Τα πριονίσατε,
τα σπάσατε,
τα λεηλατήσατε…

Οι ουρές έξω από το Μουσείο Ακρόπολης θυμίζουν την εποχή πριν τον κορωνοϊό, ο γενικός διευθυντής κοιτάζει τον κόσμο που απολαμβάνει την επίσκεψή του, ενώ την ίδια ώρα οι αρχαιολόγοι κάνουν ξεναγήσεις στο πλαίσιο της δράσης «Κρυφές ιστορίες διασποράς» σχετικά με τις περιπέτειες των θραυσμάτων και άλλων αρχαιοτήτων της Ακρόπολης που σήμερα είναι διασκορπισμένα σε διάφορα ευρωπαϊκά μουσεία.

Ο Νίκος Σταμπολίδης με υποδέχεται και αμέσως με οδηγεί στον τρίτο όροφο, όπου έχει γίνει πλέον η οριστική επανένωση του περίφημου θραύσματος Fagan από το Μουσείο A. Salinas του Παλέρμο. Το κομμάτι απεικονίζει τα κάτω άκρα της θεάς Αρτέμιδας, η οποία ατενίζει την πομπή των Παναθηναίων που προσέρχεται στον μεγάλο ναό και βρίσκεται στην ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα, στο Μουσείο της Ακρόπολης.

Η οριστική αυτή πρώτη επανένωση έρχεται λίγες ημέρες μετά τις εμπρηστικές δηλώσεις του Τζόναθαν Ουίλιαμς, αναπληρωτή διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, κατά τη συνεδρίαση της Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO ότι τα περισσότερα από τα αγάλματα που αφαιρέθηκαν από τον λόρδο Έλγιν βρέθηκαν «στα χαλάσματα» γύρω από το μνημείο και ότι η επιθυμία της Ελλάδας να δει τον Παρθενώνα ολοκληρωμένο είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί, καθώς μεγάλο μέρος του είχε καταστραφεί πολύ πριν φτάσει ο Έλγιν στην Ελλάδα, που δημιούργησαν μεγάλη ένταση μεταξύ της ελληνικής και της βρετανικής πλευράς. Στη συνάντησή μας του ζητώ να ανατρέξουμε στην ιστορία των καταστροφών και να μιλήσουμε για όλα τα επιχειρήματα των Βρετανών και πώς αυτά ανατρέπονται.

― Οι Βρετανοί γνωρίζουν τον τρόπο που αποσπάστηκαν και βανδαλίστηκαν τα γλυπτά. Και ο κ. Ουίλιαμς το γνωρίζει, έτσι δεν είναι;

Μη νομίζετε ότι δεν γνωρίζουν πως έχουμε δίκιο. Γι’ αυτό βρίσκονται πολλές φορές σε πολύ δύσκολη θέση, διότι, όταν στριμώχνεις κάποιον και πια δεν έχει άλλα επιχειρήματα, ανασύρει παλιά, που έχουν καταρριφθεί. Είμαι ένας άνθρωπος που του αρέσει να βάζει τον εαυτό του στη θέση του άλλου, σκέφτομαι ότι ίσως ο Ουίλιαμς πιέζεται, συνεπώς δεν θα μπορούσε να πράξει διαφορετικά.

― Θέλετε να μου πείτε ότι ο Ουίλιαμς έχει έρθει σε πολύ δύσκολη θέση.

Φυσικά, γι’ αυτό και χρησιμοποίησε ένα επιχείρημα που καταρρίπτεται άρδην, ότι δηλαδή δεν ήταν όλα τα γλυπτά στον ναό και τα γκρέμισε ο Έλγιν, αλλά υπήρχαν και κάποια γύρω από το μνημείο.

― Γιατί πιστεύετε πως ήρθε ξανά το επιχείρημα αυτό στην επιφάνεια; Εννοώ τη δήλωση που πυροδότησε ένα νέο κύκλο συζητήσεων.

