Κουροσάβα: η Ηθική του ιατρού-σαμουράι
Ut Talpa
lundimatin#237, 6 Απριλίου 2020
*
ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΠΡΟΟΠΤΑ στη ζωή φτιάχνουν μερικές φορές θεωρήματα. Μία κάπως κοινότυπη σύμπτωση γίνεται ξαφνικά η μυστική Ιδέα ενός τρόπου ζωής. Πριν από μερικά χρόνια, βλέποντας τον Μεθυσμένο 'Αγγελο (1948) και τον Κοκκινογένη(1965) του Ακίρα Κουροσάβα, ανακάλυψα μία από αυτές τις τυχαίες μορφές ζωής.
Η σύμπτωση αυτή δεν αφορά πραγματικά ούτε τον Κουροσάβα (τον σκηνοθέτη) ούτε τον Τοσίρο Μιφούνε (τον ηθοποιό), ούτε και κανέναν από τους πολλαπλούς χαρακτήρες που υποδύθηκε. Η υπαρξιακή πρόταση για την οποία πρόκειται να σας μιλήσω είναι το αμφίβολο αποτέλεσμα της σύγκλισής τους. Ανήκει σε ένα αφήγημα που διαπερνά δεκαέξι ταινίες. Είναι το γίγνεσθαι μιας οντότητας που έχει μόνο θεωρητική ενσάρκωση. Θα ήταν πιο σωστό να μιλάγαμε για τις περιπέτειες ενός φαντάσματος.
Ο Μεθυσμένος 'Αγγελος είναι η πρώτη ταινία του Κουροσάβα με τον Τοσίρο Μιφούνε. Μετά από μια σειρά δεκατεσσάρων άλλων ταινιών, ο Ποργυρογένης είναι η τελευταία τους συνεργασία. 'Ετυχε η πρώτη και η τελευταία ταινία με τον Τοσίρο Μιφούνε να έχουν την ίδια θεματική: την ιατρική. Σε αυτή τη θεματική κυκλικότητα εμφανίζεται το φάντασμα.
Στον Μεθυσμένο 'Αγγελο, ο Τοσίρο Μιφούνε υποδύεται τον νεαρό Ματσουνάγκα, έναν άρρωστο και ανέμελο μαφιόζο, τον οποίον ο "μεθυσμένος άγγελος", ο Σανάντα, ένας αλκοολικός γιατρός σε μια υποβαθμισμένη περιοχή, προσπαθεί να θεραπεύσει - μάταια. Το επαναλαμβανόμενο μοτίβο του Μεθυσμένου Αγγέλου είναι η "τρύπα". Οι πρώτες εικόνες της ταινίας δείχνουν έναν τοξικό και μαύρο βάλτο όπου αναδίδεται η δυσοσμία της βιομηχανίας. Αυτή η τρύπα με τα στάσιμα νερά μολύνει αδιάκοπα το υποβαθμισμένο προάστιο. Αλλά αυτή η τρύπα απαντά, αντηχεί, σχετίζεται με την "τρύπα" που αναπτύσσεται στα νοσηρά πνευμόνια του Ματσουνάγκα. Και αυτή η παθολογική τρύπα συνοψίζει, στην ασθένεια, την τρίτη τρύπα, την "κοινωνική" αυτή τη φορά, που σκάβει ο έλεγχος του υποκόσμου πάνω στον ίδιο τον Ματσουνάγκα και στον απλό λαό. Τρεις τρύπες, επομένως, μία τοπολογική τρύπα, μία παθολογική τρύπα και μία ηθική τρύπα. Τρύπα στην περιθωριακή αρχιτεκτονική των αστικών ορίων, τρύπα στο προσδόκιμο ζωής του χαρακτήρα, μαφιόζικη τρύπα στους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων. Ο Μεθυσμένος 'Αγγελος είναι μία απαισιόδοξη ταινία. Ο λυτρωτής είναι ένας μεθυσμένος γιατρός που δεν θα μπορέσει να σώσει τον Ματσουνάγκα. Η σωτηρία δεν είναι δυνατή: οι δυνάμεις που δρουν υπόγεια και ελέγχουν τα όντα δεν μπορούν να νικηθούν.
Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, στον Πορφυρογένη, τα πράγματα έχουν αλλάξει, ο Τοσίρο Μιφούνε και ο Κουροσάβα δεν τα βρίσκουν πια μεταξύ τους και θα αποφασίσουν να μην ξανασυνεργαστούν. Ο Τοσίρο Μιφούνε δεν παίζει πια τον νεαρό μαφιόζο, αλλά τον ιατρό που διευθύνει ένα επαρχιακό νοσοκομείο πολύ πριν την εποχή των Μεϊτζί. Ο Πορφυρογένης, ο γιατρός, είναι χαρισματικός, κρυφός, τρομερός. Γνωρίζει τους δεσμούς μεταξύ του ηθικού και του φυσικού κόσμου. "Πίσω από οποιαδήποτε ασθένεια υπάρχει η ιστορία μιας μεγάλης δυστυχίας", λέει. Η ταινία Ο Πορφυρογένης είναι μια τοιχογραφία. Βλέπουμε εκεί αρρώστους, ετοιμοθάνατους, παράφρονες γυναίκες. Ο κόσμος δεν έχει γίνει καλύτερος. Αλλά η άποψη για τον κόσμο έχει αλλάξει. Δεν είναι ούτε απαισιόδοξη, ούτε αισιόδοξη. Έγινε αυστηρή, ρεαλιστική. Ο γιατρός δεν είναι πλέον μεθυσμένος, δεν προσπαθεί να αποφύγει τη σοβαρότητα των πραγμάτων. Σε σχέση με τον Μεθυσμένο 'Αγγελο, η ταινία δεν προσπαθεί να αποδείξει κάτι. Δεν υπάρχει τυπική αναλογία. Δεν υπάρχει "τρύπα" που θα εξηγούσε συμβολικά τη φύση του λάθους που βαραίνει τους ανθρώπους. Απογυμνώνεται από κάθε μεταφορά και γίνεται πεζή - νηφάλια.
Σε αυτή την μεταμόρφωση του ιατρικού κόσμου, προστίθεται και ένα άλλο στοιχείο. Ο Τοσίρο Μιφούνε, μέσα σε αυτά τα δεκαεπτά χρόνια, έχει ενσαρκώσει μπόλικους σαμουράι: Οι Επτά Σαμουράι, Γιοτζίμπο, Tο Μυστικό Φρούριο, Το κάστρο της αράχνης... Η ανάμνηση αυτών των ρόλων δεν εγκαταλείπει τον γιατρό. Μέσα σε αυτά τα δεκαεπτά χρόνια, ο μεθυσμένος άγγελος έγινε ικανός να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Και να επιτίθεται. Μια μέρα μια συμμορία από πρωτο-yakuza δημιουργεί φασαρίες γύρω από την κλινική. Ο Πορφυρογένης τους εξουδετερώνει, τον έναν μετά τον άλλον. Σπάει χέρια και πόδια. Μόλις απομακρύνεται η απειλή, ο γιατρός, από σαμουράι, γίνεται και πάλι γιατρός: επιδιορθώνει τα μέλη που διέλυσε ο ίδιος. Και το εύρος αυτής της επιδιόρθωσης υπερβαίνει τα σώματα. Περνάμε έτσι από την ιλιγγιώδη τρύπα όπου καταρρέει η απαισιοδοξία και η αδυναμία στην κλινική κοινότητα που έχει γίνει ένας τόπος γιατρειάς των μορφών ζωής. Η ακτινοβολία του ιατρού-σαμουράι ανυψώνει τον άχρωμο κόσμο των στοργικών συναισθημάτων.
Ο Τοσίρο Μιφούνε υπήρξε υπό την καθοδήγηση του Κουροσάβα, ο τόπος διαμόρφωσης μιας ιατρικής-πολεμικής ηθικής. Η περιπέτεια του φαντάσματος, που δεν είναι ούτε ο Τοσίρο, ούτε ο Κουροσάβα, ούτε οι χαρακτήρες, είναι αυτή που αντιστοιχεί σε μία υποδειγματική εικόνα. Η απαισιόδοξη μορφή του μεθυσμένου αγγέλου, που ανήκει σε έναν κόσμο όπου ένα κλειστό δίκτυο σημείων ξετυλίγει τη μορφή του μοιραίου, δραπετεύει προς την αρχαϊκή πολυπλοκότητα της φεουδαρχικής Ιαπωνίας, όπου τα προάστια αντικαθίστανται από τις κοινότητες των χωρικών. Η χαρισματική στάση του σαμουράι ή του ρονίν [αδέσποτος σαμουράι -σ.σ.] ανυψώνει τον πρώην μαφιόζο, που φτάνει να ενσαρκώνει στο τέλος της έξοχης πορείας του την ιδανική φιγούρα του ιατρού-σαμουράι: την υποδειγματική εικόνα ενός ιατρικού Χαγκακούρε [πρακτικός και πνευματικός οδηγός για τον πολεμιστή -σ.σ.].
Δεν θα ήταν επιθυμητό να ξέρουμε, με μία και μόνη χειρονομία, πως να καταστρέφουμε και να επιδιορθώνουμε τον κόσμο;
Ut Talpa
Μτφ. Σ.Σ.|
