Οι οικολόγοι σε ολόκληρο τον κόσμο το ονειρεύονται, οι Κουβανοί το έκαναν. Εδώ και είκοσι χρόνια, το νησί έχει κάνει στροφή στην βιολογική γεωργία. Σήμερα διαθέτει 400.000 αστικά αγροκτήματα που παράγουν 1,5 εκατομμύρια τόνους λαχανικών, χωρίς φυτοφάρμακα και χημικά λιπάσματα.
Η Κούβα επαναπροσδιορίζεται μετά την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ
Ρεπορτάζ [1/3]
lundimatin#242, 12 Μαΐου 2020
[...] 'Οταν κατέρρευσε το σοβιετικό μπλοκ, το νησί βρέθηκε όχι μόνο απομονωμένο από γεωπολιτική άποψη, αλλά και αποκομμένο από ένα μεγάλο μέρος της οικονομίας του. Χάνει τότε περισσότερο από το μισό εφοδιασμό του σε ντίζελ και το 80% της βενζίνης, των φυτοφαρμάκων και των λιπασμάτων που ελάμβανε. Το ΑΕΠ του μειώνεται περισσότερο από το ένα τρίτο και ο κίνδυνος ενός λιμού ελοχεύει. Από τη μια μέρα στην άλλη, ολόκληρος ο κουβανέζικος τρόπος ζωής ανατρέπεται. Οι μεταφορές παραλύουν λόγω έλλειψης καυσίμων, οι διακοπές ρεύματος είναι καθημερινές και διαρκούν αρκετές ώρες, οι εισαγωγές είναι ελάχιστες, τα καταστήματα είναι άδεια. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι Κουβανοί έχασαν κατά μέσο όρο περίπου 9 κιλά ο καθένας. Υπάρχουν ελλείψεις σε όλα τα είδη, και επείγει να επαναφευρεθούν τα πάντα. Είναι αυτό που ονομάστηκε "ειδική περίοδος εν καιρώ ειρήνης". Είτε η χώρα καταρρέει, είτε βρίσκει λύσεις. Κατά τη διάρκεια αυτών των δέκα μακρών και δύσκολων ετών, η Κούβα θα συνεχίσει να ποντάρει στο εκπαιδευτικό της σύστημα και να αναπτύσσει ένα αποτελεσματικό υγειονομικό και εργαστηριακό σύστημα, προκειμένου να δημιουργήσει φάρμακα που θα αντικαταστήσουν αυτά που η χώρα δεν μπορεί πλέον να εισάγει, συνδυάζοντας τολμηρά επιστημονικές γνώσεις, φαρμακευτικά φυτά και παραδοσιακές γνώσεις. Το προσδόκιμο ζωής συνεχίζει να αυξάνεται, και βρίσκεται κοντά σήμερα στα 80 χρόνια περίπου, ξεπερνώντας εκείνο των Ηνωμένων Πολιτειών. Προτεραιότητα δίνεται και στην κατάρτιση μηχανικών, καθώς χρειάζονται ανταλλακτικά και μία γενικότερη αναδιάταξη των συστημάτων για να διατηρηθεί η λειτουργία των βασικότερων βιομηχανιών. Όλα τα τμήματα της κουβανέζικης κοινωνίας επηρεάζονται. Ένας από τους τομείς που γνώρισε εκπληκτικά αποτελέσματα ήταν η γεωργία.
Η ανάγκη για μία μεγαλύτερη αυτονομία σε τρόφιμα αποκτάει ζωτική σημασία. Η κουβανέζικη γεωργία, η οποία ήταν η πιο βιομηχανοποιημένη της Νότιας Αμερικής με χιλιάδες τρακτέρ, πρέπει να ξαναμάθει να χρησιμοποιεί υποζύγια, να αλλάξει τις κλίμακες παραγωγής και να μειώσει τον χρόνο εργασίας, καθώς σταμάτησαν οι εισαγωγές φυτοφαρμάκων και χημικών λιπασμάτων. Έτσι, ένα σημαντικό μέρος της γεωργικής παραγωγής γίνεται "βιολογικό" και διαφοροποιείται, όχι από πεποίθηση αλλά από ανάγκη. Όπως ανέφεραν πολλές μαρτυρίες: "ή θα παρήγαμε βιολογικά, ή θα πεθαίναμε της πείνας". Ο ετήσιος όγκος των φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιούνται στο νησί μειώθηκε έτσι στους 1.000 τόνους τη δεκαετία του 2000 αντί για 21.000 τόνους τη δεκαετία του 1980.
