Juan Ioannis Andralis (1928-1994)
'Ενας ελληνο-αργεντινός καλλιτέχνης στην ομάδα των γάλλων υπερρεαλιστών
Η ζωή του, από τη ζωγραφική στην τυπογραφία
Ο Juan Andralis σπούδασε ζωγραφική κοντά στον υπερρεαλιστή καλλιτέχνη Batlle Planas και στη συνέχεια ταξίδεψε στο Παρίσι για να ενταχθεί στις τάξεις του υπερρεαλιστικού κινήματος υπό την αιγίδα του Breton.
'Ελαβε μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις δίπλα στους Man Ray, Max Ernst, Wifredo Lam και συνήψε φιλίες με τους Tristan Tzara, Jean Pierre Duprey και Benjamin Péret, μεταξύ άλλων. Αργότερα εργάστηκε ως σχεδιαστής στο [φημισμένο ελβετικό] τυπογραφείο Cassandre et Frutiger.
Επιστρέφοντας, προσελήφθη στο τμήμα γραφικών τεχνών του Ινστιτούτου Di Tella, εκδίδοντας παράλληλα βιβλία. Ωστόσο, στον πυρήνα της καλλιτεχνικής του κληρονομιάς βρίσκουμε τη θεμελίωση μιας δημιουργικής πρακτικής που συνεχίζει τη γραμμή του Marcel Duchamp τον οποίον και είχε συναντήσει στη νότια Γαλλία.
Ο Andralis ενστερνίστηκε μια ηθική που αναιρούσε τα ναρκισσιστικά και υπερβολικά υποκειμενικά κολλήματα, στα οποία συχνά υποκύπτουν οι καλλιτέχνες. Υποστήριξε ότι το να κάνεις πράξη τον υπερρεαλισμό σημαίνει να έχεις ένα πόδι στον ύπνο και το άλλο στην καθημερινή πραγματικότητα με τις πολιτικές της προεκτάσεις.
Θα πρέπει να διανύσει κανείς με τη φαντασία του μεγάλες γεωγραφικές αποστάσεις για να ακολουθήσει το ταξίδι της ζωής αυτού του πολυδιάστατου καλλιτέχνη. Γεννήθηκε το 1928 στο λιμάνι του Πειραιά, όπου οι γονείς του εγκαταστάθηκαν, έχοντας επιζήσει από τις τουρκικές σφαγές στη Μικρά Ασία. Ο Andralis θυμόταν σε μια συνέντευξή του με τον Esteban Peicovich: "πάνω από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες έφτασαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά η χώρα δεν ήταν σε θέση να υποδεχτεί έναν τόσο μεγάλο αριθμό ανθρώπων και πολλοί πήγαν στη Γαλλία. Όπως και η μητέρα μου που είχε ζήσει εκεί μικρή. Στη συνέχεια επέστρεψε στο σπίτι της αλλά τότε έγινε και μια δεύτερη μεγάλη σφαγή. Αναγκάστηκαν έτσι οι γονείς μου να επιστρέψουν οριστικά στην ηπειρωτική χώρα και να εγκατασταθούν στον Πειραιά, το λιμάνι της πόλης των Αθηνών ".
Ο Andralis έζησε στον Πειραιά στην αρχή της παιδικής του ηλικίας, αλλά οι αναμνήσεις του από την περίοδο αυτή ήταν πολύ συγκεκριμένες: "Ήμουν στο επίκεντρο μιας υπέροχης παρέας ανθρώπων, σαν ένας μικρός πρίγκιπας ο οποίος πήγαινε από σπίτι σε σπίτι. Εκείνη την εποχή υπήρχε ένας πολιτικός ηγέτης που τον θαύμαζαν πολύ, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος είχε οδηγήσει στην ανατροπή της ελληνικής μοναρχίας. Θυμάμαι πολύ καλά πως ένας γείτονας με είχε ανεβάσει πάνω σε κάτι βαρέλια στα οποία είχαν κολλήσει τη φωτογραφία του Βενιζέλου."
