Το τελευταίο άλμπουμ του Leonard Cohen, το “You Want It Darker” που κυκλοφόρησε από την Columbia πριν λίγες μέρες, ανακίνησε και πάλι το ενδιαφέρον μας για την περίπτωση του αγαπημένου καναδού τραγουδοποιού, ποιητή και λογοτέχνη. Πόσω μάλλον όταν στις διάφορες συζητήσεις εισχωρεί και το θέμα της παρουσίας του Cohen στην Ύδρα για πολλά χρόνια.
Ο Cohen, ως γνωστόν, είχε αγοράσει σπίτι στο νησί τον Σεπτέμβριο του 1960, στο οποίο διέμενε, ιδίως στα sixties, για μεγάλα χρονικά διαστήματα –εκεί έγραψε μερικά από τα καλύτερα τραγούδια και βιβλία του–, ενώ το επισκεπτόταν τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του ’80.
Πώς κινήθηκαν τα τραγούδια του Leonard Cohen στο ελληνικό κοινό στη δεκαετία του ’60;
Μάλλον δύσκολα. Η πληροφόρηση για την ξένη beat παροικία της Ύδρας ήταν ελαχιστότατη, ενώ ανύπαρκτη ήταν και η σχετική δισκογραφία, αφού κανένας δίσκος (μικρός ή μεγάλος) του Cohen δεν τυπώθηκε στην Ελλάδα των sixties. Παρά ταύτα, δεν μπορεί, θα υπήρχαν κάποιοι που θα γνώριζαν την περίπτωσή του –τους δίσκους, τα βιβλία του– αν και όχι αναγκαστικά το γεγονός της παρουσίας του στην Ύδρα.
Η Ευγενία Συριώτη ήταν η πρώτη ελληνίδα που τραγούδησε Leonard Cohen σε live στην Αθήνα, στο δεύτερο μισό του ’60. Βασικά τη “Suzanne”. Το τραγούδι το είπε κατ’ αρχάς η Judy Collins στο άλμπουμ της “In my Life” [Elektra, 1966], ενώ ο Cohen το συμπεριέλαβε στο πρώτο LP του “The Songs of Leonard Cohen” [Columbia, 1967].
Από παλιά προγράμματα συναυλιών της Συριώτη πληροφορούμαστε τα εξής:
Η “Suzanne” ακούστηκε στο Βρετανικό Συμβούλιο (Πλατεία Φιλικής Εταιρίας 17, Κολωνάκι) την 7/3/1969. Την τραγουδίστρια συνόδευαν οι Βασίλης Τενίδης κλασική κιθάρα, Γιάννης Ψιμόπουλος (ex-Blue Birds) 12χορδη ηλεκτρική, Ντίνος Παπαβασιλείου (ex-Idols) πιάνο, σπινέτο, αρμόνιο, Λεωνίδας Λουλούδης (ex-Blue Birds) μπάσο, Λάκης Αλιφραγκής (ex-Hoodoos) ντραμς.
Ξανά η “Suzanne” στη Στέγη Καλών Τεχνών και Γραμμάτων (Μητροπόλεως 38), με τη συνοδεία του Βασίλη Τενίδη στην κιθάρα.
Και πάλι η “Suzanne” ν’ ακούγεται στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση (Μασσαλίας 22), την 12/3/1970. Την Ευγενία Συριώτη συνόδευαν οι Βασίλης Τενίδης κλασική κιθάρα, Γιάννης Ψιμόπουλος ηλεκτρική 12χορδη, Daniel Bringolf όργανο και Johnny Carr (ex-Zoo) κρουστά.
Εκεί, στο πρόγραμμα, υπάρχουν μεταφρασμένοι (προφανώς από την ίδια τη Συριώτη) και μερικοί στίχοι της “Suzanne” – αρκετοί, αλλά όχι όλοι.
