Ο Εγκέφαλος του παιδιού
Ο André Breton ανακάλυψε αυτόν τον πίνακα στη γκαλερί του Paul Guillaume, ο οποίος δεν επιθυμούσε να τον αποχωριστεί. Κατόπιν επιμονής, ο Μπρετόν κατάφερε να τον αγοράσει, και ο πίνακας παρέμεινε στο σπίτι του μέχρι το 1964 (δύο χρόνια πριν από το θάνατό του πουλήθηκε για 250.000 φράγκα για να συμπληρωθεί το εισόδημά του από τα πνευματικά δικαιώματα, το οποίο δεν επαρκούσε πλέον για να καλύψει τα έξοδά του). Αυτός ο πίνακας θα καθόριζε επίσης την κλίση του Tanguy για τη ζωγραφική, ενώ ένα αντίγραφό του θα έβαζε τους Magritte και Prévert στα μονοπάτια του υπερρεαλισμού.
Ανάλυση του πίνακα από τον ίδιον τον Μπρετόν
Μιλούσα για τους ύπουλους εχθρούς του παιδιού. Η σκιά τους διαπερνά όλους αυτούς τους πίνακες. Δρουν σαν τρομοκράτες, γι' αυτό τους βλέπουμε σπανίως. Αλλά, στον Εγκέφαλο του παιδιού, η οργή του παιδιού μας βάζει μπροστά στον μεγαλύτερο από αυτούς τους εχθρούς. Πρόκειται για μια υποχθόνια και φθονερή εικόνα του πατέρα. 'Ετσι είχε δει ο Χαμ τον πατέρα του τον Νώε "γυμνό κάτω από τη σκηνή του".
Μια κουρτίνα τραβηγμένη στο πλάι αποκαλύπτει έναν άνδρα μιας κάποιας ηλικίας, απογυμνωμένο από κάθε εξουσιαστικό του έμβλημα. εκτός από το κωμικό μουστάκι του και ένα γελοίο υπογένειο. Τίποτα πιο γκροτέσκο από αυτόν τον πλαδαρό, γυμνό πατέρα, και εδώ η αίσθηση ότι το παιδί είναι δίπλα μου καθώς τον παρατηρώ ενισχύεται από την ιδιαίτερη δύναμη της εικόνας. Τα μάτια του πατέρα είναι κλειστά· και αυτό για τον απλούστατο λόγο ότι το παιδί δεν θα τολμούσε να τον κοιτάξει αν ήταν ανοιχτά. Αυτό το πορτρέτο, που σχεδιάστηκε με πνεύμα απερίσκεπτου και ασυγχώρητου χλευασμού, είναι μια εσκεμμένη παραβίαση του ασύλου του πατέρα· αν τα μάτια ήταν ανοιχτά, θα γέμιζαν με τη γνώση της κακότητας. Σφραγίζονται από το ένστικτο αυτοσυντήρησης του παιδιού. Ο πατέρας, καθώς διαθέτει μία εγκληματική εξουσία αντιποίνων, πρέπει να συνεχίζει να αγνοεί τη ντροπή του.
Δεν είναι δύσκολο να βρεθεί ο λόγος για αυτή τη μνησίκακη απεικόνιση του πατέρα. Το σώμα αποκόπτεται ακριβώς λίγο πάνω από τους μηρούς από ένα σκουροπράσινο τραπέζι στο κέντρο του οποίου, και ακριβώς στο πρώτο πλάνο του πίνακα, είναι τοποθετημένο ένα βιβλίο με χρυσαφένιο εξώφυλλο. Βρισκόμαστε έτσι μπροστά σε μια κατάσταση που δεν είναι άσχετη με εκείνη που εμφανίζουν οι πλαστογραφίες του Ami lointain [Ο χαιρετισμός του μακρινού φίλου, ένας άλλος πίνακας του ντε Κίρικο -σ.σ.]· όμως εδώ, επειδή ο πατέρας δεν μεταβιβάζει την εξουσία του αλλά εμφανίζεται αυτοπροσώπως, γίνεται σαφής η σημασία του επιθυμητού αλλά απρόσιτου βιβλίου: αντιπροσωπεύει τη μητέρα του παιδιού. Η περιφρόνηση για τον πατέρα είναι αντίστοιχη με την απογοήτευση του παιδιού. Η σχέση μεταξύ πατέρα και μητέρας αντιπροσωπεύεται από μια εύθραυστη κατακόκκινη κορδέλα, η οποία σημαδεύει μια σελίδα του βιβλίου. Όμως, στο πάνω δεξί μέρος του πίνακα, μέσα από το ανοιχτό παράθυρο, διακρίνεται μια άλλη μορφή του ίδιου χρώματος. Μοιάζει με τα φρεάτια των καμινάδων που συναντάμε σε άλλους πίνακες, αλλά η επαγρύπνηση του ζωγράφου φαίνεται εδώ να έχει μειωθεί εν μέρει, και ό,τι κερδίζει αυτή η μορφή σε δύναμη, το χάνει σε απόκρυψη: υψώνεται θριαμβευτικά πάνω από τον πατέρα, και εκτείνεται δίπλα από ένα τεράστιο κτίριο ουδέτερου χρώματος, το οποίο αποτελεί μία ακόμη από τις γυναικείες κατασκευές του ντε Κίρικο.
