Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος ανήκει στους σημαντικότερους Έλληνες καβαφιστές λόγω της συστηματικής του ενασχόλησης εδώ και πενήντα χρόνια με τη ζωή και το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή. Ένας διεισδυτικός, αναγνωρισμένος και επίμονος μελετητής που έχει φωτίσει μοναδικά το ποιητικό σύμπαν του Κωνσταντίνου Καβάφη.
Μια σπουδαία πνευματική προσωπικότητα που έχει χαρτογραφήσει και καταγράψει όσο λίγοι τη διαδρομή και την προσωπικότητά, καθώς και το σύνολο της βιβλιογραφίας που έχει γραφτεί για τον Κωνσταντίνο Καβάφη.
Διατηρεί πολλές ιδιότητες: ποιητής, δοκιμιογράφος, κριτικός, ανθολόγος, φιλόλογος καθώς και επιμελητής σημαντικών εκδόσεων. Τον συναντώ στο σπίτι του στην περιοχή του Θησείου, όπου μένει μαζί με τη σύζυγό του Μαρία Στασινοπούλου, ένα ευρύχωρο διαμέρισμα γεμάτο βιβλιοθήκες· ο ίδιος υποστηρίζει: «Μια βιβλιοθήκη που ξεχειλίζει από παντού είναι χάρμα οφθαλμών».
Όση ώρα βρίσκομαι εκεί μου δείχνει σπάνιες μαρτυρίες, ιστορικές πηγές, τεκμήρια, σκίτσα, εξαντλημένες εκδόσεις, δυσεύρετα χειρόγραφα και φωτογραφίες από το πολύτιμο αρχείο του για την καβαφική ποίηση. Όπως έχει γράψει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης, τα κείμενά του αποτελούν «πολύτιμο σηματοδότη για την πορεία και την εξέλιξη του Καβάφη από την πρόγνωση στην επίγνωση της ποίησης και της ποιητικής του».
«Στα 154 ποιήματά του συνειδητοποιούμε ότι χρησιμοποιεί συνολικά περίπου 3.300 λέξεις. Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι με τόσο λίγες λέξεις καταφέρνει να γράψει αυτή την ποίηση».
— Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τον βίο και το έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη;
Ήταν κάποια στιγμή στη δεκαετία του ’50, ήμουν ακόμη μαθητής, όταν διάβασα για πρώτη φορά ποιήματα του Καβάφη, και μάλιστα από την ανθολογία του Περάνθη. Στη συνέχεια, όταν φοιτούσα στο πανεπιστήμιο, προσανατολίστηκα περισσότερο όχι μόνο στον Καβάφη αλλά και σε όλη τη νεοελληνική ποίηση. Θυμάμαι ότι σε κάποιες απ’ τις σημειώσεις μου είχα γράψει πως τα συγκεκριμένα ποιήματα απαιτούσαν ιστορικές γνώσεις. Ωστόσο, η ημερομηνία-σταθμός ήταν το 1978, όταν, μαζί με τον Μάνο Χαριτάτο, συλλέκτη και έναν εκ των δύο ιδρυτών του Εθνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, και με την παρότρυνση του φίλου Γ.Π. Σαββίδη, αποφάσισα να συμπληρώσω την παλαιότερη βιβλιογραφία του Αλεξανδρινού, που είχε συντάξει ο Γ.Κ. Κατσίμπαλης.