Ο κύριος Ιφαντίδης είχε ταξιδέψει στην Αργεντινή πριν από τη γέννηση του γιου του Juan. Λίγο καιρό αργότερα, είχε αποκτήσει ένα περίπτερο με φρούτα στην αγορά Mercado del Abasto του Μπουένος Άιρες και, όπως συνήθιζαν οι μετανάστες όταν αποκτούσαν κάποια σταθερότητα, αποφάσισε όπως φαίνεται ότι ήταν καιρός να έρθει να τον συναντήσει η σύζυγός του. Η Καλλιόπη Ανδράλη έσμιξε με τον σύζυγό της όταν ο μικρός Juan ήταν ήδη πέντε χρονών. 'Οταν αποβιβάστηκε με τη μητέρα του, το παιδί βρέθηκε ξαφνικά στην αγκαλιά ενός ξένου ανθρώπου που τον σήκωνε ψηλά και τον φιλούσε. "Το σοκ, λέει, με έκανε να κλάψω". Ο Juan χρησιμοποίησε πάντα το επώνυμο της μητέρας του, κάτι που δεν επιθυμούσε η ίδια, και εκείνοι που τον ήξεραν καλύτερα δεν θυμούνται να αναφερόταν στον πατέρα του, παρά μόνο περιστασιακά.
Από μικρός Πειραιώτης, ο Juan Andralis έγινε ένα παιδάκι της συνοικίας Abasto, που σύντομα μιλούσε τα καστιλιάνικα. Ήταν ένα παιδί γεμάτο περιέργεια, που ενδιαφερόταν για την αλχημεία -στην οποία αργότερα, στα χρόνια της διαμονής του στο Παρίσι, θα αφιερώσει πολλές ώρες μελέτης-, συμμετέχοντας σε συζητήσεις και σε αντιπαραθέσεις κατά τη διάρκεια των 13 χρόνων που διήρκησε η μελέτη του του Αριστοτέλη, "χωρίς αυτό από μόνο του να έχει κάποια αξία", όπως σημειώνει. Επιπλέον, και προμηνύωντας τη μετέπειτα πορεία της ζωής του, ο John Andralis αισθάνθηκε νωρίς μια έλξη για τις χειρωνακτικές εκτυπώσεις. "Τι ήταν αυτό που βρήκα στην τυπογραφία ; Τι ήταν αυτό που με έλκυε και με ελκύει; έλεγε στη συνέντευξή του με τον Peicovich, "αυτό που παραμένει ένα αίνιγμα για μένα είναι το βιβλίο. Η επιθυμία μου να κάνω βιβλία γεννήθηκε μέσα μου όταν ήμουν παιδί. Μπήκα μια μέρα σε ένα τυπογραφείο της γειτονιάς Abasto. Έμεινα εκεί για ώρες και όταν επέστρεψα σπίτι με έδειραν. Νόμιζαν ότι είχα χαθεί ή ότι μου είχε συμβεί κάτι ακόμα χειρότερο. Αργότερα, στην εφηβεία, κατασκεύαζα βιβλία γραμμένα στο χέρι από τους φίλους μου."
Μια φωτογραφία του 1953 που τραβήχτηκε σε ένα καφέ της Place Blanche στο Παρίσι, είναι και η τελευταία εικόνα της ομάδας των υπερρεαλιστών σε πλήρη απαρτία. Στην πρώτη σειρά, οι André Breton, Max Ernst, Alberto Giacometti, Man Ray, Benjamin Péret. Στη δεύτερη σειρά, ανάμεσα στους άλλους, ο Juan Andralis [στην τρίτη σειρά είναι κι ένας άλλος 'Ελληνας, ο Ado Kyrou]. Η παρουσία του εκεί σήμαινε ότι είχε ήδη εντάχθεί στην ομάδα, κάτι που έγινε μετά από μία απλή συζήτηση με τον Breton, ο οποίος έμενε κοντά στο καφενείο. Η πρώτη ερώτηση που απηύθυνε ο Breton στον Andralis ήταν: "Ποιος είναι ο Jorge Luis Borges;"
Ο Andralis είχε φτάσει στο Παρίσι, λίγο πριν τις συστατικές επιστολές που είχε στείλει ο Aldo Pellegrini, ένα πρόσωπο κλειδί του αργεντίνικου υπερρεαλισμού. Μια τυχαία συνάντηση που είχε ο Andralis με τον κουβανό ζωγράφο Wifredo Lam επέσπευσε τη συνάντησή του με τον André Breton. Στο Παρίσι, ο Andralis είχε βρει ακριβώς αυτό που το ενδιέφερε, μέσα από τη σύνδεσή του με το υπερρεαλιστικό κίνημα. Λίγα χρόνια νωρίτερα, όταν ήταν ακόμα φοιτητής στο Μπουένος Άιρες στη Σχολή Καλών Τεχνών, μια έκθεση του ζωγράφου Batlle Planas σε μια γκαλερί της οδού Florida του είχε προκαλέσει μία τεράστια εντύπωση. Περίμενε στη γκαλερί να έρθει ο ζωγράφος και του είπε: "Θα ήθελα να δουλέψω μαζί σας, είμαι στην Καλών Τεχνών, αλλά δεν θέλω να πηγαίνω άλλο εκεί." Καθώς ο Batlle Planas, επιδεικνύοντας μεγάλη γενναιοδωρία, βρέθηκε το ίδιο βράδυ στο σπίτι του Andralis, το αγόρι αναγκάστηκε να εξηγήσει στην οικογένειά του: "ένας κύριος έρχεται να δει τα σχέδιά μου."