Ο ίδιος ο Cohen, εν τω μεταξύ, είχε φροντίσει να δείξει την ελληνική πλευρά του ήδη από το δεύτερο δίσκο του, που είχε τίτλο “Songs from A Room” [Columbia, 1969]. Στο back cover βλέπουμε την τότε φίλη του Marianne Ihlen (1935-2016) στο δωμάτιό τους στην Ύδρα. Το “So long, Marianne” μπορεί να υπάρχει στο πρώτο LP τού ’67, όμως στο “Songs from A Room” ακούγονται τα “Bird on the wire”, “The Partisan” κ.ά. Θρυλικά τραγούδια.
Το 1971 κυκλοφορεί, τελικά, το πρώτο δισκάκι του Leonard Cohen στην Ελλάδα. Είναι το “Suzanne/ Teachers” [CBS BA 301323] –τα τραγούδια προέρχονταν από το LP του ’67– αν και ελάχιστοι, τότε, θα πρέπει να το πήραν χαμπάρι.
Πότε μεταφράστηκαν για πρώτη φορά στίχοι του Leonard Cohen στη χώρα μας;
Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μου ένα παλιό βιβλίο τού Ανδρέα Αγγελάκη (1940-1991), σχετικό με το θέμα μας, που με ξάφνιασε.
Για το χώρο του ελληνικού ροκ (ας ξεκινήσουμε από ’κει), ο Ανδρέας Αγγελάκης υπήρξε ένας από τους πιο καταξιωμένους στιχουργούς του, αν αναλογιστούμε τα ωραία λόγια που έγραψε στα seventies για τους Λήδα-Σπύρος και βεβαίως για την «Επικίνδυνη Ισορροπία» (μουσικές Σπύρος Βλασσόπουλος, ενορχηστρώσεις Σαράντης Κασσάρας, τραγούδι Βλάσσης Μπονάτσος).
Ίσως το πρώτο μοντέρνο στιχάκι τού Αγγελάκη να ήταν η «Αντζέλικα», που είχαν πει οι συντοπίτες του (από τον Πειραιά) Blue Birds το 1968, ενώ δικά του λόγια τραγούδησαν η Μαρίνα, η Ελπίδα κ.ά. – και δεν αναφερόμαστε, εδώ, στις «έντεχνες» παρουσίες του στη δισκογραφία, που είναι κι αυτές πολλές.
Να υπενθυμίσουμε ακόμη πως ο Αγγελάκης υπήρξε από τα ιδρυτικά στελέχη του ΑΚΟΕ (Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλοφίλων Ελλάδας), ενώ η βιβλιογραφία του περιλαμβάνει περισσότερα από 30 βιβλία (ποίηση, θέατρο, πεζογραφία, παιδικά λογοτεχνήματα, δοκίμιο, μεταφράσεις).
Μέχρι πριν λίγο καιρό είχα την εντύπωση πως οι πρώτες μεταφράσεις ποιημάτων-τραγουδιών του Leonard Cohen στη γλώσσα μας ήταν εκείνες της ποιήτριας Ολυμπίας Καράγιωργα και του Τάκη Μενδράκου από τα μέσα του ’70, σ’ ένα τεύχος του περιοδικού «Διαγώνιος» που εξέδιδε, ως γνωστόν, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος στη Θεσσαλονίκη. Τώρα όμως έχω διαγράψει αυτήν την εντύπωση, καθώς ο Αγγελάκης φαίνεται πως κατέχει την πρωτιά.
Αναφερόμαστε στο βιβλίο του Μικρό Ανθολόγιο Παγκόσμιας Ποίησης [Καστανιώτης, Αθήνα 1971], στο οποίο ο πειραιώτης ποιητής μεταφράζει συναδέλφους του από διάφορες χώρες – Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, Γιουγκοσλαβία, Γερμανία, Σουηδία, Αυστρία, Ισπανία, Σοβιετική Ένωση, Μεξικό, ΗΠΑ, Ιαπωνία, Καναδάς. Από τον Καναδά, φυσικά, επελέγη ο Leonard Cohen. Να τι διαβάζουμε στην εισαγωγή, εν σχέσει και με τον Cohen:
«Και είναι τόσα πολλά αυτά που λένε οι σύγχρονοι ποιητές – πολλοί απ’ αυτούς νεαρώτατοι, ο Gregor Strniša γεννήθηκε το 1930, ο Josef Hrubý το 1932, ο Γεφτουσένκο το 1933 και ο Cohen, που μελοποιεί ο ίδιος τα ποιήματά του, είναι το καινούργιο είδωλο στην ποπ μουσική(…)».