Είχε προηγηθεί το επετειακό έτος 1963 (εκατό χρόνια από τη γέννηση του ποιητή) και τότε είχαν εκδοθεί –πρώτη φορά με φιλολογική επιμέλεια– τα 154 ποιήματα του «κανόνα» στη μικρόσχημη δίτομη έκδοση του Γ.Π. Σαββίδη. Στη διάρκεια της δικτατορίας άρχισα να μελετώ τόσο τα 154 ποιήματα όσο και τη σχετική με τον Αλεξανδρινό φιλολογία, η οποία διαπίστωσα ότι διογκωνόταν υπέρμετρα σε σύγκριση με άλλους μείζονες ποιητές μας. Είναι αλήθεια ότι στον Γ.Π. Σαββίδη οφείλω πολλά, και όχι μόνο γύρω από τον Καβάφη. Αυτός με παρακίνησε να συντάξω εξαρχής τη βιβλιογραφία του ποιητή, εργασία που αποδέχτηκα χωρίς να υπολογίσω τι ακριβώς σήμαινε, και που με απασχόλησε επί είκοσι πέντε συναπτά έτη. Εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2003 από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
Πρόκειται για ένα ογκώδες έργο 1.300 σελίδων. Δυστυχώς, ο Σαββίδης είχε εν τω μεταξύ πεθάνει και δεν πρόλαβε να τη δει τυπωμένη. Αυτός ήταν και ο λόγος που την αφιέρωσα στη μνήμη του. Έως σήμερα έχω εκδώσει πέντε ακόμη βιβλία για τον Αλεξανδρινό και το έργο του. Με το νέο έτος κυκλοφορεί και η ανθολογία μου Ελληνικά καβαφογενή ποιήματα σε διευρυμένη και ανανεωμένη έκδοση από τον Ίκαρο. Έχω, λοιπόν, συμπληρώσει σχεδόν πενήντα χρόνια μελέτης του έργου του Αλεξανδρινού ποιητή.
— Όλα αυτά τα χρόνια τι είναι αυτό που σας έχει εντυπωσιάσει περισσότερο;
Πρώτα απ’ όλα, στα 154 ποιήματά του συνειδητοποιούμε ότι χρησιμοποιεί συνολικά περίπου 3.300 λέξεις. Είναι απορίας άξιο το γεγονός ότι με τόσο λίγες λέξεις καταφέρνει να γράψει αυτή την ποίηση, και αναμφίβολα εντυπωσιακό. Τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται παραμένουν διαχρονικά και πανανθρώπινα: ο έρωτας, η ειρωνεία, η μέθη της εξουσίας, ο πολιτικός οπορτουνισμός, η διάψευση των μεγάλων ιδανικών αλλά και ο διάλογος με την Ιστορία. Τόσο συγκεντρωμένα όλα αυτά τα θέματα δεν τα συναντάμε σε κανέναν άλλον ποιητή, ούτε και τόσο απλά διατυπωμένα. Είναι σημαντικό να πούμε ότι τα ποιήματά του εμπεριέχουν λέξεις που στοχεύουν κατευθείαν στην καρδιά και στο μυαλό. Άλλωστε, σε κάθε ποίημά του ανακαλύπτεις διαρκώς και μια νέα πτυχή.
— Πώς θα τον περιγράφατε ως προσωπικότητα;
Έχει αναπτυχθεί μια έντονη παραφιλολογία γύρω από τον άνθρωπο Καβάφη. Υπήρχαν πολλοί που αρχικά τον υποτιμούσαν. Θεωρούσαν ότι ήταν ο περίεργος, ο ιδιόμορφος ποιητής ή εκείνος που έκοβε το τσιγάρο στη μέση, είτε για λόγους οικονομίας είτε για λόγους υγείας. Κανείς δεν γνωρίζει πολλές λεπτομέρειες. Ήταν ένας άνθρωπος που δεν είχε ηλεκτρικό ή τηλέφωνο στο σπίτι του. Ταυτόχρονα, υπήρξε κακός αλληλογράφος. Οι επιστολές που έγραψε και έχουν σωθεί μαρτυρούν ότι γράφει εξ ανάγκης, και όχι για να εκφράσει βαθύτερα συναισθήματα.
Πρέπει να πούμε ότι τον άνθρωπο Καβάφη τον έχουν περιγράψει μόνο με ακρότητες, είτε ως καρικατούρα είτε ως ένα πρόσωπο αποξενωμένο. Ο Καβάφης είναι ένας από τους ελάχιστους λογοτέχνες μας για τον οποίο δεν ξέρουμε πώς μιλούσε, πώς διάβαζε τα ποιήματά του, δεν υπάρχει καμία ηχητική καταγραφή. Όπως δεν υπάρχει και καμιά φωτογραφία του με άλλους ομότεχνους.
— Πείτε μας λίγα λόγια για τη ζωή του.
