Σικάγο 1995, μία πρόγευση του μέλλοντος
"Πρωτόγνωρος καύσωνας στην Ασία: 50 βαθμοί στο Πακιστάν, πουλιά πέφτουν από τον ουρανό στην Ινδία. Ασύλληπτες εικόνες."
Huffpost Greece 12.05.2022
Renaud Duterme
Mediapart - Blog Géographies en mouvement - 11.05.2022
Το καλοκαίρι του 1995, η πόλη του Σικάγο πλήγηκε από ένα πρωτοφανές κύμα καύσωνα που στοίχισε τη ζωή σε εκατοντάδες ανθρώπους. Πέρα από το κλιματικό φαινόμενο, τα αίτια αυτής της καταστροφής είναι κυρίως κοινωνικά, όπως ο χωρικός διαχωρισμός, η ανικανότητα των δημόσιων αρχών να αντιμετωπίσουν τέτοιου είδους καταστάσεις ή η διαχείριση του γεγονότος από τα μέσα ενημέρωσης.
Όπως συμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις, η καταστροφή δεν είναι τόσο το γεγονός ως τέτοιο όσο ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία αντιδράει σε αυτό. Ο καύσωνας του Σικάγο το 1995 είναι ένα τυπικό παράδειγμα παραγόντων και αστοχιών που προκάλεσαν πάνω από 700 θανάτους μέσα σε λίγες ημέρες. Σε ένα θαυμάσιο βιβλίο, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Eric Klinenberg πραγματοποιεί μια κοινωνική αυτοψία. Όπως αναφέρει, η επανεξέταση αυτού του γεγονότος και η άντληση διδαγμάτων αποκτούν κρίσιμη σημασία σε σχέση με τις προβλέψεις της IPCC [Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος -σ.σ.] όσον αφορά τον πολλαπλασιασμό των μελλοντικών ακραίων καιρικών φαινομένων.
Η ιστορία μάς έχει δείξει ότι οι καταστροφές δεν επηρεάζουν τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο. Αντιθέτως, αποκαλύπτουν τα ρήγματα (κοινωνικά, εθνικά, εδαφικά) που υπάρχουν μέσα σε μια κοινωνία. Και το χειρότερο είναι ότι τα ρήγματα αυτά συνιστούν ένα σύνολο αιτιών απ' όπου προκύπτουν οι ανθρώπινες και οι υλικές συνέπειες της εν λόγω καταστροφής.
Το Σικάγο είναι μία από τις πιο διαχωρισμένες πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο διαχωρισμός αυτός εκδηλώνεται τόσο στο χώρο όσο και στους διάφορους κοινωνικοοικονομικούς δείκτες (ποσοστά ανεργίας και φτώχειας, προσδόκιμο ζωής, επίπεδο εκπαίδευσης κ.λπ.), αλλά διαφαίνεται κι από τις ίδιες τις συνέπειες του καύσωνα του 1995, οι οποίες διέφεραν πολύ γεωγραφικά.
Ανάμεσα στις δεκαπέντε γειτονιές με το μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων, οι περισσότερες έχουν υψηλό ποσοστό ατόμων που ζουν μόνα τους, υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας και φτώχεια πάνω από το μέσο όρο. Υπάρχουν διάφορες προφανείς εξηγήσεις για αυτό, όπως η προσφορά λιγότερο υγιεινών και μη κλιματιζόμενων κατοικιών, ή ακόμη και η αδυναμία αντιμετώπισης του κόστους του ηλεκτρικού ρεύματος που δεν σου επιτρέπει, συνεπώς, να χρησιμοποιήσεις ένα δικό σου κλιματιστικό.