Ο Αγγελάκης μεταφράζει τα εξής ποιήματα του Leonard Cohen: «Ο λόγος που γράφω» (The reason I write), «Ένα πρόσωπο που τρώει κρέας» (A person who eats meat), «Η Σουζάνα σε κατεβάζει» (Suzanne), «Καθώς η ομίχλη σημάδια δεν αφήνει» (Αs the mist leaves no scar ή True love leaves no traces), «Γράμμα» (Letter), «Ποίημα» (Poem) και «Δώρο» (Gift). Εδώ η “Suzanne”…
Suzanne
Η Σουζάνα σε κατεβάζει
στο τσαρδάκι της στην ποταμιά,
μπορείς κι ακούς τις βάρκες που περνάνε
μπορείς να μείνεις τη νύχτα μαζί της
και το ξέρεις ότι είναι μισότρελη
αλλά γι’ αυτό ακριβώς είναι που πήγες
και σε ταΐζει τσάι και πορτοκάλια
που ήρθανε κατ’ ευθείαν από την Κίνα.
Και τότε ακριβώς που θες να της πεις
πως δώρα δεν έχεις να της δώσεις,
σε μπάζει στη δικιά της γλώσσα
κι αφήνει το ποτάμι ν’ απαντήσει
πως ήσουνα ο εραστής της πάντα.
Και θες να ταξιδέψεις μαζί της,
τυφλός θες να ταξιδέψεις
και ξέρεις πως μπορεί να σ’ εμπιστευτεί
γιατί άγγιξες το τέλειο σώμα της
με το μυαλό σου.
Ο Χριστός ήτανε ναύτης
σαν περπατούσε πάνου στο νερό
κι ώρα βιγλίζοντας πολλή περνούσε
από ένα πύργο ξύλινο μοναχικό
κι όταν στα σίγουρα έμαθε
πως μόνο οι πνιγμένοι να τον δουν μπορούσαν
είπε πάντες ναύται γενέσθων
έως αν η θάλασσα αυτούς ελευθερώση
αλλά ο ίδιος πολύ πριν ανοίξει
ο ουρανός έγινε κομμάτια
εγκαταλελειμμένος, σχεδόν ανθρώπινος,
βυθίστηκε κάτω απ’ τη σοφία του σαν πέτρα.
Και θες να ταξιδέψεις μαζί του,
τυφλός θες να ταξιδέψεις
και σκέφτεσαι να τον εμπιστευτείς
γιατί άγγιξε το τέλειο σώμα σου
με το μυαλό του.
Η Σουζάνα σε παίρνει απ’ το χέρι
στην ποταμιά κάτω σ’ οδηγεί
φοράει κουρέλια και φτερά
από παλιατζίδικα του Στρατού της Σωτηρίας.
Χάνεται ο ήλιος σαν το μέλι
στην Παναγιά του λιμανιού
και σου δείχνει πού να κοιτάξεις
μέσα στα σκουπίδια, μέσα στα λουλούδια
υπάρχουν ήρωες μες τα φύκια
υπάρχουνε το πρωινό παιδιά
που σκύβουνε για αγάπη
θα σκύβουν έτσι πάντα
ενώ κρατά η Σουζάνα τον καθρέφτη.
Και θες να ταξιδέψεις μαζί της
και θες τυφλός να ταξιδέψεις
κ’ είσαι βέβαιος πως μπορεί να σ’ έβρει
γιατί άγγιξε το τέλειο σώμα της
με το μυαλό της.