Επειδή αυτή η αναφορά θα μπορούσε, κατά τη γνώμη ορισμένων, να αποδείξει ότι δεν τα κατέστρεψε. Δηλαδή ότι δεν ανέβηκαν οι συνεργάτες του Έλγιν επάνω στον ναό και τα πριόνισαν και τα έσπασαν όλα αλλά ότι υπήρχαν και κάποια στο έδαφος, που ήταν ήδη σπασμένα.

― Η κατάσταση στην Ακρόπολη το 1801 ποια ήταν;

Τότε ήταν χτισμένη και κατοικούνταν. Συνεπώς, μεγάλα ή μικρά κομμάτια του ναού βρίσκονταν εντοιχισμένα και σε κτίσματα ‒ δεν μιλάω μόνο για τα αρχιτεκτονικά μέλη αλλά και για άλλους ανάγλυφους λίθους. Ήταν αυτό που ονομάζουμε οι αρχαιολόγοι υλικό σε δεύτερη και τρίτη χρήση. Κάποια από αυτά είχαν προέλθει από την καταστροφή που προκάλεσε η έκρηξη του Μοροζίνι το 1687. Παλιότερα, ενώνοντας το κομμάτι από την Κω με την πλάκα 1022 από τη ζωφόρο της αμαζονομαχίας του Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού, επισκέφθηκα το Βρετανικό Μουσείο, όπου μπόρεσα να δω και τα γλυπτά και διαπίστωσα ότι δεν είναι όλα πριονισμένα, ορισμένα είναι απολαξευμένα με βελόνι, δηλαδή με καλέμι.

― Δεν ανασύρθηκαν δηλαδή από τα χώματα αλλά χτυπήθηκαν για να αποκολληθούν;

Θέλω να πω ότι και αυτά που ήταν κάτω και είχαν ανάγλυφες παραστάσεις τα βανδάλισε, σπάζοντάς τα με μαντρακά και καλέμι, για να ελαφρύνει τον όγκο και το βάρος τους, ώστε να μπορέσει να τα στείλει στην Αγγλία με τα ιστιοφόρα εκείνης της εποχής. Πρέπει να σας πω ότι όσοι ασχολούμαστε με την αρχαία αλλά και με τη νεότερη γλυπτική γνωρίζουμε πως όταν χτυπάς, και μάλιστα βίαια, ένα κομμάτι μαρμάρου με σφυρί και καλέμι οι φλέβες του μπορεί να χωρίσουν και έτσι να αποκοπούν κομμάτια που δεν ήθελες να χάσεις, δηλαδή από την ανάγλυφη ή γλυπτή επιφάνεια.

― Όπως και συνέβη;

Φυσικά. Αν δείτε προσεκτικά όλη τη ζωφόρο, θα διαπιστώσετε ότι, εκτός από τον πριονισμό, υπάρχουν απολαξεύματα, ξεχοντρίσματα, όπως τα λέμε, στον όγκο των λίθων της. Η ζωφόρος του Παρθενώνα δεν αποτελείται από πλάκες πάχους 14-23 εκατοστών, όπως αυτές που έχουν αναρτηθεί στους τοίχους της Duveen Gallery στο Βρετανικό Μουσείο. Οι λίθοι της έχουν πάχος που κυμαίνεται από 53 έως 65 εκατοστά περίπου. Επομένως, σπάζοντας και κόβοντας τα γλυπτά, ο Έλγιν άφησε, αν δεν γκρέμισε, το υπόλοιπο τμήμα του μπλοκ να καταρρεύσει. Σκεφθείτε ότι η ζωφόρος βρίσκεται επάνω στον τοίχο του σηκού του ναού, σε ένα ύψος δέκα-δώδεκα μέτρων. Πάνω της είχε ένα κομμάτι επίστεψης. Για να μπορέσει να βγάλει από τη θέση τους τους λίθους της ζωφόρου, ξήλωνε την επίστεψη, την πέταγε κάτω, πριόνιζε το κομμάτι που τον ενδιέφερε και το υπόλοιπο είτε έπεφτε, σπάζοντας, είτε έμενε επάνω, αλλά μετά από λίγο κατέρρεε.