Προσκαλούνται και ξένοι μηχανικοί οι οποίοι, μαζί με τους Κουβανούς γεωπόνους, αναπτύσσουν ένα καινοτόμο σύστημα, τα organopónicos. Η κουβανέζικη αυτή εφεύρεση αντιστοιχεί σε μία αστική γεωργία χωρισμένη σε αγροτεμάχια που καταλαμβάνει ιδίως εγκαταλελειμμένες εκτάσεις. Αυτά τα υπερυψωμένα αγροτεμάχια επιτρέπουν την καλλιέργεια σε μολυσμένο έδαφος. Κάθε λωρίδα γης περιβάλλεται από χαμηλό τοίχωμα, στη συνέχεια γεμίζει με χώμα και εμπλουτίζεται σταδιακά με οργανική ύλη. Περιλαμβάνει γραμμές μικρο-άρδευσης που τοποθετούνται στην επιφάνεια των καλλιεργημένων φυτών. Δύο νέοι τύποι καλλιεργειών καθιερώνονται: τα autoconsumos (κήποι που εξασφαλίζουν την αυτάρκεια των σχολείων, των χώρων εργασίας κ.λπ.) και τα huertas intensivas (εντατικοί κοινοτικοί κήποι). Οι αστικές φάρμες συνδυάζουν την κτηνοτροφία με την καλλιέργεια φρούτων και λαχανικών καθώς και τη φύτευση δέντρων, επιτρέποντας αποδόσεις 25 φόρες μεγαλύτερες. Αυτοί οι συνδυασμοί ποικιλιών επιτρέπουν τη γονιμοποίηση μέσω της στερέωσης αζώτου, την προστασία από επιβλαβή είδη και τη βελτιστοποίηση του χώματος μέχρι και στις ρίζες. Συνολικά, 3.500 εκτάρια αφιερώνονται στην αστική γεωργία στην Αβάνα και την επαρχία της. Αυτοί οι αστικοί κήποι που εγκαταστάθηκαν σε κάθε ξεχασμένη γωνιά των πόλεων βοήθησαν να αποφευχθεί ο λιμός. Πράγματι, κάθε μποστάνι γειτονεύει με μια κοινότητα. Οι διαδρομές ελαχιστοποιούνται, καταργώντας έτσι την εξάρτηση από οχήματα κι επομένως από καύσιμα.
