H χθεσινή διάλεξη της Τζούντιθ Μπάτλερ στο Μέγαρο Μουσικής αποτέλεσε για μένα «επιχείρημα» στη διερώτηση τι μπορεί να σημαίνει «δημόσιος διανοούμενος» (όρος που εκκινεί από τη Γαλλία και την υπόθεση Ντρέιφους) και τι εξυπηρετούν συναντήσεις του κοινού (ποιου «κοινού»;) με σημαντικούς εκπροσώπους των ιδεών, κατά κύριο λόγο πανεπιστημιακούς.
Δεν ασπάζομαι τα περί «σιωπής των διανοουμένων» − αφού είναι η κυρίαρχη συνθήκη στα ΜΜΕ που εμποδίζει την επαφή με την κριτική σκέψη, ως «βαρετή», «ακατανόητη», «για ελάχιστους». Άλλοτε, πάλι, οι διανοούμενοι στερούνται ζωτικό χώρο επικοινωνίας με το επιχείρημα ότι συνομιλούν με φορείς εξουσίας και εκφέρουν τον κανονιστικό Λόγο τους (πανεπιστημίων, κυβερνήσεων, οργανισμών/εταιρειών κ.ο.κ.). Ισχύουν εν μέρει και τα δύο: συμβαίνει η σκέψη κάποιων διανοουμένων να είναι πράγματι βαρετή ή άτολμη ή τόσο ναρκισσευόμενη, που να παραμένει απροσπέλαστη, όπως επίσης συμβαίνει διανοούμενοι να εμπλέκονται στην ενεργό πολιτική, οπότε στις θεωρητικές καταθέσεις τους αναγκαστικά μπαίνουν πολλά ερωτηματικά − χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο Αριστείδης Μπαλτάς, άλλοτε καθηγητής Φιλοσοφίας των Επιστημών και νυν υπουργός Πολιτισμού, και ο Κώστας Δουζίνας, καθηγητής της Νομικής και υπεύθυνος του κύκλου διαλέξεων «Η Θεωρία στο Μέγαρο», που είναι βουλευτής Α' Πειραιά του ΣΥΡΙΖΑ.
Η Τζούντιθ Μπάτλερ «καθαρίζει» για όλους, τιμώντας τους σπουδαίους εβραίους στοχαστές και δημιουργούς, των οποίων τα έργα αποτελούν κορυφαία επιτεύγματα του ανθρώπινου πνεύματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Αμερικανοεβραία καθηγήτρια στο Τμήμα Ρητορικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Μπέρκλεϊ συντάχθηκε με τον σύλλογο των φοιτητών του Μπέρκλεϊ, που ζήτησε την απεμπλοκή του πανεπιστημίου από επενδύσεις στην General Electric και στη United Technologies, εταιρείες που φέρουν ευθύνη για την παράνομη κατοχή και τις επιθέσεις του Ισραήλ στην περιοχή της Γάζας. «Υπάρχουν δύο εταιρείες που δεν έχουν μόνο επενδύσει στην ισραηλινή κατοχή παλαιστινιακής γης και ανθρώπων, αλλά κερδοσκοπούν από την κατοχή αυτή, που εν μέρει τη συντηρούν με κεφάλαια που έχει επενδύσει το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Πρόκειται για την General Electric και την United Technologies. Παράγουν αεροπλάνα που είναι σχεδιασμένα για βομβαρδισμούς και δολοφονίες, τα οποία, σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία και τη Human Rights Watch, έχουν βομβαρδίσει και δολοφονήσει αθώους πολίτες. Καλείστε να αποσύρετε τα κεφάλαια από τις δύο αυτές εταιρείες. Δεν καλείστε να αποσύρετε κεφάλαια από κάθε εταιρεία που έχει πάρε-δώσε με το Ισραήλ. Ούτε να αποσύρετε κεφάλαια από ισραηλινές εταιρείες ή πολίτες στη βάση της υπηκοότητας ή εθνικής αναφοράς τους. Σας ζητείται μόνο να απαιτήσετε την απόσυρση κεφαλαίων από συγκεκριμένες εταιρείες που παράγουν όπλα που σκοτώνουν αμάχους [...]», έγραψε σχετικά σε επιστολή υποστήριξης που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "The Nation" στις 13.4.2010. Δεν φοβήθηκε την αντίδραση των φιλο-ισραηλινών συντηρητικών κύκλων που ψάχνουν αφορμές να καταγγείλουν για αντισημιτισμό όσους αντιτίθενται στις πρακτικές του Ισραήλ.