Τα γλυπτά του Παρθενώνα στην προσωρινή αίθουσα του Έλγιν στο Βρετανικό Μουσείο. Πίνακας του Archibald Archer (1819).

― Τι απόδειξη έχουμε για αυτό;

Ο Clarke γράφει ότι μια μέρα του Σεπτεμβρίου του 1802, θέλοντας να αφαιρέσει μια μετόπη με Κένταυρο ‒οι μετόπες έρχονται συρταρωτά ανάμεσα στα τρίγλυφα‒, προσπάθησε να τη σηκώσει και ένα κομμάτι του κτιρίου από την ανωδομή του ναού, τα ογκώδη πεντελικά μάρμαρα, γκρεμίστηκαν εξαιτίας των μηχανημάτων αποκόλλησης με φοβερό βρόντο. Τα θρυμματισμένα κομμάτια τους διασκορπίστηκαν ανάμεσα στα ερείπια. Αν ο συνάδελφος εννοούσε ότι αυτά βρίσκονταν κάτω, τι να πω! Σε τι κατάσταση ήταν ο Παρθενώνας το β’ μισό του δέκατου όγδοου αιώνα φαίνεται και από τα σχέδια και τις λιθογραφίες της εποχής, που είναι αδιάψευστοι μάρτυρες. Είναι ξεκάθαρο τι είδους καταστροφή επέφεραν στα γλυπτά οι συνεργάτες του Έλγιν. Ξέρετε, όμως, η καλύτερη μαρτυρία για την καταστροφή των λίθων είναι η «ανάγνωσή» της μέσω των σημαδιών που φέρουν, για όποιον ξέρει να τα διαβάσει. Υπάρχουν όμως και γραπτές μαρτυρίες, ακόμα και από τα γράμματα του Λουζιέρι, συνεργάτη του Έλγιν, ο οποίος του ζητά πριόνια διαφόρων μεγεθών για να μπορέσει να κόψει τα μάρμαρα και ο ίδιος. Σε ένα σημείο της επιστολής του γράφει «αναγκάζομαι να γίνω βάρβαρος», έχει επίγνωση του ότι αυτό που κάνει είναι βαρβαρότητα.

― Θα μου δώσετε ένα παράδειγμα; Όταν πηγαίνεις στο Βρετανικό Μουσείο, καταλαβαίνεις τι είναι αυτό που βλέπεις;

Το Μνημείο των Νηρηίδων στο Βρετανικό Μουσείο αποδίδεται σχεδόν ολόκληρο, με το βάθρο, τους κίονες, τα αγάλματα ανάμεσα στους κίονες, την επίστεψη, όπως ο βωμός της Περγάμου στο Βερολίνο. Αυτά, κατά κάποιον τρόπο, είναι αναγνώσιμα μνημεία. Αντίθετα, όταν πηγαίνει κάποιος στην Duveen Gallery για να τα δει τα Παρθενώνεια Γλυπτά, ειλικρινά δεν καταλαβαίνει περί τίνος πρόκειται, μόνο την αισθητική, την ομορφιά και τη λάμψη που εκπέμπουν αυτές οι παραστάσεις. Βλέπει ωραία πράγματα, παρατεταγμένα, σαν πίνακες κρεμασμένους στον τοίχο, δεν καταλαβαίνει ούτε από πού προέρχονται, από ποιον ναό κ.λπ. Είναι μια μουσειολογικά εσφαλμένη έκθεση. Ο Duveen έφτιαξε την αίθουσα στα μέτρα όσων γλυπτών είχαν αγοραστεί από τον Έλγιν για να εκτεθούν με αυτόν τον τρόπο.

― Δηλαδή βλέποντάς τα δεν έχουμε την αίσθηση του μνημείου, του τόπου και του φωτός.

Όχι, ούτε και του περιβάλλοντος που τα γέννησε. Ένα μουσείο που υπερηφανεύεται ότι είναι εκπαιδευτικού και εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα δυστυχώς δεν έχει φροντίσει να δώσει την αλήθεια, πέραν της αισθητικής των «αστραφτερών» γλυπτών. Είναι, όπως θα έλεγαν οι Βρετανοί, μια εικόνα deceiving, δηλαδή απατηλή.

