Υπάρχουν πραγματικά κακοί άνθρωποι; Γιατί φερόμαστε σκληρά ο ένας στον άλλο; Και πώς έχουμε φτάσει στο σημείο να δικαιολογούμε ή έστω να αιτιολογούμε πράξεις πραγματικά απάνθρωπες, απλώς ρίχνοντας μια ματιά στη ζωή, τα βιώματα και το παρελθόν αυτού που τις προκάλεσε.
Μια λογική εξήγηση είναι ότι οι άνθρωποι είναι σε θέση να κάνουν τρομερά πράγματα σε άλλους ανθρώπους, μόνο αφού η ζωή και οι εμπειρίες τους έφτασαν να τους αφαιρέσουν κάθε ανθρώπινο συναίσθημα, να στεγνώσουν την ψυχή και το πνεύμα τους: ένα παράδειγμα αυτής της συμβατικής εξήγησης που η σύγχρονη ψυχολογία δίνει είναι το τρομερό παράδειγμα του Ολοκαυτώματος.
Σ' αυτήν την περίπτωση, μεγάλο μέρος του γερμανικού λαού που βοήθησε σ' αυτή τη γενοκτονία, ήταν πρόθυμο να εξοντώσει εκατομμύρια Εβραίους, κυρίως επειδή η ναζιστική ιδεολογία τους έμαθε να σκέφτονται τους Εβραίους όχι ως ανθρώπους, αλλά ως αντικείμενα χωρίς δικαίωμα στην ελευθερία, την αξιοπρέπεια ή ακόμα και την ίδια την ζωή.
Βέβαια, ο Paul Bloom, καθηγητής ψυχολογίας στο Yale, πιστεύει ότι αυτή η εξήγηση της ανθρώπινης σκληρότητας είναι, στην καλύτερη περίπτωση, ατελής. Ο ίδιος πιστεύει ότι είναι λάθος να υποθέτουμε ότι η σκληρότητα προέρχεται από την εξαθλίωση και ότι όλοι -χωρίς καμία εξαίρεση μπορούν να γίνουν απάνθρωποι- αρκεί να βρεθούν στις κατάλληλες συνθήκες...
Αν μπορείς να κερδίσεις τον σεβασμό, βοηθώντας τους άλλους, αυτό είναι υπέροχο. Αν, όμως, μπορείς να τον κερδίσεις επιβάλλοντας τη φυσική σου παρουσία, τα μέσα και τις δυνάμεις σου, με τη βία και τη χρήση εξουσίας; Αυτό είναι καταστροφικό και εθιστικό.
Σε άρθρο του στο περιοδικό New Yorker υποστηρίζει ότι για όλα τα φρικτά, ντροπιαστικά πράγματα που είμαστε ικανοί να κάνουμε στους άλλους δεν ευθύνεται το ότι τους βλέπουμε ως αντικείμενα, αλλά ακριβώς το ότι εντοπίζουμε επάνω τους την ανθρώπινη αδυναμία, την υπερβολική ανθρωπιά, μια δυνατότητα ή μια ευκαιρία να ταλαιπωρήσουμε μέχρι εξοντώσεως έναν καλό άνθρωπο...
"Εντοπίζουμε στους άλλους τη δική μας ηθική κατάπτωση. Θεωρούμε ότι δεν αξίζουν αυτά που κέρδισαν, την ωραία τους ζωή, τις σωστές επιλογές τους, την επιβράβευση που έλαβαν για κάτι και εκτιμώντας ότι αυτό θα έπρεπε να συμβεί σ' εμάς, ότι αυτό που τους συμβαίνει δεν το αξίζουν, προχωράμε σε επίθεση χωρίς έλεος", αναφέρει μεταξύ άλλων τόσο στο άρθρο όσο και σε σειρά διαλέξεων και συνεντεύξεων του.
Όπως χαρακτηριστικά εξηγεί, "είμαστε όλοι ευαίσθητοι σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές ιεραρχίες, αλλά και στην επιθυμία μας να μας εγκρίνουν, να μας σέβονται και να μας εκτιμούν. Έτσι πολύ συχνά υπακούμε στις πιέσεις του κοινωνικού μας περιβάλλοντος. Αυτό δεν είναι απαραιτήτως κακό. Παίρνω για παράδειγμα τον εαυτό μου και τη δουλειά μου ως καθηγητή: φυσικά και θέλω να κάνω καλά τη δουλειά μου και φυσικά επιθυμώ τον σεβασμό των ομότιμων και των συνομηλίκων μου και φυσικά δεν υπάρχει τίποτα κακό σ' αυτό.