Ο ίδιος γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια στις 29 Απριλίου του 1863, με το νέο ημερολόγιο. Ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί του Πέτρου-Ιωάννη Καβάφη και της Χαρίκλειας, το γένος Γεωργάκη Φωτιάδη από την Πόλη. Η γέννηση του ποιητή βρήκε την οικογένεια σε περίοδο οικονομικής και κοινωνικής ακμής. Ο πατέρας του διατηρούσε την επιχείρηση «Καβάφης και Σία», εμπορευόταν βαμβάκι, αλλά, όταν πέθανε, το 1870, φαίνεται ότι δεν άφησε επαρκή περιουσία για να συντηρηθεί αξιοπρεπώς η Χαρίκλεια και τα παιδιά της, τα περισσότερα από τα οποία ήταν ανήλικα. Η Χαρίκλεια διέλυσε το σπιτικό της στην Αλεξάνδρεια και κατέφυγε στην Αγγλία, όπου θα είχε την υποστήριξη των συγγενών του άντρα της και όπου θα μπορούσαν ευκολότερα να βρουν εργασία οι μεγαλύτεροι γιοι της.
Εγκαταστάθηκαν στο Λίβερπουλ και στη συνέχεια στο Λονδίνο. Για τα συνολικώς πέντε χρόνια της παραμονής του νεαρού ποιητή στην Αγγλία δεν διαθέτουμε εξακριβωμένες πληροφορίες όσον αφορά το ποια ήταν η καθημερινότητά του. Σε διάστημα περίπου είκοσι ετών πεθαίνουν ο αδελφός του Πέτρος-Ιωάννης, ο παππούς του Γεωργάκης Φωτιάδης, ο εξάδελφός του Γ. Ψύλλιαρης στην Πόλη, η πολυαγαπημένη μητέρα του Χαρίκλεια, τα αδέλφια του Γεώργιος, Αριστείδης, Αλέξανδρος, Παύλος και, τέλος, ο Τζον, που πρώτος μετέφρασε σε ανύποπτο χρόνο ποιήματα του Καβάφη σε αγγλική γλώσσα.
Και έρχεται η στιγμή που μένει μόνος του. Από μια ευημερούσα οικογένεια καταλήγει να γίνει υπάλληλος στην Εταιρεία Υδρεύσεως. Έκτοτε ασχολείται αποκλειστικά και περισσότερο από άλλοτε με το έργο του. Στην ποίησή του περιγράφει τις οδυνηρές στιγμές της απώλειας, επί παραδείγματι στο ποίημά του «Απ’ τες εννιά»: «Το είδωλον του νέου σώματός μου,/ ήλθε και μ’ έφερε και τα λυπητερά·/ πένθη της οικογένειας, χωρισμοί,/ αισθήματα δικών μου, αισθήματα / των πεθαμένων τόσο λίγο εκτιμηθέντα./ Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα./ Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια».
— Ποιο είναι το αγαπημένο σας ποίημα του;
Μου αρέσει πολύ ο «Καισαρίων». «Εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή,/ εν μέρει και την ώρα να περάσω,/ την νύχτα χθες πήρα μια συλλογή/ επιγραφών των Πτολεμαίων να διαβάσω./ Οι άφθονοι έπαινοι κι οι κολακείες/ εις όλους μοιάζουν». Και από τα «Κρυμμένα» μού αρέσει το «Μισή ώρα» που αρχίζει: «Μήτε σε απέκτησα, μήτε θα σε αποκτήσω / ποτέ, θαρρώ».
— Η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ έλεγε ότι ο Καβάφης «καταφάσκει σε μια αισθησιακή ελευθερία χωρίς όρια». Ποιο είναι το δικό σας σχόλιο;
Η Γιουρσενάρ, που ήταν ομοφυλόφιλη, είχε πει επίσης ότι ο Αλεξανδρινός δεν γράφει ερωτικά ποιήματα αλλά ποιήματα «περί έρωτος». Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο Ντάνιελ Μέντελσον, αρχαιοελληνιστής και μεταφραστής του Καβάφη στην αγγλική γλώσσα, ο οποίος είχε πει περίπου τα εξής σε μια προ δεκαετίας συνέντευξή του: «Εγώ είμαι ομοφυλόφιλος και βιώνω τον Καβάφη με τελείως προσωπικό τρόπο. Είναι μεγάλος ποιητής όχι επειδή είναι ομοφυλόφιλος».