Το 1973 τυπώνεται το πρώτο LP τού Leonard Cohen στην Ελλάδα. Είναι το “Live Songs” [CBS S 65224], ενώ τα παλαιότερα LP του θα τυπωθούν –κατόπιν εορτής– προς τα τέλη της δεκαετίας του ’70 και τις αρχές του ’80.
Στο δέκατο τεύχος τής «Διαγωνίου» λοιπόν (Ιανουάριος-Ιούλιος 1975) υπάρχει ένα αφιέρωμα στον Leonard Cohen. Δημοσιεύεται μάλιστα κι ένα αρχικό βιογραφικό του, στο οποίο διαβάζουμε, ανάμεσα σε άλλα, πως ήταν (και) κάτοικος της Ύδρας.
«Ο καναδοεβραίος ποιητής Leonard Cohen γεννήθηκε στο Μόντρεαλ το 1934 και αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο το 1955. Ποιητικές συλλογές: “Let us compare mythologies” (1956), “The spice-box of earth” (1961), “Flowers for Hitler” (1964), “Selected Poems” (1968), “The energy of slaves” (1972). Μυθιστορήματα: “The favorite game” (1963), “Beautiful losers” (1966). Έχει βγάλει επίσης τρεις δίσκους με τραγούδια, που οι στίχοι και η μουσική είναι δικά του. Αγαπάει την Ελλάδα και έχει ζήσει πολύν καιρό στην Ύδρα. Μένει στον Καναδά, με τη γυναίκα του και τα δύο του παιδιά».
Στη «Διαγώνιο» μεταφράζονται τα εξής ποιήματα από τους Τάκη Μενδράκο και Ολυμπία Καράγιωργα: «Δώρο» (Gift), «Αλήθεια! Πόσος κόσμος ζει σε τούτη εδώ την πόλη» (I wonder how many people in this city), «Ιεροτελεστία» (Ceremony), «Χάι-κάι του καλοκαιριού» (Summer-Haiku), «Ό,τι μπορείτε να ξέρετε για τον Αδόλφο Άιχμαν» (All there is to know about Adolph Eichmann), «Το λεωφορείο» (The bus), «Νάρκισσος» (Narcissus), «Άλλη μια νύχτα με τηλεσκόπιο» (Another night with telescope), «Ήμουν χαμένος» (Road to Larissa), «Θα ’θελα να διαβάσω», «Ίσως να φταίει», «Όταν αυτή η Αμερικάνα» (When this american woman), «Προσευχή για τον Μεσσία» (Prayer for Messiah).
Ένα ποίημα σε μετάφραση Τάκη Μενδράκου:
Ιεροτελεστία
Όταν μπροστά μου γονατίζεις
και με τα δύο χέρια σου κρατάς
σκήπτρο τον αντρισμό μου,
Σαν ακουμπάς τη γλώσσα σου
στο κόσμημα από κεχριμπάρι
καλώντας τη χαρά μου,
Τότε καταλαβαίνω τις νεαρές Ρωμαίες
που χόρευαν γύρω από πέτρινη κολώνα
και με φιλιά κάνουν την πέτρα να ζεστάνει.
Αγάπη, έλα και γονάτισε χιλιάδες μέτρα πιο βαθιά,
έτσι, όπου την τελετουργική ετούτη ώρα
μόλις τα χέρια και τα χείλη σου να βλέπω,
Γονάτισε ώσπου στη ράχη σουν να πέσω
μ’ ένα βαθύ αναστεναγμό, όμοιο με κείνο των θεών
που ο Σαμψών σώριασε κάτω.
