Απόηχοι κλονισμένου μεγαλείου ανάμεσα στα γλυπτά

Η έκθεση της μόνιμης συλλογής της Γλυπτοθήκης ξεκινά με τη λαϊκή γλυπτική, τους φεγγίτες, μια ξεχωριστή κατηγορία υπέρθυρων με μεγάλη διάδοση στην Τήνο. Συνδέονται με την είσοδο του σπιτιού, που αποτελεί το σύνορο μεταξύ του έξω κόσμου και του ιδιωτικού χώρου, γι’ αυτό και λαμβανόταν πάντα ιδιαίτερη μέριμνα ώστε να αποκλείεται το σπίτι από την είσοδο κάθε δαιμονικής ή κακοποιού δύναμης. Το γεγονός αυτό οδήγησε, μεταξύ άλλων, και στον εντοιχισμό διαφόρων στοιχείων με φυλακτικό και αποτροπαϊκό χαρακτήρα.

Στο κέντρο της έκθεσης των φεγγιτών υπάρχει ένα επώνυμο δείγμα λαϊκής γλυπτικής λίγο πριν από την εμφάνιση της επίσημης γλυπτικής στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, ο «Ανεμόμυλος», που φιλοτέχνησε το 1837 ο μαρμαρογλύπτης Χατζηαντώνης Λύτρας, πατέρας του ζωγράφου Νικηφόρου Λύτρα, με τη χαρακτηριστική αντίληψη του λαϊκού τεχνίτη: διακοσμητική σχηματοποίηση, σεβασμός του επιπέδου, απουσία προοπτικής στην απόδοση των μορφών και περιφρόνηση του κανόνα των αναλογιών.

Με δυο έργα, τον «Πλάτωνα» του Προσαλέντη και τον «Φρειδερίκο Γκίλφορντ» του Ιωάννου Βαπτιστή Καλοσγούρου, εκπροσωπείται η επτανησιακή γλυπτική. Η επανεμφάνιση της γλυπτικής με αυτόνομη μορφή και η αποδέσμευσή της από τον δευτερεύοντα διακοσμητικό ρόλο της πραγματοποιήθηκε στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα στα Επτάνησα, με τον Κερκυραίο γλύπτη Παύλο Προσαλέντη τον πρεσβύτερο.

Ο Προσαλέντης υπήρξε ο πρώτος ακαδημαϊκός νεοέλληνας γλύπτης και ο ιδρυτής, το 1811, της πρώτης καλλιτεχνικής σχολής στον ελληνικό χώρο. Η προτομή του Πλάτωνα (1815), το πρώτο χρονολογημένο γλυπτό της σύγχρονης Ελλάδας, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της τεχνοτροπίας του. Μαζί με τον φίλο και συνεργάτη του Δημήτριο Τριβώλη-Πιέρη (1785-1808) και τον μαθητή του Ιωάννη-Βαπτιστή Καλοσγούρο (1794-1878) αποτελούν τους τρεις εκπροσώπους της Επτανησιακής Σχολής στη γλυπτική, που όμως παρέμεινε ανεξάρτητη από τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο και δεν είχε συνέχεια ως την εμφάνιση του Κεφαλλονίτη Γεωργίου Μπονάνου (1863-1940).

Η ενότητα Νεοκλασική Γλυπτική παρουσιάζει τους πρώτους νεοέλληνες γλύπτες του δέκατου ένατου αιώνα. Με την αναμόρφωση του νεοσύστατου κράτους και την ίδρυση του Σχολείου των Τεχνών, όπου η γλυπτική άρχισε να διδάσκεται συστηματικά από το 1847 από τον Γερμανό γλύπτη Κρίστιαν Ζίγκελ, ο οποίος έφερε στην Ελλάδα το κλασικιστικό πνεύμα που επικρατούσε στην Ευρώπη από τα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα, άρχισαν να φοιτούν επίσημα οι πρώτοι γλύπτες, όπως ο Ιωάννης Κόσσος, οι Τήνιοι Γεώργιος και Λάζαρος Φυτάλης και ο Λεωνίδας Δρόσης, που φιλοτέχνησε τον γλυπτικό διάκοσμο της Ακαδημίας Αθηνών και αναδείχθηκε στον σημαντικότερο εκπρόσωπο του κλασικισμού στην Ελλάδα.