Στην πρώτη συνέντευξη στο Παρίσι με τον André Breton, ο Andralis του είπε ότι ζωγράφιζε κι ότι είχε μαθητεύσει στο ατελιέ του Batlle Planas, τον οποίον ο Breton ήξερε ως όνομα. Σε μια δεύτερη συνέντευξη, ο Andralis του έδειξε τα έργα του. "Με κολάκευσε πολύ όταν με ρώτησε την ηλικία μου, κι όταν του είπα, πρόσθεσε πως ο Gauguin θα ήταν πολύ ευτυχής στα σαράντα του να ζωγράφιζε έτσι τα πράγματα."
Μετά από λίγο, ο Breton τον προσκάλεσε να εκθέσει σε μια γκαλερί, η οποία θα άνοιγε εκείνες τις ημέρες, όπου θα μοιραζόταν το χώρο με τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της εποχής: Joan Miró, Max Ernst, De Chirico, Duchamp και Man Ray.
Από τη στιγμή που εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, και για δύο χρόνια, ο Juan Andralis αφιερώθηκε στη ζωγραφική. Αυτή ήταν η περίοδος του μεγαλύτερου ενθουσιασμού στο ατελιέ του, αλλά και η τελευταία. Μια μέρα, σε ένα εργαστήριο της συνοικίας Μονπαρνάς, όπου ζούσε, συνέβη ένα παραφυσικό γεγονός που διήρκεσε μια εβδομάδα και το οποίο του προκάλεσε τέτοιο τρόμο που αναφερόταν μετά σ' αυτό εντελώς απρόθυμα. Σταμάτησε τη ζωγραφική και ποτέ δεν επέστρεψε σ' αυτήν: ήταν μόνο είκοσι τεσσάρων ετών. Ωστόσο, συνέχισε σε όλη του τη ζωή να θεωρεί τον εαυτό του ζωγράφο: "Βλέπω τον κόσμο όπως τον βλέπει ένας ζωγράφος", έλεγε. Από εκείνη την εποχή το παλαιότερο ενδιαφέρον του για την αλχημεία τον απορρόφησε τελείως: πήγαινε κάθε μέρα στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι και εκεί περνούσε πολλές ώρες διαβάζοντας και κρατώντας σημειώσεις από όλα τα αλχημιστικά βιβλία του 16ου και 17ου αιώνα.
Η ζωή του στο Παρίσι, στο οποίο διέμεινε επί δεκατέσσερα χρόνια, του προσέφερε μια άλλη θεμελιώδη εμπειρία: εργάστηκε μ' αυτόν που θεωρείτο ως ένας από τους μεγαλύτερους σχεδιαστές γραφικών τεχνών του 20ου αιώνα, τον Adolphe Jean Marie Mouron, γνωστό με το ψευδώνυμο Cassandre. Ο Andralis άρχισε να συνεργάζεται μαζί του με έναν τρόπο απρόσμενο. Μια μέρα του 1957, ήταν παρών στη χύτευση των γραμματοσειρών Deberny & Peignot κατά την επίσκεψή του στον φίλο του Remy Peignot, όταν εμφανίστηκε ένας άλλος διάσημος τυπογράφος σχεδιαστής, ο Adrian Frutiger, ο οποίος μετά από λίγο ρώτησε τον Andralis αν θα ήθελε να συνεργαστεί με τον Cassandre. Ο Andralis είχε πάρει κάποια μαθήματα από τον Frutiger στην τυπογραφία και ο τελευταίος γνώριζε τα έργα του, τα σχέδιά του και κάποια εξώφυλλα δίσκων. Έτσι ξεκίνησε αυτή η ζωτική για το μέλλον του Andralis περίοδος.
