Το Σάββατο 16 Σεπτεμβρίου το μουσείο Victoria&Albert του Λονδίνου υποδέχεται το κοινό στην πρώτη έκθεση για το έργο της Γκαμπριέλ «Κοκό» Σανέλ στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τα ελάχιστα εισιτήρια που έχουν απομείνει μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου 2024 που θα διαρκέσει δείχνουν ότι φετίχ των απανταχού «πιστών» της δεν είναι μόνο το άρωμα, η τσάντα ή το σακάκι που εμπνεύστηκε, αλλά η ίδια, η ζωή της, ο μύθος της, που έρχονται ξανά και ξανά στο προσκήνιο 140 χρόνια από τη γέννησή της και μισόν αιώνα και κάτι από τον θάνατό της.
Το εμβληματικό της στυλ δεν έχει σταματήσει να επηρεάζει τον τρόπο που ντύνονται οι γυναίκες σήμερα. Σακάκια χωρίς πέτο, το μικρό μαύρο φόρεμα, μονόχρωμα ρούχα, μαρινιέρες, φαρδιά παντελόνια, πέρλες και μακριές ζακέτες, απαλά μεταξωτά και ζέρσεϊ φορέματα. Λείπει κάτι από όλα αυτά από την ντουλάπα σας; Τα δημιούργησε η λεπτοκαμωμένη, πάμφτωχη νεαρή επαρχιώτισσα από το Saumur, που με απαράμιλλη θέληση, ξεκινώντας από ένα καπελάδικο, άλλαξε την ιστορία του ενδύματος τον 20ό αιώνα, ξεπερνώντας τα εμπόδια της καταγωγής της.
Μελετώντας κανείς τα επιτεύγματά της ανακαλύπτει ότι εκείνη κατάργησε τον κορσέ, κόντυνε τις φούστες και έκανε το μαύρισμα στον ήλιο σύμβολο ανεμελιάς, ελευθερίας και αναψυχής σε μια εποχή που το αριστοκρατικό δέρμα έπρεπε να είναι πάλλευκο.
Η ιστορία της Κοκό Σανέλ δεν συγκρίνεται με καμιάς άλλης προσωπικότητας της μόδας. Δεν είναι τυχαίο ότι υπάρχουν τέσσερις ταινίες, ένα μιούζικαλ και τουλάχιστον δέκα βιβλία για τη ζωή της. Μελετώντας κανείς τα επιτεύγματά της ανακαλύπτει ότι εκείνη κατάργησε τον κορσέ, κόντυνε τις φούστες και έκανε το μαύρισμα στον ήλιο σύμβολο ανεμελιάς, ελευθερίας και αναψυχής σε μια εποχή που το αριστοκρατικό δέρμα έπρεπε να είναι πάλλευκο.
Έκανε τον ήλιο μόδα και χάρη σ' αυτήν από τη δεκαετία του '20 οι γυναίκες μπορούσαν να εμφανιστούν στην παραλία χωρίς καπέλο, ενώ ήταν η σχεδιάστρια μόδας που εμπνεύστηκε το διασημότερο άρωμα του κόσμου, το Chanel Νο 5, μεταμορφώνοντας και όλη την αγορά της αρωματοποιίας.
Η έκθεση «Gabrielle Chanel. Fashion Manifesto» λειτουργεί σαν μαγνήτης γιατί και μόνο το όνομα της Σανέλ αποπνέει μυστήριο. Κάθε νέα αποκάλυψη γύρω από τις σχέσεις και τις δραστηριότητές της μπαίνει στο μικροσκόπιο ερευνητών και συγγραφέων που έχουν πολλά να πουν, κυρίως για το πιο «σκοτεινό» κομμάτι του βίου της, δηλαδή την εμπλοκή της με τους ναζί στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι τελευταίες αποκαλύψεις σχετικά με τη δράση της καταρρίπτουν τον μύθο ότι ήταν πράκτορας των ναζί. Η βιογράφος της, Justine Picardie, παρουσίασε έγγραφα που δείχνουν ότι η Κοκό συνεργάστηκε με τη γαλλική Αντίσταση, ήταν μέλος του δικτύου ERIC, παραρτήματος των Forces Françaises Combattantes, και μάλιστα είχε κάρτα μέλους που βρέθηκε στα γαλλικά εθνικά αρχεία.