― Στο Μουσείο Ακρόπολης δεν είναι έτσι;

Όχι, γιατί αυτός ο νέος «ναός» χτίστηκε για να προστατεύει τα γλυπτά από καιρικές συνθήκες και την ατμοσφαιρική ρύπανση. Η αίθουσα του Παρθενώνα στον τρίτο όροφο έχει τα μεγέθη του πραγματικού ναού, και το ίδιο το μνημείο απέναντί της. Το ξαναλέω, μακάρι να μπορούσαμε να τα βάλουμε στη θέση τους, επάνω στην Ακρόπολη. Επειδή όμως πρέπει να προστατευτούν, φτιάχτηκε αυτό το μουσείο.

― Ποια εικόνα των γλυπτών έχουμε στο Μουσείο Ακρόπολης;

Εδώ ο σύγχρονο επισκέπτης έχει την πραγματική εικόνα. Σε μία από τις μακριές πλευρές υπάρχουν δεκαεπτά κίονες, όπως στον Παρθενώνα, επάνω στους οποίους βλέπει σε πρώτο πλάνο όσες μετόπες έχουν σωθεί. Η ζωφόρος έχει μήκος 160 μ. και βρίσκεται σε ύψος όπου μπορεί να τη χαρεί ο θεατής. Τέλος, τα γλυπτά των αετωμάτων δυτικά και ανατολικά είναι τοποθετημένα με τέτοιον τρόπο ώστε να συνδιαλέγονται με το μνημείο. Και, φυσικά, σε όλα πέφτει το φως της μενεξεδοστεφανωμένης Αθήνας, όπως λέει ο Πίνδαρος, το αιώνιο αττικό φως, που λούζει πραγματικά τις μορφές της πομπής των Παναθηναίων. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα αετώματα χρειάζονται λίγο ύψος ή ότι χρειάζεται ένα τύμπανο, δηλαδή μια πλάτη, για να προβάλλονται επάνω της τα γλυπτά. Αλλά αυτά είναι λεπτομέρειες που διορθώνονται.

― Λέει ο Τζόναθαν Ουίλιαμς ότι το μνημείο δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ.

Κάποια κομμάτια μπορεί να έχουν χαθεί για πάντα, αλλά ποιο μνημείο έχει μείνει αλώβητο από βανδαλισμούς ή τη φθορά του χρόνου; Κανένα. Αλλά αυτός είναι ένας λόγος παραπάνω να έρθουν εδώ και να ενωθούν. Και αυτά που υπάρχουν στο Βρετανικό Μουσείο αλλά και αλλού, για να είναι όσο το δυνατό μικρότερο το κενό που δημιούργησαν η Ιστορία, ο χρόνος και η φθορά.

― Πιστεύετε ότι ο Βρετανικό Μουσείο δεν δίνει τα γλυπτά επειδή είναι το πιο πολύτιμο έκθεμά του;

Ότι είναι ένα πολυτιμότατο έκθεμα δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Όμως νομίζω ότι πρόκειται για ένα πείσμα, κατά τη γνώμη μου, όχι όμως του βρετανικού λαού, ή των υπηρετούντων το Βρετανικό Μουσείο, ή της όποιας κυβέρνησης. Είναι πείσμα ορισμένων ανθρώπων ή κύκλων που για κάποιον λόγο θεωρούν ότι έχουν το δικαίωμα να τα κρατούν αιχμάλωτα.

― Έχουν μιλήσει για τη ρύπανση και τις κακές συνθήκες συντήρησης.

