσταντινούπολη, τα παιδιά των Ρωμιών δεν μιλούν ούτε καν αποδεκτά ελληνικά.
Εξαιτίας των οικονομικών προβλημάτων της Ελλάδας, οι νέοι Έλληνες αρχίζουν να ψάχνουν πέρα απ' το Αιγαίο Πέλαγος για δουλειές. Υπάρχουν περίπου χίλιοι στην Τουρκία, αλλά οι περισσότεροι που έρχονται φεύγουν ηττημένοι εξαιτίας της εξαντλητικής τουρκικής γραφειοκρατίας. “Πρέπει η τουρκική κυβέρνηση να διευκολύνει τους μετανάστες απ' την Ελλάδα, ακόμη και να τους πριμοδοτήσει, μιας και η ίδια τους έκανε να υποφέρουν απ' τις ρατσιστικές πρακτικές της", λέει ο Μηνάς. Για παράδειγμα, θα μπορούσαν να δίνουν στους Έλληνες μετανάστες άδεια κατοικίας και εργασίας χωρίς τους πολύπλοκους όρους που ισχύουν για τους άλλους. Επίσης υπάρχει απαγόρευση ιδιοκτησίας κατοικιών από Έλληνες στην Πόλη και σε πολλά άλλα μέρη. Αν δεν γίνουν αυτές οι αλλαγές, οι νεοφερμένοι απ' την Ελλάδα θα είναι για πάντα τουρίστες, αναγκαστικά.
Ο Μηνάς τονίζει πάντως ότι η τωρινή κυβέρνηση της Τουρκίας έκανε αρκετές κινήσεις καλής θέλησης προς τους Ρωμιούς, όπως ήταν η επιστροφή ιδιοκτησιών που είχαν κατασχεθεί απ' το κράτος και η ψήφιση νόμων που βοηθούν την κοινότητα.. “Το κυβερνών κόμμα (AKP) είναι το μόνο που έχει βοηθήσει τη μειονότητα. Μπορεί αυτό να μην είναι αρκετό, αλλά το κόμμα αυτό μας επέτρεψε να μπορούμε να κάνουμε πράγματα που προ δεκαετίας ακόμη ήταν αδιανότητα."
Ο Τούρκος πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου, όταν ήταν Υπουργός Εξωτερικών, είχε καλέσει δημόσια τους Ρωμιούς που είχαν εξοριστεί από την Πρίγκηπο να επιστρέψουν. Όμως δεν έχει υπάρξει ακόμα σχετική νομοθεσία...
Κάποια μέρα, ο Μηνάς θα αναλάβει την εφημερίδα απ' τον πατέρα του, αλλά φοβάται ότι δεν θα έχει βοήθεια σ' αυτό το έργο. “Δε νομίζω ότι έχω άλλη επιλογή. Δεν θέλω να αφήσω την εφημερίδα να κλείσει. Θα συνεχίσω, και θα γίνω ο εκδότης της, αν χρειαστεί. Θα είναι λίγο αστείο βέβαια, θα είμαι μονάχα εγώ, και κανείς άλλος...
_________
Κείμενο- φωτογραφίες: Nick Ashdown/ Mετάφραση για το LIFO.gr: Άρης Δημοκίδης
σχόλια