Η Άμυ Μιμς-Σιλβερίδη, σύντροφος του Μίνου Αργυράκη είχε γνωρίσει τον Leonard Cohen στην Αθήνα των sixties, μέσω του Gregory Corso (ο οποίος βρισκόταν στην Ελλάδα τους τελευταίους μήνες του 1959, ξανά στα τέλη ’60-αρχές ’61 και ξανά την άνοιξη-καλοκαίρι του 1966). Συναντήθηκαν και άλλες φορές (Μιμς και Cohen) τις επόμενες δεκαετίες, και σε μιαν απ’ αυτές (στα seventies) παίχτηκε κάτι πολύ σημαντικό, που τελικά δεν υλοποιήθηκε. Διαβάζουμε από το βιβλίο τής Άμυ Μιμς «Ο Θησαυρός της Χέλεν Σάλλιβαν» [Οδός Πανός, Αθήνα 2007]:
«Την επόμενη φορά που η Ντήρντρα (σ.σ. περσόνα της συγγραφέως) επισκέφτηκε τον Λέοναρντ, του έφερε μερικά τραγούδια τού Σαββόπουλου. Τα επαγγελματικά θέματα που την συνέδεσαν με τον Λέοναρντ ήταν πιο σημαντικά από τυχαίες “παρθενολογίες”… και η αδελφική φιλία τους που είχε αρχίσει την παραμονή της δεκαετίας του ’60, καρποφόρησε δώδεκα χρόνια αργότερα με μια συγκεκριμένη πρόταση για συνεργασία. Ο Λέοναρντ μόλις είχε ηχογραφήσει ένα δίσκο με εβραϊκά τραγούδια, που ο ίδιος τα είχε τραγουδήσει με τη δική του απόδοση στα αγγλικά. Το ίδιο ήθελε να κάνει και με ορισμένα ελληνικά τραγούδια, γι’ αυτό παρακάλεσε την Ντήρντρα να διαλέξει έναν νέο –και τόνισε τη λέξη “νέο”– συνθέτη ελληνικής μουσικής που θα του ταίριαζε. Ύστερα, θα ζητούσε από την Ντήρντρα να του μεταφράσει τα συγκεκριμένα τραγούδια και ο Λέοναρντ θα τα προσάρμοζε στο δικό του στυλ.(…)
Τελικά η Ντήρντρα διάλεξε τα παλιά, λυρικά τραγούδια του Σαββόπουλου. Κάποια ηλιόλουστη Κυριακή πήγε στον Λέοναρντ τους δίσκους που περιελάμβαναν το “Θάλασσα μικρή” και το “Ανθισμένες κερασιές” (σ.σ. «Το περιβόλι»). (…)
Με χαρά η Ντήρντρα διαπίστωσε ότι με τον δικό του ήρεμο τρόπο (ήρεμο στην επιφάνεια, μα με ένα ηφαίστειο στην ψυχή), ο Λέοναρντ ενθουσιάστηκε. Σε λίγο, εκείνος ζήτησε ν’ ακούσει ξανά τα τραγούδια, και τότε κατέβασε από τον τοίχο μια από τις κιθάρες του κι άρχισε να συνοδεύει τον δίσκο – αρχικά τραγουδώντας από μέσα του, χωρίς λόγια, αλλά στο τέλος, μαζί με τα σωστά ρυθμικά λόγια από την κατά γράμμα αγγλική μετάφραση της Ντήρντρας.
Με την χαρακτηριστική της δονκιχωτική αισιοδοξία, η Ντήρντρα πίστευε ότι ο δίσκος “Ο Λέοναρντ Κοέν Τραγουδάει τα Αγαπημένα του Ελληνικά Τραγούδια” θα κυκλοφορούσε μέσα σ’ ένα χρόνο(…)».
Δυστυχώς τέτοιος δίσκος δεν κυκλοφόρησε ποτέ.
Πέραν της Ευγενίας Συριώτη, που εξακολουθούσε να τραγουδά Cohen και στα seventies (ακόμη και στην τηλεόραση), μπαίνουν στο χορό σιγά-σιγά και άλλοι Έλληνες. Ας πούμε η Φλέρυ Νταντωνάκη, που μπορεί να τραγουδούσε Cohen και από παλιότερα βεβαίως και που καταγράφηκε σε κάποια εκπομπή του Τρίτου Προγράμματος το 1980. Η Νταντωνάκη ακούγεται επίσης στη “Suzanne” με τη συνοδεία του Θεολόγου Στρατηγού στην κιθάρα και του Δημήτρη Λέκκα στην τσελέστα. Πολύ ωραία εκτέλεση, που υπάρχει στο CD «Η Αιώνια Εφηβεία Της Φωνής» [ΕΡΤ, 2000].