Αξίζει να επισημάνουμε ότι η Γιουρσενάρ στην Κριτική παρουσίαση του Κων/νου Καβάφη έγραφε κάτι πολύ σωστό: «Η δόξα του εδραιώθηκε βαθμιαία με μονόφυλλα που τα μοίραζε φειδωλά σε φίλους ή θιασώτες του. Η ποίηση αυτή, που ξαφνιάζει εκ πρώτης όψεως με την απόστασή της, σχεδόν με το απρόσωπό της, έμεινε συνεπώς κατά κάποιον τρόπον κρυφή μέχρι τέλους, επιδεκτική εμπλουτισμών και βελτιώσεων σε όλη της την έκταση, καρπωνόμενη την εμπειρία του ποιητή ως τον θάνατό του. Και μόνο προς το τέλος της ζωής του ο Καβάφης εξέφρασε κάπως ανοιχτά τις πιο προσωπικές του εμμονές, τις συγκινήσεις και τις αναμνήσεις που ανέκαθεν, αλλά με τρόπο πιο αόριστο και πιο σκεπασμένο, είχαν εμπνεύσει και θρέψει το έργο του».
— Πόσο καταλυτικό ρόλο έχει παίξει η ομοφυλοφιλία στην ποίησή του;
Αυτός ήταν και ένας λόγος που ο ίδιος έγινε κατά διαστήματα αντικείμενο απώθησης, χλευασμού ή σάτιρας και καθυστέρησε η αποδοχή του στον κυρίως ελλαδικό χώρο. Υπήρξαν άνθρωποι στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα που αναφέρονταν στον «ανώμαλο» ή ακόμη στον νοσηρό ερωτισμό της καβαφικής ποίησης. Ο ίδιος άργησε να δημοσιεύσει τα αμιγώς ομοφυλόφιλα ποιήματά του, αλλά πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι στα περισσότερα ποιήματά του δεν είναι εμφανές το φύλο. Μάλιστα, είναι πολύ πιθανό ότι σε μια περίοδο της ζωής του πρέπει να ήταν και αμφιφυλόφιλος. Αυτό το διαπιστώνουμε από τα ταξίδια που κάνει με τον αδελφό του, που επισκέπτονται και οι δύο πορνεία σε πόλεις του εξωτερικού.
Συγχρόνως, όταν λέει ότι στο διπλανό τραπέζι «αυτό το σώμα εγώ το απήλαυσα, και από τα ρούχα κάτω γυμνά τα αγαπημένα μέλη ξαναβλέπω», θα μπορούσε να είναι σκέψεις ενός άντρα για μια γυναίκα, ή μιας γυναίκας για έναν άντρα, ή μιας γυναίκας για μια γυναίκα, και όχι απαραίτητα ενός άντρα για έναν άντρα. Αλλά επειδή έχουμε δεχτεί την ερωτική ταυτότητα του Καβάφη, οποιαδήποτε ερωτική νύξη τη θεωρούμε εξ ορισμού ομοφυλόφιλη. Το σύνολο της ποιητικής παραγωγής του («κανόνας», «Κρυμμένα», «Αποκηρυγμένα») έχει αποδώσει περίπου 300 ποιήματα. Απ’ αυτά, μόλις κάτι παραπάνω από 20 είναι τα ομοερωτικά, όπως το «Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών».
Κατά τη δική μου άποψη, οι περιγραφές του είναι ίσως περισσότερο αποτέλεσμα μνήμης ή επιθυμίας παρά πραγματικής σεξουαλικής πράξης. Ναι μεν είχε συνευρεθεί στο παρελθόν με άνδρες, αλλά μετά από κάποια ηλικία θεωρώ ότι απλώς θυμάται, δεν έρχεται σε ερωτική επαφή, δηλαδή είναι ανενεργός ερωτικά. Τέλος, είναι ξεκάθαρο ότι έχει καταφέρει να διατηρήσει ερμητικά κλειστή τη σεξουαλική του ζωή, γι’ αυτό και δεν υπάρχουν μαρτυρίες όσον αφορά εραστές ή σχέσεις του.