Ο Cassandre ασκούσε μια πολύ μεγάλη επιρροή στον τομέα των αφισών, έχοντας το 1923, μόλις στην ηλικία των 22, μια μεγάλη επιτυχία στο ενεργητικό του με την αφίσα του Au Bucheron που σχεδίασε για μια εταιρεία επίπλων, και η οποία βραβεύτηκε στην Διεθνή 'Εκθεση Διακοσμητικών Τεχνών. Ανάμεσα σε μια πληθώρα άλλων σπουδαίων έργων, ο Cassandre έδινε μεγάλη προτεραιότητα και στον τυπογραφικό σχεδιασμό.
Ο Andralis έλεγε: "Τη στιγμή που μπήκα στο στούντιο του Cassandre, εκείνος δούλευε τη γραμματοσειρά Graphika που ενσωματώθηκε στις γραφομηχανές Olivetti. Έμαθα πολλά για το αντικείμενο που με έλκυε τόσο πολύ, την τυπογραφία. Η βιβλιοθήκη του ήταν επίσης πολύ πλήρης και ήταν προσιτή σε όλους όσους συνεργάζονταν μαζί του. "
Ο Juan Andralis επέστρεψε στο Μπουένος Άιρες πιστεύοντας ότι σύντομα θα ήταν πίσω στο Παρίσι. Αλλά η ασθένεια του πατέρα του -ένας από τους λόγους της επιστροφής του- κράτησε περισσότερο από το αναμενόμενο. Λίγο μετά την άφιξή του, ο Andralis ήρθε πάλι σε επαφή με τον Aldo Pellegrini και τον γιο του Mario, οι οποίοι ήταν έτοιμοι να ξεκινήσουν τυπογραφικές εργασίες κάτω από την επωνυμία Insurrexit, με πρώτο τον Διάλογο μεταξύ ενός ιερέα και ενός ετοιμοθάνατου του Μαρκησίου ντε Σαντ. Η μεταξύ τους συνεργασία τους, στην οποία συνέβαλε πολύ και ο Mario, συνεχίστηκε με την εκδοτική Argonauta, για την οποία ο Andralis σχεδίασε αξέχαστα εξώφυλλα για πολλά χρόνια.
Η επάνοδος για δεύτερη φορά του Andralis στο Μπουένος Άιρες συνοδεύτηκε από μερικά πολύ σημαντικά βήματα: η πρώτη του είσοδος στο τμήμα γραφικών του θρυλικού Ινστιτούτου Di Tella, και, το 1968, η δημιουργία του δικού του τυπογραφείου El Archibrazo, το οποία αντικατέστησε ένα βραχύβιο παλαιότερο. Το El Archibrazo κατείχε μια μυθική θέση στους πολιτιστικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους την εποχή εκείνη στο Μπουένος Άιρες, λειτουργώντας σαν ένα λογοτεχνικό και πολιτιστικό σαλόνι της παλιάς εποχής.