Η νέα, εμπλουτισμένη έκδοση της βιογραφίας της, «Coco Chanel: The Legend and the Life», με τις νέες πληροφορίες που αποκαλύπτει η Picardie, έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις.
Η Κοκό Σανέλ και η γαλλική Αντίσταση
Η συγγραφέας που ερευνά εδώ και 25 χρόνια τη ζωή της Σανέλ γράφει στο «Harper’s Bazaar» ότι το είδωλο της μόδας εξακολουθεί να την εκπλήσσει. Υποστηρίζει ότι «κατά τη διάρκεια της μακράς ζωής της, η οποία ξεκίνησε μέσα στη φτώχεια και την αφάνεια το 1883 (ημερομηνία που η ίδια η Σανέλ δεν επιβεβαίωσε ποτέ), όταν γεννήθηκε ως νόθα κόρη ενός πλανόδιου μικροπωλητή, και τελείωσε το 1971, στο ξενοδοχείο Ριτζ, στο οποίο διέμενε για περισσότερα από 30 χρόνια, αναδημιούργησε την ιστορία της πολλές φορές». Είναι σχεδόν αδύνατο να αποτυπώσει κανείς με ακρίβεια την ιστορία της, καθώς η Σανέλ δημιούργησε μια ασύλληπτη προσωπικότητα.
Η Picardie γράφει ότι η Σανέλ είχε προσφέρει ζωτική βοήθεια στη γαλλική Αντίσταση σε πολλές περιπτώσεις. Η βίλα της στη Ριβιέρα, η La Pausa, είχε κελάρια που χρησιμοποιήθηκαν από μια τοπική ομάδα της Αντίστασης για την αποστολή μυστικών μηνυμάτων μέσω ενός πομπού που είχαν κρύψει εκεί, και για την απόκρυψη Εβραίων προσφύγων που διέφευγαν από τα γαλλικά σύνορα.
Ο Robert Streitz, ο νεαρός αρχιτέκτονας που είχε γνωριστεί με τη Σανέλ όταν σχεδίαζε τη βίλα της το 1929, ζήτησε τη βοήθειά της για τις δραστηριότητές του στην Αντίσταση.
«Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί η Σανέλ αναφέρεται ως μέλος της Αντίστασης σε ένα έγγραφο που ανακάλυψα πρόσφατα στα επίσημα γαλλικά αρχεία: είναι ενδιαφέρον ότι το όνομά της εμφανίζεται σε έναν μυστικό φάκελο που σχετίζεται με ένα μυστικό δίκτυο γνωστό ως ERIC, το οποίο παρείχε πληροφορίες στους Συμμάχους». Ένα άλλο στοιχείο που καταθέτει στο βιβλίο της η Picardie είναι ο δεσμός της Σανέλ με τον πρώην εραστή της, ποιητή Pierre Reverdy, ο οποίος ήταν ενεργό μέλος της γαλλικής Αντίστασης. Η φιλία τους διήρκεσε μέχρι τον θάνατό του το 1960.
Μια ερωτική σχέση με τον εχθρό
Υπάρχει μια κατηγορία που επαναλαμβάνεται συνεχώς: η Κοκό ήταν συνεργάτιδα των ναζί. Έχοντας κλείσει από το 1939 τα καταστήματά της, έμεινε στη διάρκεια του πολέμου στο ξενοδοχείο Ριτζ, το οποίο προτιμούσαν και οι ανώτεροι Γερμανοί αξιωματούχοι.
Η απόφαση να κλείσει την επιχείρησή της ήταν αμφιλεγόμενη. «Δεν είναι ώρα για μόδα», είχε δηλώσει και η δήλωσή της αυτή εκείνη την εποχή θεωρήθηκε πράξη δειλίας και προδοσίας.
Η ερωτική της ιστορία με τον βαρόνο Hans Gunther von Dincklage, που κατασκόπευε τον γαλλικό στόλο στο Παρίσι κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '20 ως «ειδικός ακόλουθος» της γερμανικής πρεσβείας, δεν αμφισβητείται. Μάλιστα η Σανέλ ανακρίθηκε στο Παρίσι αμέσως μετά την απελευθέρωση, τον Αύγουστο του 1944, από τις Γαλλικές Δυνάμεις. Υπήρξαν εικασίες ότι είχε προσκομίσει επιστολές του Ουίνστον Τσόρτσιλ, οι οποίες τη διαβεβαίωναν για την υποστήριξή του, προκειμένου να αντιμετωπίσει τυχόν κατηγορίες για συνεργασία με τους ναζί.