Ο νεοκλασικισμός χαρακτηριζόταν από την επιστροφή στην αρχαία ελληνική και στη ρωμαϊκή τέχνη με την αναβίωση κλασικών μοτίβων και θεμάτων, ενώ αλληγορικές και μυθολογικές συνθέσεις, ηθογραφικά θέματα και έργα εμπνευσμένα από την αρχαιότητα συμπλήρωναν τη θεματογραφία τους.

Ο «Χρήστος ο Αράπης» του Ιωάννη Βιτσάρη είναι ίσως το πιο εντυπωσιακό έργο της ενότητας «Από τον κλασικισμό στον ρεαλισμό». Σε μια περίοδο που η κλασικιστική έκφραση κρατά τα πρωτεία στην ελληνική γλυπτική του δέκατου ένατου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται κι άλλες τάσεις. Ο Τήνιος Δημήτριος Φιλιππότης είναι ο πρώτος που θα ενδιαφερθεί για την ελεύθερη και πιο ρεαλιστική σύνθεση, παρόλο που δεν αποκόπτεται τελείως από την κλασικιστική παράδοση. Ακολουθώντας το παράδειγμα του Φιλιππότη, ο Γεώργιος Βρούτος φιλοτέχνησε συνθέσεις ελεύθερες, με διακοσμητικό χαρακτήρα, που προορίζονταν για τη διακόσμηση των ιδιωτικών και δημόσιων κήπων με σκοπό την τέρψη του κοινού.

Το διασημότερο έργο της πρώτης περιόδου του Γιαννούλη Χαλεπά, η «Κοιμωμένη», δεσπόζει ως έξοχο δείγμα επιτύμβιας γλυπτικής. Με την ξαπλωμένη ή ανακεκλιμένη μορφή πάνω σε σαρκοφάγο-κλίνη ή ανάκλιντρο, ένα θέμα που ξεκίνησε από την Ετρουρία τον έκτο-πέμπτο αιώνα π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή κλασικιστική γλυπτική, εδώ βρίσκει την κορυφαία έκφρασή της στο εκμαγείο από τον οικογενειακό τάφο της Σοφίας Αφεντάκη στο Α’ Νεκροταφείο της Αθήνας.

«Από τον δέκατο ένατο στον εικοστό αιώνα» είναι ο τίτλος της επόμενης ενότητας της έκθεσης και σε αυτή την περίοδο οι καλλιτέχνες στρέφονται στο Παρίσι. Ο Λάζαρος Σώχος, που φιλοτέχνησε τον έφιππο ανδριάντα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ήταν ο πρώτος γλύπτης που το 1885 προτίμησε να μετεκπαιδευτεί στη γαλλική πρωτεύουσα. Η θαυμάσια προτομή ερωμένου που βρίσκεται στην έκθεση αντανακλά την επιρροή που δέχτηκε σε μια εποχή που ο Ροντέν ταράζει τα νερά της γλυπτικής και επηρεάζει και τους Έλληνες γλύπτες, π.χ. τον Θωμά Θωμόπουλο, που χαρακτηρίστηκε «εισηγητής της Ροντενείου Σχολής εν Ελλάδι», και τον Κώστα Δημητριάδη, που αναδείχθηκε στον κατεξοχήν φορέα του ύφους του Ροντέν, αντλώντας άμεσα ή έμμεσα στοιχεία από το έργο του και καταλήγοντας, μέσω της ανθρώπινης μορφής, στην αλληγορία.

Ο Γιαννούλης Χαλεπάς, αυτή η ιδιαίτερη περίπτωση στη νεοελληνική γλυπτική, κατέχει κεντρικό ρόλο στην παρουσίαση της συλλογής, τόσο με το καθηλωτικό κεφάλι Σατύρου και τον «Σάτυρο που παίζει με τον Έρωτα» όσο και με μια σειρά έργων που έχει φιλοτεχνήσει μετά τον θάνατο της μητέρας του το 1916 σε ύφος ελεύθερο, αυθόρμητο και πηγαίο, επικεντρωνόμενος στην ουσία των συνθέσεων και όχι στη λεπτομερή επεξεργασία της επιφάνειας, στην εκλέπτυνση ή στην ωραιοποίηση.