Μην παρανοηθεί αυτό που εννοώ με τη θηλυκότητα των κατασκευών του ντε Κίρικο: ο ερωτισμός του είναι τόσο λεπτός και αθώος όσο και του Βαττώ. Οι μαρμαρένιες θεές του Βαττώ πάλλονται, είναι πάντα στα πρόθυρα του να παραδοθούν στη μεταμόρφωση, γιατί αισθανόταν ελεύθερος να ζωγραφίσει το γυμνό μόνο ως γλυπτό: και όμως, με τι θαυμάσια τέχνη οι θεές του υποδηλώνουν την σημερινή κατάληξη, προκαλούν τις κομψές συζητήσεις.
André Breton
Ξαναβλέπω τον εαυτό μου, πολύ νέο, ένα πρωί στο σπίτι του Αντρέ Μπρετόν, στο 42 rue Fontaine. Του είχα γράψει, μου απάντησε, πέρασα από το τηλεφωνικό του φιλτράρισμα, έχω ένα ραντεβού μαζί του στο οποίο φτάνω μια ώρα νωρίτερα, κόβοντας βόλτες στη γειτονιά πριν χτυπήσω το κουδούνι του. Το εσωτερικό, που τώρα έχει διασκορπιστεί, έχει φωτογραφηθεί και περιλαμβάνεται στο όμορφο λεύκωμα της Pléiade που μόλις εκδόθηκε. Εκεί λοιπόν, σε αυτή τη σπηλιά ή σε αυτή την καμπίνα του κοσμοναύτη, ανέπνεε αυτός ο καταπληκτικός άνθρωπος, περιτριγυρισμένος από γλυπτά, μάσκες, κούκλες, πίνακες, αυτός ο πολίτης του νέου κόσμου, του οποίου διάβαζα κάθε γραμμή με πάθος. Η επίδραση της μαγνητικής παρουσίας του Μπρετόν ήταν κολοσσιαία. Ευγενικός ωστόσο, ευχάριστος, προσεκτικός, γενναιόδωρος, θαυμάσια διαθέσιμος. Ακόμα νιώθω, στα τυφλά, το φορτισμένο βάρος του Εγκεφάλου του παιδιού του ντε Κίρικο που κρεμόταν στον τοίχο. Τι συσσώρευση ταξιδιών, αγώνων, ανακαλύψεων, μαγείας- τι πλοήγηση μέσα σε φράσεις και σε νου. Για τι μίλησε εκείνη την ημέρα, με την άψογη άρθρωσή του; Προς μεγάλη μου έκπληξη, μόνο για αλχημεία.
Philippe Sollers
(in Magique Breton)
"Τίποτα δεν έχει αλλάξει εδώ από τον θάνατό του: δέκα χρόνια ήδη! Όταν ερχόμουν να τον δω, έμπαινα από την πόρτα του άλλου ορόφου, η οποία άνοιγε κατευθείαν στο επάνω δωμάτιο. Καθόταν, με την πίπα στο στόμα, πίσω από το βαρύ τραπέζι που έμοιαζε με πάγκο καφενείου και στο οποίο το συνονθύλευμα των αντικειμένων ήδη ξεχείλιζε - στα δεξιά του, τότε στον τοίχο, ο Εγκέφαλος του παιδιού του ντε Κίρικο -, όχι πολύ ζωντανός ο ίδιος, όχι πολύ κινητικός, σχεδόν ξύλινος, με τα μεγάλα, βαριά, σβησμένα μάτια κουρασμένου λιονταριού, μέσα στην καφετιά μέρα που τη σκοτείνιαζαν τα κλαδιά του χειμώνα...".
Julien Gracq
In "Un refuge contre tout le machinal du monde"