Ο Hans Gunther von Dincklage ήταν 13 χρόνια νεότερός της, η Σανέλ ήταν 58 ετών όταν ξεκίνησε η σχέση τους και, όπως είπε στον Cecil Beaton, όταν τη ρώτησε αν είχε σχέση με Γερμανό: «Πραγματικά, κύριε, μια γυναίκα της ηλικίας μου δεν μπορεί να περιμένει να κοιτάξει το διαβατήριο κάποιου, αν έχει την ευκαιρία να γίνει εραστής της». Ο Spatz, όπως ήταν το παρατσούκλι του Dincklage, περιφερόταν επί σειρά ετών στα παρισινά σαλόνια. Για άλλους ήταν ένας επιπόλαιος κοσμικός διπλωμάτης, για άλλους Γερμανός κατάσκοπος.
Η ιστορία της Σανέλ είναι πιο μπερδεμένη από του Dincklage. Η Picardie σε ένα μακροσκελές άρθρο που δημοσιεύτηκε στην «Telegraph» το 2010 αναφέρει ότι στα αστυνομικά αρχεία στο Παρίσι υπάρχει ένας μεγάλος φάκελος για τη Σανέλ, που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1920, όταν για πρώτη φορά κίνησε τις υποψίες των αρχών. Μπήκε στο στόχαστρο εξαιτίας της φιλίας της με τη Βέρα Αρκράιτ, που μαζί με τον δεύτερο σύζυγό της, συνταγματάρχη Αλμπέρτο Λομπάρντι, ήταν υπό παρακολούθηση ως Γερμανοί κατάσκοποι. Η Αρκράιτ είχε συστήσει την Κοκό στον δούκα του Ουέστμινστερ το 1923.
Μια έρευνα του 1929 περιγράφει τη Σανέλ ως μια γυναίκα που κάποτε προσκολλήθηκε στην παριζιάνικη κοινωνία (μια semimondaine) και τώρα είχε εξαιρετικές επαφές στον πολιτικό και διπλωματικό κόσμο, η οποία είχε δημιουργήσει μια επιχείρηση το 1910 με τη βοήθεια ενός από τους «Αμερικανούς» φίλους της (πιθανώς μια εσφαλμένη ερμηνεία της εθνικότητας του Άγγλου πρώην εραστή της, Boy Capel) και ήταν η ερωμένη του Μεγάλου Δούκα Ντμίτρι από το 1921 έως το 1924.
Το 1931 ο ίδιος ο υπουργός Εσωτερικών έστειλε μια εμπιστευτική επιστολή στον αρχηγό της αστυνομίας στο Παρίσι, διατάζοντας να γίνει μια διακριτική επιχείρηση παρακολούθησης του Λομπάρντι και της Σανέλ. Η αστυνομία κατέληξε σε ελάχιστα στοιχεία. Έγινε επίσης αναφορά, το 1934, στη φιλία της Σανέλ με τον Ουίνστον Τσόρτσιλ, τον οποίο είχε γνωρίσει πριν από τον πόλεμο, όταν ήταν ερωμένη του δούκα του Ουέστμινστερ.
Ωστόσο, ο Spatz δεν ήταν ο μόνος Γερμανός με τον οποίο είχε σχέση η Σανέλ. Γνώρισε τον Walter Schellenberg, τον αρχηγό των ξένων υπηρεσιών πληροφοριών των ναζί. Ο Schellenberg έψαχνε ήδη τρόπους κρυφής διαπραγμάτευσης με τους Συμμάχους, παρά το γεγονός ότι έτσι κινδύνευε να εκτελεστεί από τον Χίτλερ. Σε μια έκθεση των Συμμάχων, όταν ανακρίθηκε μετά τον πόλεμο, αναφέρεται η δήλωσή του ότι η Σανέλ ταξίδεψε στο Βερολίνο «ως άτομο που γνώριζε καλά τον Τσόρτσιλ ώστε να αναλάβει πολιτικές διαπραγματεύσεις μαζί του, ως εχθρός της Ρωσίας και πρόθυμη να βοηθήσει τη Γαλλία και τη Γερμανία, των οποίων η μοίρα πίστευε ότι ήταν στενά συνδεδεμένη».