— Πώς το εξηγείτε αυτό;
Πιθανολογώ επειδή οι εποχές ήταν διαφορετικές και η κοινωνία ήταν σεμνότυφη σε τέτοιο σημείο που αδυνατούσε να παραδεχτεί ότι ένας μεγάλος ποιητής μιλάει με ομοφυλόφιλους όρους. Πάντως, αν παρατηρήσετε ενδελεχώς τα ερωτικά του, κάνει λόγο π.χ. για τη σύγχρονή του Αλεξάνδρεια, αλλά ουδέποτε αναφέρει ονόματα· λέει «ένας νέος» ή «ένα αγόρι». Το βέβαιο είναι ότι η ομοφυλοφιλία του Καβάφη ήταν και σημαντικός παράγοντας για να εξαπλωθεί η φήμη του στον κόσμο, κι αυτό το βλέπουμε και από τους πολλούς ομοφυλόφιλους θαυμαστές του, όπως ο E.M. Φόστερ, ο Γ.X. Όντεν και ο ζωγράφος Ντέιβιντ Χόκνεϊ που δεν ήξεραν ελληνικά.
Πέραν αυτού, όμως, πιστεύω πως η ποίησή του κερδίζει στις μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες, επειδή ο ξένος αναγνώστης εύκολα εισπράττει την «ιστορία» κάθε ποιήματος χωρίς να εμποδίζεται από τη γλωσσική ιδιαιτερότητα που έχει για μας τους Έλληνες η ποίησή του. Σπάνια σύγχρονος Έλληνας ποιητής περνάει τόσο εύκολα σε ξένες γλώσσες. Για παράδειγμα, τι μπορεί να πει η ποίηση του Ελύτη σε έναν Αμερικανό ή έναν Ολλανδό; Οπότε, μιλάμε για τον μοναδικό σύγχρονο ποιητή μας που έχει επηρεάσει σε τέτοια έκταση και με τόση διάρκεια νεότερους ξένους ποιητές σε πολλές χώρες. Εν κατακλείδι, θα έλεγα ότι ο Αλεξανδρινός απευθύνεται ουσιαστικά σε όλους, και ο καθένας μας μπορεί να εισπράξει από τα ποιήματα αυτό που τον ενδιαφέρει και αυτό που θέλει.
— Γιατί ο Παλαμάς αντιπαρατίθεται με τον Καβάφη;
Ο Κωστής Παλαμάς και ο Κ.Π. Καβάφης ουδέποτε συναντήθηκαν και ουδέποτε αλληλογράφησαν. Η δημόσια αντιπαράθεσή τους ήταν απόρροια όχι τόσο της συμπεριφοράς των ιδίων αλλά διαφόρων καλοθελητών οπαδών και αφρόνων θαυμαστών. Δεν μας κληροδότησαν κανένα γραπτό τεκμήριο οικειότητας και αβροφροσύνης ή συντεχνιακής αλληλεγγύης ο ένας για τον άλλον, από αυτά που συνήθως ανταλλάσσουν οι ομότεχνοι. Ωστόσο, ο κάποτε παντοκράτωρ Παλαμάς αισθάνεται να κλονίζεται η θέση που δικαίως είχε καταλάβει με την αξία του και τους αγώνες του, όταν αρχίζουν να ανεβαίνουν η φήμη και η αποδοχή του Καβάφη στην Αθήνα.
Ο Καβάφης μέμφεται τον Παλαμά για την πολυγραφία του και για τον υπερβολικό λεκτικό φόρτο των ποιημάτων του, και από την άλλη πλευρά ο Παλαμάς αρνείται να αναγνωρίσει την όποια ποιητική αξία στον ομότεχνό του Αλεξανδρινό. Επομένως, ήταν ένας ανομολόγητος αγώνας για την πρωτοκαθεδρία, παρόλο που ο Παλαμάς παραδέχεται τελικά την «ωμολογημένη πρωτοτυπία» των ποιημάτων του Αλεξανδρινού.