Την επόμενη χρονιά (1981) η Δήμητρα Γαλάνη τραγουδά Leonard Cohen στο άλμπουμ της «Καλά Είναι κι Έτσι» [MINOS]. Το «Στα Κίτρινα φώτα» είναι το “Famous blue raincoat” με ελληνικούς στίχους τής Λίνας Νικολακοπούλου. Το ίδιο τραγούδι (ένα από τα ωραιότερα του Cohen) ακούγεται και στο CD «Δήμητρα Γαλάνη Επί Σκηνής/ Ζωντανή Ηχογράφηση στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών» [Ακτή, 2004].
Τραγούδια του Cohen είπαν κι άλλοι Έλληνες τα μετέπειτα χρόνια, όπως ο Αντώνης Καλογιάννης (με τη Σοφία Βόσσου) το «Χόρεψέ με» (Dance me to the end of love) στο άλμπουμ «Σε Ανύποπτο Χρόνο» [Polydor, 1991], o Νίκος Αλιάγας το «Χόρεψέ με σαν παιδί» (Dance me to the end of love) στο άλμπουμ “Rendez-vous” [Sony-BMG, 2007] με τον γιο του Leonard, τον Adam Cohen, να τραγουδά τα αγγλικά λόγια, το συγκρότημα Τρίφωνο το «Ως το τέλος του έρωτα» (Dance me to the end of love) στο άλμπουμ «Τα Τζιτζίκια του Χειμώνα» [ΕΜΙ, 2010] σε στίχους Λίνας Νικολακοπούλου (η ωραιότερη ελληνική, electro-dance, version ενός τραγουδιού που αγαπήθηκε πολύ στη χώρα μας), η Μαρία Παπαγεωργίου την «Αλληλούια» (Hallelujah) το 2012…
Ιδιαίτερη σχέση με την τραγουδοποιία του Leonard Cohen είχε και η Νάνα Μούσχουρη, αφού έχει συμπεριλάβει διάφορα τραγούδια του στους δίσκους της. Φερ’ ειπείν: το “The guests” (με γερμανικούς στίχους, ως “Das fest”) στο LP της “Wenn Ich Träum’…” [GER. Philips, 1980], το “Ballad of the absent Mare” (με γαλλικούς στίχους, ως “La ballade du chien loup”) στο LP της “Ballades” [FR. Philips, 1982], την “Suzanne” (με γαλλικούς στίχους του Graeme Allwright) στο CD της “Fille du Soleil” [FR. Mercury, 2002], το “You know who I am” σε ντούο με τον Graeme Allright στο CD “Nana & Friends/ Rendez-Vous” [FR. Mercury, 2011]…
Και κάτι που έχει τη σημασία του…
Στο τελευταίο άλμπουμ του Leonard Cohen “You Want It Darker”, στο τραγούδι “Travelling night”, ο καναδός τροβαδούρος κάνει το δικό του πέρασμα από τις ημέρες της Ύδρας χρησιμοποιώντας μπουζούκι, καθώς κα τα φωνητικά τής Αθηνάς Ανδρεάδη (Athena Andreadis). Όπως είχε πει και η ίδια η νεαρή τραγουδοποιός στο parallaximag.gr:
«Τεράστια τιμή. Αξέχαστη εμπειρία. Ένα όνειρο έγινε πραγματικότητα. Παραβρέθηκα στον ίδιο χώρο με ένα “είδωλό” μου και τραγουδήσαμε μαζί. Αυτός το κουπλέ, εγώ τα ρεφρέν. Είναι ένας από τους λίγους καλλιτέχνες που με έχουν επηρεάσει τόσο βαθιά από μικρή, με την ποίησή του και τα τραγούδια του. Μια από τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής μου ως καλλιτέχνιδα, και πνευματικά.(…) Κάθε του λέξη ακόμα και απάντηση στην πιο χαζή ερώτηση είναι σπουδαία, γεμάτη σοφία και χιούμορ. Είναι ταπεινός, ευγνώμων, άλλοτε γελάει σαν παιδί, και άλλοτε το σκοτάδι και το φως φλερτάρουν στα μάτια του».