Η σχέση του Andralis με τη δουλειά του τυπογράφου είχε ένα χαρακτήρα σχεδόν ερωτικό, και οι γνώσεις του γύρω από την τυπογραφία ήταν βαθιές και παθιασμένες. Μιλώντας για τις αγαπημένες του γραμματοσειρές έλεγε: "Μου αρέσει η Garamond, μια αθάνατη τυπογραφία, σχεδιάστηκε μια για πάντα από τον Claude Garamond, έναν Γάλλο του 16ου αιώνα. Παραμένει ως σήμερα εντελώς μοντέρνα. Είναι ο Παρθενώνας όλων των ειδών της τυπογραφίας. Μετά την Garamond έρχεται μια αγγλική εκδοχή, μια πολύ όμορφη γραμματοσειρά που ονομάστηκε Baskerville. Ο Baskerville ήταν ένας ερασιτέχνης, αλλά κι ένας άνθρωπος του Τύπου, ένας βιβλιόφιλος που του άρεσε η έρευνα και που σχεδίασε την πιο ευανάγνωστη από όλες τις γραμματοσειρές. Και πρέπει επίσης να αναφέρουμε την Bodoni, η οποία είναι μια ακόμη αθάνατη δημιουργία του ιταλού Giambattista Bodoni. Μία νεωτεριστική τυπογραφική πρόταση επειδή κατέδειξε το διαφορετικό πάχος των γραμμάτων. 'Οταν οι άλλοι επιδίδονταν στην καλλιγραφία, ο Bodoni δημιουργούσε αλφάβητα για αφίσες και μεγάλους τίτλους. Ο Bodoni παρακολουθούσε τις απαιτήσεις μιας κοινωνίας που άρχιζε να αναπτύσσεται με ταχύ ρυθμό. Και τα Helvetica είναι ο τύπος του 20ου αιώνα, το καλύτερο σχέδιο κατά την άποψή μου, made in Switzerland ".
Ο Rubén Fontana, στο βιβλίο που αφιέρωσε στον Andralis, διηγείται ότι το 1971 τυπώθηκε στο El Archibrazo η πρώτη έκδοση της νουβέλας "El Congreso" του Jorge Luis Borges. " Ο Borge ήθελε να είναι παρών στην τελευταία φάση της εκτύπωσης. Όταν τοποθετήθηκε το χαρτί στη μηχανή, ο Juan είπε στον Borges ότι στην τελευταία σελίδα η αναφορά της έκδοσης περιλαμβάνει τις λέξεις "se acabó de imprimir en..." και τον ρώτησε αν τον πείραζε η λέξη "acabar" που παραπέμπει αναπόφευκτα στην ολοκλήρωση στο σεξ. Ο Borges σκέφτηκε για μια στιγμή και είπε ο όρος ταίριαζε, επειδή η ολοκλήρωση της εκτύπωσης ενός βιβλίου ήταν επίσης ένας τρόπος για να τελειώνει."
Ο Juan Andralis είχε παντρευτεί μια ιστορικό τέχνης, την Ουρουγουανή Sylvia Valdes. Μαζί της είχε μόνο έναν γιο, τον Paul. 'Εχοντας χωρίσει από καιρό με τη Sylvia, είχε εγκαταστήσει ένα πρόχειρο κατάλυμμα μέσα στο τυπογραφείο. Τη νύχτα του μοιραίου ατυχήματος είχε επισκεφθεί τη μητέρα του και κοιμήθηκε στο σπίτι της. 'Εχασαν και οι δύο τη ζωή τους από την εισπνοή διοξειδίου του άνθρακα. "Ήταν μαζί, όχι μόνο στη γέννηση, αλλά και στο θάνατο», δήλωσε ο φίλος του, ο ποιητής Dario Canton.
Το 1994, ο υπερρεαλιστής ζωγράφος, γραφίστας, τυπογράφος, και μανιώδης σκακιστής Juan Ifantidis Andralis εισήλθε κατά λάθος στην Παταφυσική αιωνιότητα.
Οι φίλοι του δημοσίευσαν σε μια εφημερίδα του Μπουένος Άιρες την αναγγελία του θανάτου του με τις λέξεις "IFANTIDIS, Juan, imprentero, cerealista [σχετικός με σιτηρά, αντί για υπερρεαλιστής] y amigo, Q.E.P.D....". Στην πραγματικότητα είχε εισχωρήσει ένα τυπογραφικό λάθος, που στη συνέχεια διορθώθηκε. Το σωστό κείμενο ήταν: "IFANTIDIS, Juan, Imprentero surrealista y amigo, Q.E.P.D ...". Ο ίδιος ο Andralis, με την απαρέγκλητη ταυτισή του με τον υπερρεαλισμό, θα είχε διασκεδάσει με αυτό το ακούσιο αστείο.
Εl Archibrazo, colectivo de Archistas
Μτφ Σ.Σ.