Ο Schellenberg καταδικάστηκε από το στρατοδικείο της Νυρεμβέργης για εγκλήματα πολέμου και αποφυλακίστηκε το 1951 λόγω ανίατης ηπατικής νόσου. Η Σανέλ πλήρωσε για την ιατρική περίθαλψη και τα έξοδα διαβίωσης της οικογένειάς του και για την κηδεία του το 1952.
Υπάρχουν πολλές αφηγήσεις των γεγονότων που συνέβησαν στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ενώ πολλές γυναίκες τιμωρήθηκαν, η Σανέλ δεν αντιμετώπισε καμιά κατηγορία. Μοίρασε δωρεάν το Chanel No. 5 σε όποιον πήρε μέρος στην Αντίσταση και κατέφυγε στην Ελβετία. «Θα μπορούσατε να ψάχνετε για πάντα όλη την αλήθεια για την Γκαμπριέλ Σανέλ και να μη βρείτε ποτέ το τελευταίο από τα κομμάτια που λείπουν. Γιατί όταν έκοψε το ιστορικό της, το σκόρπισε παντού, χάνοντας κάποιες λεπτομέρειες, κρύβοντας άλλες, καλύπτοντας τα ίχνη της» γράφει η Picardie.
Ένα βιβλίο προκαλεί αναταραχή στον Οίκο Σανέλ
Το 2011, όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο του Hal Vaughan «Sleeping with the Enemy: Coco Chanel's Secret War», η αποκάλυψη που έκανε ο συγγραφέας, μετά από σχολαστική έρευνα, ότι η Σανέλ ήταν πράκτορας της γερμανικής στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών, διηύθυνε ένα κύκλωμα κατασκοπείας στη Μεσόγειο και στο Παρίσι και αναφερόταν απευθείας στον υπουργό προπαγάνδας των ναζί, Γιόζεφ Γκέμπελς, προκάλεσε σάλο.
Το βιβλίο περιγράφει πώς γλίτωσε τη σύλληψη στη Γαλλία μετά τον πόλεμο, παρά το γεγονός ότι οι δραστηριότητές της ήταν γνωστές στο δίκτυο πληροφοριών των Gaullist, πώς κατέφυγε στην Ελβετία για εννιά χρόνια μαζί με τον εραστή της, von Dincklage, και πώς, παρά το γεγονός ότι το γαλλικό δικαστήριο ερευνούσε τις δραστηριότητές της κατά τη διάρκεια του πολέμου, μπόρεσε να επιστρέψει στο Παρίσι στα εβδομήντα της και να ξαναχτίσει τον εμβληματικό Οίκο Σανέλ.
Ο Οίκος Σανέλ εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία αντέκρουσε την κατηγορία της κατασκοπείας, ενώ ο συγγραφέας, απαντώντας στη δυσφορία που είχε δημιουργηθεί μετά τις αποκαλύψεις και την έκδοση του βιβλίου, δήλωσε: «Πολλοί σε αυτόν τον κόσμο δεν θέλουν να καταστραφεί η εμβληματική φιγούρα της Κοκό Σανέλ, ενός από τα μεγάλα πολιτιστικά είδωλα της Γαλλίας. Σίγουρα πολλοί θα προτιμούσαν να τα βάλουν όλα αυτά στην άκρη, να ξεχάσουν, να συνεχίσουν να πουλάνε κασκόλ και κοσμήματα Chanel».
Πάντως, όπως αναφέρει ο Hal Vaughan, η Σανέλ, η οποία επέστρεψε στο Παρίσι το 1954, συνέχισε να υποστηρίζει οικονομικά τον Dincklage, ο οποίος ζούσε πολυτελώς, ενώ αργότερα, όπως πολλοί άλλοι Γερμανοί ναζί, μετακόμισε στη φασιστική Ισπανία του Φράνκο και εγκαταστάθηκε στη Μαγιόρκα. Πέθανε το 1974.
Η έκθεση και ο θρίαμβος της Σανέλ για ακόμα μια φορά
Η έκθεση δεν αποφεύγει τη σχέση της Σανέλ με τους ναζί και τον ρόλο που έπαιξε κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Παρέχει πλαίσιο και στοιχεία από την περίοδο αυτή και αναγνωρίζει ότι η δραστηριότητά της κατά τη διάρκεια του πολέμου έριξε μια σκιά στην κληρονομιά της, ενώ έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών άρθρων και δημοσιεύσεων τα τελευταία 70 χρόνια.