Δεν υπάρχει ένα αποκλειστικό πρότυπο του ανθρώπινου – όταν παραιτηθούμε από την απαίτηση του αποκλειστικού προτύπου, το μόνο που βρίσκουμε είναι, πάλι και μόνο, τα σημάδια του ανθρώπινου. Αν υπάρχει κάτι που στηρίζει την κοινωνική οντολογία, αυτό είναι η εξάρτηση του καθενός μας από τον άλλον και η επισφάλεια της ύπαρξής μας, που δέχεται τη βία των κάθε λογής εξουσιών.
Είχε μιλήσει, άλλωστε, εκτεταμένα για το πρόβλημα Ισραήλ-Παλαιστίνης στην προηγούμενη επίσκεψή της στην Ελλάδα, τον Δεκέμβριο του 2009, στη διάλεξη που διοργανώθηκε από το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς» (και φιλοξενήθηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε). Τότε είχε αναφερθεί τόσο στην κρατική εξουσία που ενισχύεται από τη συμμαχία της με την εξουσία των μεγάλων εταιρειών όσο και στη στρατηγική του Ισραήλ να εμφανίζεται ως ριζικά και μόνιμα ευάλωτο, αρνούμενο την επισφάλεια και την τρωτότητα της άλλης πλευράς («Επιτελεστικότητα και Επισφάλεια», εκδ. Νήσος, 2011).
Γιατί μπορεί να είναι χαρισματική εκπρόσωπος του Σπουδών Φύλου και του λεγομένου Φεμινισμού Τρίτου Κύματος, που κατάφερε να κάνει αντικείμενο διαλόγου εκτός περιορισμένων κοινοτήτων ζητήματα ταυτότητας και σεξουαλικότητας, αλλά πάντα μέσα από το πρίσμα της πολιτικής φιλοσοφίας και της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Το λέει ξανά και ξανά, χρησιμοποιώντας την έννοια του «σώματος»: δεν υπάρχει ένα αποκλειστικό πρότυπο του ανθρώπινου – όταν παραιτηθούμε από την απαίτηση του αποκλειστικού προτύπου, το μόνο που βρίσκουμε είναι, πάλι και μόνο, τα σημάδια του ανθρώπινου. Αν υπάρχει κάτι που στηρίζει την κοινωνική οντολογία, αυτό είναι η εξάρτηση του καθενός μας από τον άλλον και η επισφάλεια της ύπαρξής μας, που δέχεται τη βία των κάθε λογής εξουσιών.
Χθες, στην Αθήνα, η Μπάτλερ είπε, μεταξύ άλλων, ότι είμαστε «καταδικασμένοι» να ζούμε σε συνθήκες φυσικής εγγύτητας που δεν επιλέγουμε − και επειδή δεν γίνεται να ζούμε χωριστά, πρέπει να αποδεχτούμε ότι «μια καλή ζωή είναι μια καλή ζωή με άλλους». Έχουμε την ηθική υποχρέωση να διαφυλάξουμε τη ζωή των άλλων, όπως και τη δική μας. Υπάρχουν διαφορετικές «ανθρωπότητες» (οι γυναίκες, οι ιθαγενείς, οι έγχρωμοι, οι LGTB, οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι «χωρίς χαρτιά» κ.ο.κ.), όμως το ζήτημα δεν είναι η ενικότητα και ο αποκλεισμός σε κοινότητες ειδικών χαρακτηριστικών αλλά η αναγνώριση των διαφορών και η διασύνδεσή τους ώστε να παραχθεί σκέψη και πράξη που να υπερασπίζεται τη ζωή, την ελευθερία, την ισότητα, την ασφάλεια. Στο πλαίσιο αυτό τα δικαιώματα των LGTB δεν μπορεί να ενδιαφέρουν ακόμη και τους ίδιους τους LGTB περισσότερο από τις δολοφονίες γυναικών στη Λατινική Αμερική ή την τραγωδία των ανθρώπων που συρρέουν στην Ελλάδα και στην Ευρώπη από χώρες που καταστρέφονται από πολέμους.