— Ποια ήταν η στάση του Γ. Σεφέρη απέναντι στην ποίηση του Καβάφη;
Ο Σεφέρης πάσχιζε να συμβιβαστεί για πολλές δεκαετίες με το κλίμα του Αλεξανδρινού και να κατανοήσει την ιδιαιτερότητα του καβαφικού φαινομένου. Το έργο του Καβάφη τον απασχόλησε για πολλές δεκαετίες έως ότου παραδεχθεί ότι ήταν μεγάλος ποιητής. Μας εντυπωσιάζει το γεγονός ότι η σκιά του Αλεξανδρινού υπάρχει παντού, σε ό,τι και αν έγραψε μετά το 1937. Μην ξεχνάμε ότι ο Σεφέρης στα ποιήματά του για την Κύπρο ακολουθεί το καβαφικό παράδειγμα. Από μια άλλη πλευρά, υφίσταται μεταξύ τους διαφορά, κυρίως στην επιστολογραφία. Ο Σεφέρης είναι μανιώδης αλληλογράφος, ενώ ο Καβάφης απαντά λακωνικά, σχεδόν τηλεγραφικά, ακόμα και όταν του προτείνουν μετάφραση των ποιημάτων του.
Εν ολίγοις, η γενιά του ’30 ήταν παλαμοτραφής και δυσκολεύτηκε να αποδεχθεί τον Καβάφη. Από τη μια ο Κάλας τον αποδέχεται, ο Σεφέρης είναι επιφυλακτικός, ενώ ο Θεοτοκάς τον απορρίπτει από την αρχή. Πιστεύω ότι δεν μπορούσαν να αποδεχτούν τον μοντερνισμό του. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι ο Σεφέρης στις Δοκιμές του έχει δημοσιεύσει δυο βαθυστόχαστα μελετήματα για τον Καβάφη, τα «Κ.Π. Καβάφης, Θ.Σ. Έλιοτ· παράλληλοι» και το επιγραφόμενο «Ακόμη λίγα για τον Αλεξανδρινό». Κυρίως με το πρώτο από αυτά τα κείμενα αναδεικνύει τις αφανείς διασυνδέσεις των καβαφικών ποιημάτων με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία της εποχής.
— Γιατί πιστεύετε ότι ο Μανόλης Αναγνωστάκης υποστήριζε πως «κανενός άλλου ποιητή οι στίχοι δεν ταξιδεύουν με τόση άνεση στα στόματα ανθρώπων ανίδεων από ποίηση κι από την ύπαρξη του ίδιου του ποιητή»;
Τα λόγια του Αναγνωστάκη εκφράζουν τη μεγάλη δημοφιλία που έχει αποκτήσει ο Καβάφης και η ποίησή του από τα μέσα του 20ού αιώνα και εντεύθεν. Πάρα πολλοί στίχοι του έχουν γίνει σταθερά σημεία αναφοράς και πολλές φορές έχουν περιβληθεί γνωμικό χαρακτήρα. Παρά ταύτα, η τέχνη του Καβάφη είναι περίπλοκη και προκλητική. Το βασικό της συστατικό είναι ότι προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή του αναγνώστη. Σου ανοίγει νέους ορίζοντες. Στην ποίησή του συγκλίνουν και συγχωνεύονται με μοναδικό τρόπο ποικίλα ρεύματα, ενώ ταυτόχρονα διαγράφεται καθαρά το πρόσωπο του ελληνικού μοντερνισμού. Εντούτοις, ακόμη και ο αμύητος αναγνώστης αισθάνεται οικείους τους στίχους του.
— Ποια είναι τα ψυχικά τοπία των ηρώων του Καβάφη;
Ο Καβάφης αποδίδει με ζωντάνια και ακρίβεια τις μορφές των επώνυμων ή ανώνυμων ηρώων του και, ιδίως, τα κινήματα της ψυχής τους, τον λογισμό και τα όνειρά τους. Η ποίησή του αποτελεί δίοδο που οδηγεί σε μια γόνιμη αμφιβολία για όλους και για όλα. Συνιστά μοναδικό παράδειγμα ισόβιας αφοσίωσης στην ποιητική τέχνη. Ξεκίνησε ως στιχουργός της σειράς, μέσα στο κλίμα του ρομαντισμού. Οι πρώτες του επιδόσεις είναι ψελλίσματα, χειρονομίες ενός ανθρώπου χωρίς πρόσωπο μέσα στο σκοτάδι.
Μία από τις μεγάλες αρετές του είναι η εξοντωτική επιμονή του να ανακαλύψει στα βάθη της ύπαρξής του τον γνήσιο εαυτό του και να τον φέρει στο φως. Δεν δίστασε να διαλέξει από την ελληνική γλώσσα όσες λέξεις και όποιους τύπους έκρινε απαραίτητους για να πει τα πράγματα με το όνομά τους. Ο τρόπος με τον οποίον συνδιαλέγεται με την Ιστορία ξεφεύγει από τα ασφυκτικά σύνορα του κράτους σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη και, πιθανότατα, σε όλες τις εποχές.