Η έκθεση του V&A βασίζεται στην ομώνυμη έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο Palais Galliera στο Παρίσι το 2020, αν και αρκετές πτυχές της είναι διαφορετικές, σύμφωνα με την επιμελήτρια Oriole Cullen. Ο χώρος της έκθεσης είναι μεγαλύτερος και έχει πιο περίτεχνο σκηνικό, το οποίο χρειάστηκε οκτώ εβδομάδες για να συναρμολογηθεί.
Περίπου 100 νέα αντικείμενα έχουν προστεθεί στην έκθεση, όπως ένας πίνακας της Σανέλ από τον Ουίνστον Τσόρτσιλ και ένα κόκκινο βραδινό φόρεμα φτιαγμένο για εκείνη από τη Manchester Velvet Company. Η έκθεση αποκαλύπτει επίσης ότι η σχεδιάστρια προμηθευόταν υφάσματα από τη Βρετανία από τις αρχές της δεκαετίας του 1920, ενώ μέχρι το 1927 είχε δημιουργήσει ένα σαλόνι στο Λονδίνο, προσφέροντας ρούχα κομμένα και ραμμένα στα μέτρα του βρετανικού κοινού.
Ένα άλλο σημαντικό σημείο της έκθεσης είναι η αναπαράσταση της σκάλας με τους καθρέφτες από το σαλόνι υψηλής ραπτικής της Rue Cambon. Εκεί υπάρχει μια σειρά από βραδινά φορέματα και ένα φόρεμα από την τελευταία συλλογή που σχεδίασε η Σανέλ το 1971, η οποία παρουσιάστηκε δύο εβδομάδες μετά τον θάνατό της σε ηλικία 87 ετών.
Η Σανέλ επινόησε όλους τους κώδικες του οίκου, τη ραχοκοκαλιά του, με τις ιδέες της να επανεξετάζονται ώστε να συμβαδίζουν με την εποχή αλλά να μην ξεφεύγουν ποτέ από την αρχική της σύλληψη. «Το στυλ μου στα ρούχα είναι το αποτέλεσμα της ζωής όπως τη ζούμε σήμερα. Είναι πρακτικό, απλό, αλλά κομψό» έλεγε, πιστεύοντας ότι μια γυναίκα πρέπει να μπορεί να ντύνεται με την ίδια αβίαστη άνεση και σιγουριά όπως ένας άνδρας.
«Τα σχέδια της Σανέλ αποτελούν παράδειγμα, ξεπερνούν τις στιγμές της μόδας και απεικονίζουν τέλεια το μανιφέστο της – είναι μια διαχρονική προσέγγιση του σχεδιασμού που βασίζεται στη νεωτερικότητα, την κίνηση και την ευκολία» λέει η επιμελήτρια της έκθεσης, Oriole Cullen. «Ήταν μια ριζοσπαστική, επαναστατική φιγούρα, οπότε είναι ειρωνικό το γεγονός ότι τώρα ενσαρκώνει την κλασική κομψότητα. Αυτή η αντίθεση είναι ζωτικής σημασίας για την ιστορία που αφηγούμαστε εδώ».
«Ήταν μαγευτική, παράξενη, ανησυχητική, πνευματώδης... δεν μπορείς να συγκρίνεις κανέναν με τη Σανέλ» έλεγε η θρυλική διευθύντρια της «Vogue» Νταϊάνα Βρίλαντ. H Κοκό Σανέλ το ήξερε αυτό και μέχρι το τέλος, με τα μαργαριτάρια της να λάμπουν πάνω σε ένα λευκό μεταξωτό πουκάμισο και ένα κρεμ τουίντ σακάκι, ήταν η καλύτερη διαφήμιση του οίκου της. Δεν είναι τυχαίο ότι η γοητεία της είναι κυριολεκτικά αιώνια.
Η έκθεση «Gabrielle Chanel. Fashion Manifesto» ανοίγει τις πόρτες της το Σάββατο 16 Σεπτεμβρίου στο Victoria&Albert Museum του Λονδίνου και θα διαρκέσει έως τις 24 Φεβρουαρίου 2024.
Με πληροφορίες από: Harper’s Bazaar, V&A, Telegraph, Vogue, "Sleeping with the Enemy" του Hal Vaughan, "Coco Chanel: The Legend and the Life" της Justine Picardie, Britannica, Chanel