Φτιάχνει προπλάσματα σε πηλό χωρίς να ενδιαφέρεται για μια τελειοποιημένη εκδοχή και δουλεύει πολλά θέματα ταυτόχρονα. Χωρίς να χρησιμοποιεί σκελετό, που θα περιόριζε την εκφραστική του ελευθερία, εξακολουθεί να πλάθει συνθέσεις εμπνευσμένες από την αρχαιότητα και την ελληνική μυθολογία, μεμονωμένες μορφές, γυναικεία γυμνά αλλά και τα χαρακτηριστικά διμέτωπα έργα, επιλέγοντας πιθανότατα θέματα που υποδηλώνουν τα προσωπικά του βιώματα.

Το γλυπτό που αναπαριστά τον νεαρό ζωγράφο Γιάννη Μόραλη, δίπλα στο γλυπτό που αναπαριστά τον γλύπτη Χρήστο Καπράλο, έργα του Γιάννη Παππά, υποδέχονται τον επισκέπτη στην ενότητα «Μοντερνισμός και παράδοση - Η γαλλική μαθητεία». Ο ελληνολάτρης Αντουάν Μπουρντέλ ήταν εκείνος που έφερε ξανά στο προσκήνιο τις αρετές της ελληνικής γλυπτικής της αρχαϊκής περιόδου και του αυστηρού ρυθμού, οδηγώντας τους Έλληνες μαθητές του, με πρώτο τον Θανάση Απάρτη, πίσω στις ρίζες της τέχνης τους. Χαρακτηριστικά έργα αυτής της περιόδου είναι ο «Ανοιξιάτικος χορός» του Μέμου Μακρή, η χοντρή καθισμένη γυναίκα του Μιχάλη Τόμπρου και η «Μητέρα» του Φερεντίνου, ανάμεσα σε άλλα.

Αβραμίδης, Αρμακόλας, Γεωργιάδης, Ρόκος, Σίμωσι, Σπητέρη και Κουλεντιανός πρωταγωνιστούν στην ενότητα «Ανθρωποκεντρισμός - Προς την απλοποίηση και την αφαίρεση». Ενώ μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’40 η ανθρώπινη μορφή και η παραστατική απεικόνιση μονοπωλούν σχεδόν το ενδιαφέρον των Ελλήνων γλυπτών, ορισμένοι στρέφονται σταδιακά σε πιο απλοποιημένες και αφαιρετικές φόρμες που οδηγούν σε μια σχηματική, υπαινικτική, αποσπασματική ή εξπρεσιονιστική απόδοση, προβάλλοντας έτσι τον ανθρωποκεντρισμό με νέο ύφος.

Η τελευταία ενότητα της έκθεσης, η «Αφαίρεση», παρουσιάζει την τάση προς την απλοποίηση και την αφαίρεση που εκδηλώθηκε στην ανθρωποκεντρική γλυπτική. Οι Έλληνες γλύπτες, σε επαφή με τα νεότερα ρεύματα, διαμορφώνουν στο ελληνικό καλλιτεχνικό προσκήνιο μια πολυμορφία τάσεων που συχνά καλλιεργείται παράλληλα από τους καλλιτέχνες. Αρκετοί εγκαταλείπουν τη χρήση των παραδοσιακών υλικών για να στραφούν στο σίδερο, στο ατσάλι και στο μέταλλο. Ο κυβισμός και ο κονστρουκτιβισμός, με τη δυναμική επέκταση στον χώρο και την εισαγωγή του κενού ως καθοριστικού στοιχείου στη γλυπτική σύνθεση, και οι καθαρές φόρμες των οργανικών μορφών αποτέλεσαν τις πιο προσφιλείς πηγές έμπνευσης, χωρίς να λείπουν και τα ντανταϊστικά ή σουρεαλιστικά πρότυπα αλλά και τα νέα υλικά όπως το νίκελ, το γυαλί, το πλεξιγκλάς ή η αξιοποίηση στοιχείων όπως το νερό, ο ήχος και η κίνηση.