Ο Καβάφης αποδίδει με ζωντάνια και ακρίβεια τις μορφές των επώνυμων ή ανώνυμων ηρώων του και, ιδίως, τα κινήματα της ψυχής τους, τον λογισμό και τα όνειρά τους. Η ποίησή του αποτελεί δίοδο που οδηγεί σε μια γόνιμη αμφιβολία για όλους και για όλα.
— Ποια ήταν η σχέση του με την Ελλάδα;
Δεν είχε την ψυχολογία ενός απόμακρου παροίκου αλλά κουβαλούσε μέσα του την Ελλάδα. Την ίδια εποχή που έρχεται στην Αθήνα εκπλήσσεται από αυτά που βλέπει. Νιώθει ότι έχει ταξιδέψει στην πρωτεύουσα του κράτους του. Δεν σχολιάζει αφ’ υψηλού τον τόπο και τους ανθρώπους. Ο Γ.Π. Σαββίδης δήλωσε το 1963 ότι μπορούμε ανεπιφύλακτα να ονομάσουμε τον Καβάφη εθνικό ποιητή. Από την άποψη αυτή, θεωρώ πολύ αντιπροσωπευτικό το ποίημά του «Επάνοδος από την Ελλάδα».
— Επίσης, ποιο ήταν το αποτύπωμα της Αλεξάνδρειας στην ποίησή του;
Καβάφης χωρίς Αλεξάνδρεια και Αλεξάνδρεια χωρίς Καβάφη δεν μπορεί να υπάρξει. Η πόλη αυτή βρίσκεται στην καρδιά της καβαφικής ποίησης. Δεν πρόκειται για ένα μοτίβο αλλά για κάτι βαθύτερο και εντονότερο. Ουσιαστικά, η πόλη χωρίς τον ποιητή και το αντίστροφο είναι δύο πράγματα ανολοκλήρωτα και λειψά. Στη νεοελληνική ποίηση είναι η πρώτη φορά που μια πόλη γίνεται αντικείμενο ποιητικού λόγου. Ίσως μόνο ο Σεφέρης με τα κυπριακά ποιήματά του κατόρθωσε να καταστήσει την Κύπρο ποιητικό θέμα.
— Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά της καβαφικής σύνθεσης, τι θα μας λέγατε;
Η έμπνευσή του ξεκινά από ιστορικές λεπτομέρειες, έχοντας σκοπό να διατυπώσει γενικότερους προβληματισμούς που αφορούν τον άνθρωπο. Ξέρουμε πως εμπνέεται από ιστορικές, φιλολογικές ή αναγνωστικές εμπειρίες. Καταφεύγει σε βιβλία και συγγράμματα προκειμένου να αντλήσει ασφαλείς πληροφορίες που θα χρησιμοποιήσει στους στίχους του. Είναι, θα λέγαμε, ένας ποιητής-αναγνώστης. Την ίδια στιγμή, ποτέ δεν μιλάει κραυγαλέα. Σε αφήνει να σκεφτείς, να συμπεράνεις. Η γλώσσα του Καβάφη είναι τελείως ιδιότυπη. Τα ποιήματά του τα προσέχει και τα επεξεργάζεται ως την τελευταία λεπτομέρεια. Η στίξη, οι περίοδοι, οι παύσεις, οι παρενθέσεις, όλα είναι υπολογισμένα, όλα υπηρετούν την «τέχνη της ποιήσεως», ακόμα και η τυπογραφική εμφάνιση. Το καθετί είναι φιλοτεχνημένο με κομψότητα και καλαισθησία.
— Τι καινούργιο κόμισε ο Καβάφης στην ποίηση;
Αναντίρρητα, έναν νέο τρόπο γραφής. Τα ποιήματά του είναι λυρικά και δραματικά και κατά βάση έχουν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Προτιμά να κινείται περισσότερο στις περιοχές του ελληνιστικού κόσμου και στις πολιτικές και θρησκευτικές ίντριγκες του Βυζαντίου, παρά στην αρχαιοελληνική κοινωνία. Επίσης, ξεχωρίζει για τη μεικτή του γλώσσα που στάθηκε αφορμή να τον κατηγορήσουν ότι δεν συμμορφώθηκε με όσα πρόσταζε ο άκρατος δημοτικισμός. Μάλιστα, ο Ψυχάρης τον αποκάλεσε «καραγκιόζη της δημοτικής».