Όπως συμβαίνει συχνά στην Κούβα, η πρώτη προσπάθεια προέρχεται από τον πληθυσμό που προσπαθεί να οικειοποιηθεί ή να επανακτήσει τη γνώση που κρίνεται απαραίτητη. Μόλις το κράτος συνειδητοποιήσει ότι αυτό λειτουργεί και ότι οι αποδόσεις είναι ελκυστικές, θα επιδιώξει να θεσμοθετήσει την ιδέα δημιουργώντας μια σειρά από μέτρα, πλαίσια και προγράμματα. Η αστική αγροοικολογία παράγει 1,5 εκατομμύριο τόνους βιολογικών λαχανικών, που αντιστοιχούν στο 60% της εθνικής παραγωγής, αλλά και φαρμακευτικά φυτά και άλλα για θρησκευτική χρήση. Αυτός ο αριθμός πρέπει ωστόσο να σχετικοποιηθεί, δεδομένου ότι η Κούβα εξακολουθεί να είναι σημαντικά εξαρτημένη, εισάγοντας σχεδόν το 80% των τροφίμων της, κυρίως ρύζι και κοτόπουλα. Επιπλέον, πολλά προβλήματα περιμένουν ακόμη τη λύση τους, όπως λόγου χάρη το ανόργανο έδαφος, που είναι συχνά συμπαγές, όχι πολύ εύφορο, και με υψηλή αλατότητα επειδή διαβρώνεται από το θαλασσινό νερό. Αλλά για να συνοψίσουμε, η έλλειψη πετρελαίου ενίσχυσε την τάση προς μία βιολογική γεωργία, αρχικά ανεπιθύμητη, αλλά εν τέλει απαραίτητη. Η μικρότερη χρήση μηχανημάτων μείωσε την πυκνότητα του εδάφους. Χρειάστηκε να ανακαλυφθούν ή να επανευρεθούν πιο διαφοροποιημένοι τρόποι παραγωγής που να ταιριάζουν καλύτερα στις κοινότητες. Αυτοί οι συνδυασμοί φυτών και μικρών αγροτεμαχίων εμπόδισαν την εξάπλωση των ασθενειών και των επιδημιών, επιτρέποντας ταυτόχρονα μία σημαντική παραγωγή. Αυτές οι επιλογές μοιάζουν ακόμη πιο εκπληκτικές, καθώς έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το βιομηχανικό μοντέλο που προωθούσαν οι κομμουνιστικές χώρες και η ΕΣΣΔ ειδικότερα.
Δεν σημαίνει φυσικά ότι πρέπει να εξιδανικεύσουμε το κουβανέζικο παράδειγμα το οποίο χρεώνεται με πολλά σφάλματα και τεράστια κενά που δεν πρόκειται να αναλύσουμε εδώ, αλλά όλα τα παραπάνω μαρτυρούν ένα πείραμα αναγκαίας ανθεκτικότητας, μία ανάπτυξη μιας συγκεκριμένης αυτονομίας σε τρόφιμα, έναν επαναπροσδιορισμό της γνώσης και ένα αποφασιστικό πειραματισμό το οποίο, σε περιόδο κρίσης, επέτρεψε να μην βυθιστεί στον λιμό που φαινόταν αναπόφευκτος. Εάν το κράτος μπόρεσε μέσω του προγραμματισμού του να κατανοήσει την έκτακτη ανάγκη προωθώντας διαρθρωτικές αλλαγές, αυτό οφείλεται επίσης στο γεγονός ότι μια δυναμική αυτο-οργάνωσης, που χαρακτηρίζεται από επινοητικότητα και αλληλοβοήθεια, έδειξε τους καρπούς της.
Υπάρχουν κι άλλα ενδιαφέροντα παραδείγματα, αλλά θα απαιτούσαν περισσότερη προσοχή. Μπορούμε να αναφέρουμε τις επισκευές αυτοκινήτων, που διατηρούν ζωντανά τα παλιά αυτοκίνητα, ή τον τρόπο με τον οποίο ο κουβανικός πληθυσμός κατάφερε να ξεπεράσει τις δυσκολίες πρόσβασης στο Διαδίκτυο αναπτύσσοντας ένα ενδοδίκτυο σε ολόκληρη την επικράτεια, αναπτύσσοντας ένα σύστημα από paquete semanal (ένα terabit με διαδικτυακό περιεχόμενο φτάνει παράνομα στο νησί κάθε εβδομάδα και μοιράζεται σε ολόκληρη την χώρα μέσω ενός πολύ καλά οργανωμένου δικτύου που περιλαμβάνει διάφορα σημεία πώλησης. Ο καθένας μπορεί απλώς να έρθει με ένα USB και να αγοράσει φτηνά το ποσοστό που τον ενδιαφέρει), ή ακόμα και να χρησιμοποιήσει μαζικά ένα VPN στο smartphone του. Η τρέχουσα υγειονομική κατάσταση, στην οποία πιθανότατα θα προστεθεί και η οικονομική κρίση, κάνει όλα αυτά τα ζητήματα πολύ επίκαιρα για την Κούβα, αλλά και για τις κοινωνίες μας. [..]
Μτφ. Σ.Σ.