Επίσης τα τελευταία χρόνια τραγούδια του Leonard Cohen (“Love calls you by your name”) στις συναυλίες της συμπεριλαμβάνει και η Σαβίνα Γιαννάτου. Και καλώς πράττει, γιατί τα λέει πάρα πολύ ωραία, ενώ, σε live πάντα, έχουν ασχοληθεί με τραγούδια του Cohen οι Burgundy Grapes (“Hallelujah”), το τρίο David Lynch σαξόφωνα, Κώστας Μαγγίνας κιθάρες, Σεμέλη Ταγαρά φωνή (Floral/ Εξάρχεια 13/11/2013) κ.ά. Ακόμη, στην Ύδρα, την 13/6/2015 είχε οργανωθεί ένα tribute στον Leonard Cohen με live και απαγγελίες ποιημάτων του από Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες.
Πάντως έχω την εντύπωση, για να μην πω την πεποίθηση, πως μόνον ένας Έλληνας τραγουδοποιός θα ήταν εκείνος που θα μπορούσε να υψώσει στο αυτό επίπεδο τις συνθέσεις τού Leonard Cohen στη γλώσσα μας, κι αυτός ήταν ο αείμνηστος Χρήστος Λεττονός (1949-1994).
Το 1982 ο Λεττονός είχε τραγουδήσει εκπληκτικά το “Chelsea hotel #2” (ως «Σε θυμάμαι συχνά») στο άλμπουμ του «Στρατιωτικά» [Εναλλάξ/ Μουσικό Επίρρημα]. Και όπως έγραφε ο ίδιος στο οπισθόφυλλο εκείνου του δίσκου:
«Το “Σε θυμάμαι συχνά” είναι το “Chelsea Hotel” του Leonard Cohen – πρότυπό μου επί χρόνια. Βρίσκεται στο δίσκο επειδή α) ταιριάζει με το γενικό κλίμα, β) είναι εκπληκτικό τραγούδι, και γ) προαναγγέλλει μελλοντικό μου δίσκο με τραγούδια του».
Δυστυχώς, δεν κυκλοφόρησε ποτέ ολόκληρος δίσκος του Λεττονού με τραγούδια τού Leonard Cohen…
Και για να επανέλθουμε στα βιβλία…
Το 1994, ο Κώστας Αρβανίτης στην «Ανθολογία Rock Ποίησης» [Πρίσμα] μεταφράζει τα τραγούδια τού Leonard Cohen “Bird on the wire” (1969) και “The Partizan” (1969). Μεταφέρουμε το δεύτερο:
Ο Παρτιζάνος
Όταν ξεχύθηκαν από τα σύνορα
με διέταξαν να παραδοθώ.
Αυτό δεν μπορούσα να το κάνω
πήρα το όπλο μου κι εξαφανίστηκα.
Άλλαζα όνομα πολύ συχνά,
έχασα τη γυναίκα μου και τα παιδιά μου,
αλλά έχω πολλούς φίλους
και μερικοί απ’ αυτούς είναι μαζί μου.
Μια γριά μας πρόσφερε καταφύγιο,
μας έκρυψε πάνω στη σοφίτα.
Μετά ήρθαν οι στρατιώτες
πέθανε χωρίς να βγάλει άχνα.
Ήμασταν τρεις εκείνο το πρωί
κι είμαι μόνος μου απόψε
αλλά πρέπει να συνεχίσω.
Τα σύνορα είναι η φυλακή μου.