Πέρα από κοινότητες και μειονότητες, η σκέψη της Μπάτλερ απλώνεται σ' όλους όσους πλήττονται από τις νεοφιλελεύθερες μορφές διακυβέρνησης (ακόμη και στον δυτικό κόσμο), από την καταστροφή βασικών κοινωνικών υποδομών, από τη διάχυση της επισφάλειας σε όλο και μεγαλύτερα μέρη του πληθυσμού ως αποτέλεσμα της κατάργησης της σταθερής εργασίας.
Στη διάρκεια της μιας ώρας που στάθηκε στο πόντιουμ, η Μπάτλερ είπε πολλά ενδιαφέροντα, γοητεύοντας τους πάντες με την αιχμηρή σκέψη της, το χιούμορ, τον τρόπο που απευθυνόταν ή κινούσε τα χέρια της. Επεσήμανε ότι το θεωρητικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί δεν είναι «ρυθμιστικό». Αν η θεωρία μπορεί να έχει ρυθμιστική λειτουργία, το δικό της ενδιαφέρον αφορά το πώς η θεωρία βοηθά στην κατανόηση των φαινομένων, στο άνοιγμα των απόψεων που είναι παγιωμένες και στη διερεύνηση και διεύρυνση των εκδοχών του εφικτού σε μια εποχή που η ουσία της πολιτικής έχει συρρικνωθεί.
Οι θεωρίες αλλάζουν όπως προχωρεί η Ιστορία και η ίδια κινείται αναλόγως προς αυτές τις αλλαγές, κάτι που μπορεί να διαπιστώσει κανείς παρακολουθώντας την εξέλιξη της σκέψη της από το πρώτο βιβλίο της «Αναταραχή Φύλου» έως το τελευταίο στη σειρά που εκδόθηκε στα ελληνικά, με τίτλο «Απ-αλλοτρίωση / Η επιτελεστικότητα στο πολιτικό» (εκδ. Τόπος, 2016), όπου συνομιλεί για κρίσιμα σύγχρονα ζητήματα (φύλου, σεξουαλικότητας, κρατικού ρατσισμού, πολιτικής υπόστασης, αλληλεγγύης κ.ά.) με την Αθηνά Αθανασίου (αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου).
Η αίθουσα Δ. Μητρόπουλος του Μεγάρου ήταν κατάμεστη χθες. Ακόμη και στους διαδρόμους κάθονταν νέοι και νέες που ήρθαν για να ακούσουν την Μπάτλερ. Πολλοί ανήκαν στις LGTB κοινότητες, οι περισσότεροι ήταν φοιτητές κοινωνιολογικών και πολιτικών σπουδών και σπουδών φύλου. Η υποδοχή της Αμερικανίδας φιλοσόφου ήταν ενθουσιώδης, το κλείσιμο της συνάντησης ανάλογο. Η Τζούντιθ Μπάτλερ είναι σταρ και, την ίδια στιγμή, το ιδανικό αυτού που μπορεί να σημαίνει «δημόσιος διανοούμενος». Και ναι, διαβάζοντας και γράφοντας μια ζωή, μπορεί να παραμένεις ένας συναρπαστικός, γοητευτικός άνθρωπος!
Ιnfo:
Βιβλία της Τζούντιθ Μπάτλερ στα ελληνικά:
Σώματα με σημασία, εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2008
Αναταραχή φύλου. Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2009
Ευάλωτη ζωή. Οι δυνάμεις του πένθους και της βίας, εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2009
Λογοδοτώντας για τον εαυτό, εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2009
Η ψυχική ζωή της εξουσίας. Θεωρίες καθυπόταξης, εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2009
Επιτελεστική πολιτική και κριτική της κρατικής βίας (Ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά, 2009), εκδόσεις Νήσος/Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς», Αθήνα 2010
Επιτελεστικότητα και επισφάλεια. Η Τζούντιθ Μπάτλερ στην Αθήνα, επιμέλεια: Αθηνά Αθανασίου, εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2011
Η διεκδίκηση της Αντιγόνης. Η συγγένεια μεταξύ ζωής και θανάτου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.
Τζούντιθ Μπάτλερ, Γκαγιάτρι Τσακραβόρτι Σπίβακ, Τραγουδώντας τον Εθνικό Ύμνο. Γλώσσα, πολιτική και το δικαίωμα του ανήκειν, εκδόσεις
Τόπος, Αθήνα 2015
Τζούντιθ Μπάτλερ, Αθηνά Αθανασίου, Απ-αλλοτρίωση. Η επιτελεστικότητα στο πολιτικό, εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2016