Είναι πολλά τα καινοφανή στην περίπτωσή του: η θεματολογία του, ο έντονος και απροκάλυπτος ηδονισμός, ακόμη η εντελώς ιδιότυπη εκδοτική συμπεριφορά του. Ανατυπώνει από τα περιοδικά ή τυπώνει αυτοτελώς μεμονωμένα ποιήματα και τα μοιράζει σε φίλους και θαυμαστές, εντός και εκτός Αλεξάνδρειας, κρατώντας με λογιστική σχολαστικότητα καταλόγους διανομής. Με τον καιρό, τα μονόφυλλα αυτά αποτελούν «συλλογές», κάποτε με ελαφρώς παραλλαγμένο περιεχόμενο και με ιδιόχειρες προσθήκες και διορθώσεις του σε στίχους.
— Έχετε επισκεφθεί το σπίτι του στην Αλεξάνδρεια;
Φυσικά, πολλές φορές. Όταν μπήκα στο σπίτι σκεφτόμουν ότι αυτός ο άνθρωπος προερχόταν από μια άλλοτε εύπορη και πολυμελή οικογένεια, που αποδεκατίστηκε σύντομα. Αναγκάστηκε να βιοποριστεί δουλεύοντας ως υπάλληλος στην ελεγχόμενη από τους Άγγλους Υπηρεσία Αρδεύσεων του αιγυπτιακού κράτους. «Τι τον έκανε να μείνει σ’ αυτή την υπηρεσία, δεν το γνωρίζουμε», γράφει ο Τσίρκας. «Ίσως να ήθελε έναν μικρό και σταθερό μισθό από μια δουλειά χωρίς απαιτήσεις, ώστε να του αφήνει χρόνο για την ποίηση». Ζούσε έναν συντηρητικό και μονήρη βίο στο διαμέρισμά της τότε οδού Λέψιους 10, στο κέντρο της Αλεξάνδρειας. Πολύ κοντά βρίσκονταν το Ελληνικό Νοσοκομείο και η ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Σάββα.
Εξίσου κοντά ήταν και τα πορνεία της περιοχής. «Πού θα μπορούσα να ζήσω καλύτερα;» συνήθιζε να λέει. «Κάτω από μένα ο οίκος ανοχής θεραπεύει τις ανάγκες της σάρκας. Κι εκεί είναι η εκκλησία όπου συγχωρούνται οι αμαρτίες. Και παρακάτω το νοσοκομείο, όπου πεθαίνουμε». Σήμερα ο δρόμος του σπιτιού του ονομάζεται «οδός Καβάφη». Πρόκειται για μια τυπική αλεξανδρινή πολυκατοικία που ασφαλώς χρειάζεται συντήρηση και ανακαίνιση. Στεγάζει από χρόνια τώρα ένα υποτυπώδες Μουσείο Καβάφη. Ο ποιητής, πάντως, δεν πέθανε στο διαμέρισμά του αλλά στο νοσοκομείο.
Από το 1930 είχε αρχίσει να έχει ενοχλήσεις στον λάρυγγα μέχρι που η τελική διάγνωση έδειξε ότι είχε καρκίνο. Πεθαίνει στις 29 Απριλίου του 1933, ημέρα των γενεθλίων του. Ήταν ακριβώς εβδομήντα χρόνων. Όταν πέρασα το κατώφλι του σπιτιού του σκέφτηκα αμέσως ότι ακόμη και το τέλος του ήταν καβαφικό. Ξέρετε, ο ίδιος το 1897 έγραφε με μάλλον προσποιητή σεμνότητα ότι στην Τράπεζα του Μέλλοντος πολύ «ολίγα συναλλάγματα» θα είχε να καταθέσει. Ούτε ο ίδιος είχε φανταστεί πως τα «ολίγα συναλλάγματα» θα αποδεικνύονταν τόσο τοκοφόρα.
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ - Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ» ΕΔΩ
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗ» ΕΔΩ
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