Ο άνεμος, ο άνεμος φυσά,
ανάμεσα στους τάφους ο άνεμος φυσά.
Η λευτεριά γρήγορα θα ’ρθει.Τότε θα βγούμε απ’ τα σκοτάδια.
Οι Γερμανοί ήρθαν στο σπίτι μου
μου λένε παραδώσου,
αλλά δεν φοβάμαι.
Ξαναβρήκα το θάρρος μου,
άλλαξα όνομα εκατό φορές,
έχασα γυναίκα και παιδιά,
αλλά έχω τόσους φίλους.
Έχω τη Γαλλία ολόκληρη.
Ένας γέρος σε μια σοφίτα
μας έκρυψε για να περάσουμε τη νύχτα.
Οι Γερμανοί τον πιάσανε
πέθανε χωρίς να ξαφνιαστεί.
Ο άνεμος, ο άνεμος φυσά
ανάμεσα στους τάφους ο άνεμος φυσά.
Η λευτεριά γρήγορα θα ’ρθει.
Τότε θα βγούμε απ’ τα σκοτάδια.
Μία από τις βασικές ποιητικές επιρροές του Leonard Cohen υπήρξε/είναι ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο Cohen «γνώρισε» από νωρίς τον Καβάφη μέσω των μεταφράσεων τού Edmund Keeley. Μάλιστα το τραγούδι του “Alexandra leaving” από το CD “Ten New Songs” [Columbia, 2001] αποτελεί ευθεία αναφορά στο «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον». “Suddenly the night has grown colder/ The god of love preparing to depart/ Alexandra hoisted on his shoulder/ They slip between the sentries of the heart(…) It’s not a trick, your senses all deceiving/ A fitful dream, the morning will exhaust/ Say goodbye to Alexandra leaving/ Then say goodbye to Alexandra lost(…)”.
Την τελευταία δεκαετία έχουν κυκλοφορήσει στη χώρα μας διάφορα βιβλία τού Leonard Cohen. Παρότι κάτι τέτοιο συνέβη αργά, δεν παύει να έχει την αξία του. Σημειώνουμε λοιπόν:
- Το μυθιστόρημα τού 1963 «Το αγαπημένο παιχνίδι» [Μελάνι, 2005], σε μετάφραση Χίλντας Παπαδημητρίου και πρόλογο του Γιώργου - Ίκαρου Μπαμπασάκη.
- «Το βιβλίο του πόθου» [Ιανός, 2008] σε μετάφραση Ιωάννας Αβραμίδου, που περιέχει 167 ποιήματα και σχέδια (του Cohen).
- «Η μουσική του ξένου» [Ιανός, 2008], μια επιλογή από ποιήματα και τραγούδια τού Cohen σε μετάφραση Λίνας Νικολακοπούλου.
- Το μυθιστόρημα τού 1966, γραμμένο στην Ύδρα, «Υπέροχοι απόκληροι» [Κέδρος, 2012] σε μετάφραση Αλέξη Καλοφωλιά.
- Το ποιητικό τού 1984 «Το βιβλίο του ελέους» [Περισπωμένη, 2013] σε μετάφραση Διονύση Μαρσέλλου.
Και κάτι τελευταίο…
Πόσες φορές έχει εμφανισθεί, επίσημα, σε live ο Leonard Cohen στην Ελλάδα; Σίγουρα δύο. Την 19 Ιουνίου 1988 στον Λυκαβηττό και την 30 Ιουλίου 2008 στο Terra Vibe στη Μαλακάσα.
Δώρο
Μου λες πως η σιωπή
είναι κοντύτερα στην ειρήνη απ’ τα ποιήματα,
αλλά αν για δώρο μου
σου έφερνα σιωπή
(γιατί την ξέρω την σιωπή)
θα ’λεγες:
"Μα αυτό δεν είναι σιωπή,
είναι άλλο ένα ποίημα"
και πίσω θα μου το ’δινες ξανά.
μτφ. Ανδρέας Αγγελάκης