Αυτό το τραγικό γεγονός μας δείχνει επίσης πόσο μοιραία μπορεί να αποβεί η απομόνωση σε τέτοιες περιστάσεις. Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που πέθαναν κατά τη διάρκεια αυτών των λίγων ημερών ζούσαν μόνοι τους και είχαν ελάχιστη επαφή με τις οικογένειές τους ή τους γείτονές τους. Ωστόσο, αυτό που καταδεικνύει ο Eric Klinenberg είναι ότι αυτή η απομόνωση είναι κυρίως συνέπεια δημογραφικών και γεωγραφικών δυναμικών, όπως η επί δεκαετίες εγκατάλειψη των πόλεων και η προαστιοποίηση που έχουν αδειάσει ολόκληρες συνοικίες της πόλης, οδηγώντας πολλούς ηλικιωμένους κατοίκους σε ακραία μοναξιά λόγω της απόστασης από τους συγγενείς τους.
Η απομόνωση αυτή είναι εξάλλου πιο έντονη στις υποβαθμισμένες αστικές περιοχές, που χαρακτηρίζονται από βία και αποβιομηχάνιση, λόγω του αυξημένου φόβου των κατοίκων που διστάζουν να βγουν από τα σπίτια τους. Σε αυτή τη λογική, πολλοί μηχανισμοί συμβάλλουν στην αποφυγή του δημόσιου χώρου, όπως "η απουσία καταστημάτων και υπηρεσιών που θα προσέλκυαν τους ανθρώπους στους δρόμους· τα εμπόδια στη φυσική κινητικότητα, όπως οι κακοσυντηρημένες σκάλες, τα ετοιμόρροπα πεζοδρόμια και ο κακός δημόσιος φωτισμός· ή ακόμη η αδιαφορία των διοικητικών υπηρεσιών που αφήνουν στο έλεός τους τις τοπικές υποδομές". Εν ολίγοις, μια παρακμή που εκμηδενίζει σταδιακά κάθε κοινωνική ζωή και μια πολεοδομία που ενθαρρύνει κάθε είδους παράνομης διακίνησης ενώ αποθαρρύνει την αλληλοβοήθεια και τα δίκτυα αλληλεγγύης.
Αντίθετα, ορισμένες γειτονιές με παρόμοιες κοινωνικοοικονομικές δυσκολίες επηρεάστηκαν σημαντικά λιγότερο από τον καύσωνα, ακριβώς λόγω της ύπαρξης "εξωτερικής κοινοτικής ζωής, πολυσύχναστων δρόμων, πυκνότητας κατοικιών, οικογενειακής γειτνίασης και έντονης εμπορικής δραστηριότητας". 'Ενα σύνολο συνθηκών, με άλλα λόγια, όπου "οι ηλικιωμένοι είχαν ένα ευνοϊκό οικολογικό πλαίσιο που τους επέτρεπε να βγουν από τα σπίτια τους και να επωφεληθούν από τις τοπικές υποδομές και τους δημόσιους χώρους".
Στη μελέτη του, ο συγγραφέας επισημαίνει επίσης την ευθύνη των πολυετών νεοφιλελεύθερων πολιτικών που πρεσβεύουν την αποδέσμευση του κράτους, την ανεξέλεγκτη ιδιωτικοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών και την επικράτηση μιας διαχειριστικής λογικής εντός των διοικήσεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση των δαπανών εις βάρος της προστασίας της ανθρώπινης ζωής, κύρια αιτία της έλλειψης προσωπικού έκτακτης ανάγκης που χρειάστηκε να αναπτυχθεί στην περιοχή κατά τις πρώτες ημέρες του καύσωνα. Αυτό αποδείχθηκε ιδιαίτερα ατυχές, καθώς πολλές άλλες υπηρεσίες για τους ηλικιωμένους είχαν ήδη υποστεί μείωση της ομοσπονδιακής και τοπικής χρηματοδότησης, και αναγκάστηκαν να μειώσουν μέρος του προσωπικού τους και να χρησιμοποιήσουν φθηνότερους έκτακτους εργαζόμενους.
Ταυτόχρονα, οι δημοτικές αρχές είχαν από καιρό αναθέσει μια σειρά κοινωνικών υπηρεσιών σε ιδιωτικούς φορείς, ενθαρρύνοντας μια κοινωνία δύο ταχυτήτων, όπως έγινε έκτοτε ο κανόνας σε πολλά μέρη. Για να μην αναφέρουμε τη διαβόητη γραφειοκρατία που συνεπάγεται η πρόσβαση στις κοινωνικές παροχές, η οποία συχνά απαιτεί ένα σύνολο τεχνικών και οργανωτικών ικανοτήτων που πολλοί άνθρωποι σε επισφαλείς καταστάσεις δεν διαθέτουν.
Τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης απολαμβάνουν τις καταστροφές. Όμως, παρόλο που οι καύσωνες προκαλούν πολλά θύματα, δεν γίνονται πρωτοσέλιδα όπως άλλα πιο θεαματικά φυσικά γεγονότα (τυφώνες, σεισμοί, πλημμύρες κ.λπ.). Και είναι αλήθεια ότι, σε αντίθεση με ό, τι συμβαίνει σε αυτά, τα περισσότερα από τα θύματα είναι κρυμμένα πίσω από τους τοίχους των σπιτιών τους.
Αρχικά, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μεταδίδουν εικόνες ανθρώπων που υποφέρουν από τη ζέστη ή παιδιών που δροσίζονται γύρω από πυροσβεστικούς κρουνούς, μετά όμως ο κορεσμός του νεκροτομείου τούς προσφέρει το πολυαναμενόμενο θέαμα "εκατοντάδων πτωμάτων που περιμένουν, ενός πάρκινγκ κατειλημμένο από φορτηγά ψυγεία γεμάτα πτώματα και ενός καταπονημένου προσωπικού που προσπαθεί να διαχειριστεί την κατάσταση". Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι εντυπωσιακές εικόνες εστιάζουν στο ίδιο το γεγονός "αντί για τα κοινωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά που το διέπουν".
Το κύριο αποτέλεσμα αυτής της "φυσικοποίησης" της καταστροφής είναι να καταστεί αόρατο το προφίλ των θυμάτων. Γνωρίζουμε ότι ο τρόπος οργάνωσης των αμερικανικών πόλεων συμβάλλει σε αυτή την αορατότητα των φτωχότερων. Αλλά ο διαχωρισμός πραγματοποιείται επίσης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, κυρίως μέσω των πρωτοσέλιδων που διαφοροποιούνται ανάλογα με τους πληθυσμούς που στοχεύουν, όπως συνέβη εκείνες τις ασφυκτικές ημέρες. Η εφημερίδα Chicago Tribune, για παράδειγμα, στην έκδοσή της που απευθυνόταν κυρίως σε λευκές και πιο εύπορες προαστιακές περιοχές, αντικατέστησε αρκετές φωτογραφικές ενότητες αφιερωμένες στις ατυχίες των (μαύρων) αστικών θυμάτων του καύσωνα με άλλα ρεπορτάζ που αναδεικνύουν την καθημερινή ζωή των λευκών, που σε κάποιες περιπτώσεις δεν έχει και καμία σχέση με το τρέχον γεγονός.
Τελικά, αυτή η καταστροφή έχει τις ρίζες της στις (δυσ)λειτουργίες των κοινωνιών μας, όσο και στις καθαρά κλιματικές μεταβλητές. Αποτελεί μια σοβαρή προειδοποίηση ως προς τις κοινωνικές μας επιλογές και την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε τους κινδύνους (κλιματικούς ή άλλους) που αναμένεται να επιδεινωθούν τα επόμενα χρόνια.
Eric Klinenberg, Heat Wave: A Social Autopsy of Disaster in Chicago (Illinois). The University of Chicago Press, 2002.
Ο Eric Klinenberg είναι Helen Gould Shepard Professor of Social Science and Director στο Institute for Public Knowledge (New York University). Είναι ο συγγραφέας των βιβλίων: Palaces for the People: How Social Infrastructure Can Help Fight Inequality, Polarization, and the Decline of Civic Life (Crown, 2018), Going sol: The Extraordinary Rise and Surprising Appeal of Living Alone (The Penguin Press, 2012), Fighting for Air: The Battle to Control America’s Media (Metropolitan Books, 2007), και Heat Wave: A Social Autopsy of Disaster in Chicago (University of Chicago Press, 2002). 'Αρθρα του έχουν δημοσιευτεί στα έντυπα: The New Yorker, The New York Times Magazine, Rolling Stone, This American Life.