Όμως αυτή η ανάγκη για κοινωνική καταξίωση έχει και την άσχημη πλευρά της. Αν μπορείς να κερδίσεις τον σεβασμό, βοηθώντας τους άλλους, αυτό είναι υπέροχο. Αν, όμως, μπορείς να τον κερδίσεις επιβάλλοντας τη φυσική σου παρουσία, τα μέσα και τις δυνάμεις σου, με τη βία και τη χρήση εξουσίας; Αυτό είναι καταστροφικό και εθιστικό. Όλα εξαρτώνται από το φυσικό σου περιβάλλον και όλα όσα μπορεί να σε διδάξει".
Και δεν σταματά εκεί ο καθηγητής. Όπως λέει, βάσει των μελετών και των κοινωνικών πειραμάτων των οποίων ηγήθηκε τα προηγούμενα χρόνια, είναι μύθος ότι οι άνθρωποι που είναι ικανοί για φρικαλεότητες εναντίον άλλων ανθρώπων είναι ψυχοπαθείς ή σαδιστές ή τέρατα που οδηγούνται στο κακό μόνο από την προσωπική τους επιθυμία να δουν τους άλλους να υποφέρουν. Η αλήθεια είναι πολύ πιο περίπλοκη από όλα αυτά, εξηγεί.
"Η σκληρότητα, η ανθρώπινη τάση για κακό είναι κάτι πυρηνικό που καθορίζει αυτό που είμαστε και τις πράξεις μας. Σκεφτείτε απλώς τη ρητορική της Λευκής Υπεροχής. Οι σουπρεματιστές εννοείται ότι γνωρίζουν ότι οι Εβραίοι, οι μαύροι, οι ομοφυλόφιλοι είναι άνθρωποι με αισθήματα και δικαιώματα, απλώς τους συμπεριφέρονται ρατσιστικά γιατί η ύπαρξη τους τους τρομοκρατεί. Ένα από τα σλόγκαν τους είναι "δεν θα μας αντικαταστήσετε". Αυτό δεν το λες σε κάποιον που δεν θεωρείς άνθρωπο. Το απευθύνεις σε κάποιον τον οποίο τρέμεις, ίσως γιατί μπορεί να έχει βρεθεί σε επίπεδο υψηλότερο από 'σένα, σε κάποιον που θεωρείς ότι αποτελεί απειλεί για το κοινωνικό σου στάτους και τον τρόπο ζωής σου", λέει ο Bloom.
Στο άρθρο του περί ανθρώπινης σκληρότητας και κακίας που έχει προκαλέσει συζητήσεις, ο ίδιος εμφανίζεται να μην αφήνει σχεδόν κανένα περιθώριο στο τι δεν μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος. Θεωρεί ότι απλώς χρειάζονται οι κατάλληλες συνθήκες για να γίνουμε όλοι τύραννοι. Σκληρό, υπερβολικό; Ο ίδιος έχει μια εξήγηση επ' αυτού.
"Νομίζω ότι, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, οι περισσότεροι από εμάς είναι σε θέση να κάνουν τρομερά πράγματα. Μπορεί να υπάρχουν εξαιρέσεις. Αλλά έχουμε δει, τόσο σε εργαστηριακές συνθήκες όσο και σε συνθήκες πραγματικού κόσμου, ότι οι άνθρωποι μπορούν να χειραγωγούνται για να κάνουν τρομερά πράγματα και ενώ υπάρχουν μερικοί άνθρωποι που θα πουν "όχι, δεν θα το κάνω αυτό", τείνουν να να είναι μειοψηφία.
Ας το εξετάσουμε υπό άλλο πρίσμα: εσείς και εγώ θα είμαστε εντελώς διαφορετικοί άνθρωποι, αν βρεθούμε σε μια φυλακή μέγιστης ασφάλειας, διότι θα έπρεπε να προσαρμοστούμε. Υπάρχουν όμως μείζονες μεμονωμένες διαφορές που έχουν σημασία. Οι άνθρωποι μπορούν να ξεπεράσουν τις συνθήκες στις οποίες καλούνται να ζήσουν, αλλά και πάλι αυτό είναι πιο σπάνιο από ό,τι θα θέλαμε να πιστεύουμε...".
Με στοιχεία από New Yorker, Vox.com