Όλα τα επιχειρήματα διαχρονικά έχουν καταρριφθεί, με αποδείξεις. Όταν δεν είχαμε μουσείο και ήταν όλα στο μικρό μουσείο επί του βράχου της Ακρόπολης, το μόνιμο επιχείρημα ήταν «και να σας τα δώσουμε, πού θα τα βάλετε;». Όταν χτίστηκε αυτό το μουσείο για να τα στεγάσει, καταρρίφθηκε. Έλεγαν ότι «έχει πολλή μόλυνση η Αθήνα», λες και το Λονδίνο δεν έχει. Κατερρίφθη και αυτό. Ας μην ξεχνάμε, δε, ότι μέσα στην Duveen Gallery είχαν σόμπες με κάρβουνο. Όταν μεταφέρθηκαν τα αρχιτεκτονικά γλυπτά εδώ, στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, και καθαρίστηκαν χωρίς ζημιές, χωρίς συρμάτινες βούρτσες και οξέα που είχαν χρησιμοποιήσει εκείνοι στους καθαρισμούς, σταμάτησε να χρησιμοποιείται και αυτό το επιχείρημα.

― Πάμε στον καθαρισμό, που έχει γίνει με εσφαλμένο τρόπο, και στο τότε «αίτημα» της λευκότητας.

Τα έχουμε διαβάσει όλα αυτά. Στον Μεσοπόλεμο, το 1937-38, όπως αναφέρει ο τότε διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου, ο Forsdyke, έγινε χωρίς άδεια ένας καταστροφικός καθαρισμός, γιατί ο λόρδος Duveen τα ήθελε πάλλευκα. Διαβάζουμε ότι αρχαιολόγοι και φύλακες του είπαν πως «τρίβουν τα μάρμαρα». Σύμφωνα με τη μόδα της εποχής, έπρεπε να είναι λευκά για να μπουν στον χώρο, ενώ αυτά είχαν χρώματα και λεπτομέρειες απίστευτες.

― Που έφυγαν με τα τριψίματα;

Φυσικά, ορισμένες λεπτομέρειες, όπως χρώματα και ίχνη, χάθηκαν για πάντα.

― Η διεθνής επιστημονική κοινότητα, ακόμα και εκείνα τα χρόνια, αντέδρασε;

Σαφώς. Παράδειγμα αποτελεί ο καθηγητής Cesare Brandi. Αντιδράσεις υπήρχαν πάντα, ακόμη και από το μακρινό 1816, όταν ο Έλγιν θέλησε να τα πουλήσει. Τουλάχιστον τριάντα βουλευτές κατακεραύνωσαν την πράξη, λέγοντας ότι ήταν ανοσιούργημα. Αρχικά ο Έλγιν ήθελε να τα κρατήσει στο σπίτι του, με τα γνωστά αποτελέσματα, με την υγρασία και τις κακές συνθήκες που επικρατούσαν, ενώ είχε προηγηθεί και το ναυάγιο του Μέντορα. Φυσικά υπήρχαν αντιδράσεις και από την ελληνική πολιτεία, ήδη από την εποχή του Όθωνα, αλλά η απάντηση ήταν κάθε φορά αρνητική ή η υπόθεση σταματούσε με άλλους τρόπους. Ακόμα και το επιχείρημα για τα πεσμένα κομμάτια υπήρχε από παλιά, αλλά καταρρίπτεται από αυτό που σας είπα ήδη, ότι έχουν γίνει ζημιές και στα ίδια τα ανάγλυφα.

― Ισχυρίζονται ότι μπορούν να κρατήσουν τα πεσμένα;

Ίσως, θεωρώντας ότι αυτά δεν τα βανδάλισε ο Έλγιν, πράγμα που δεν ισχύει φυσικά. Είναι τριάντα τέσσερα τα πεσμένα και είκοσι δύο τα πριονισμένα από τον ναό. Τα πεσμένα, το τονίζω ξανά, τα βανδάλισε επίσης. Δηλαδή δεν είναι μόνο η πράξη της ερείπωσης του Παρθενώνα για την οποία έχουμε τα τεκμήρια αλλά και η περιγραφή του Clarke και το γράμμα του Λουζιέρι από τις 5 Ιανουαρίου του 1802 για το πριόνισμα. Συλημένα από τον ναό ή πεσμένα κάτω, ο τεμαχισμός και ο βανδαλισμός τους είναι γεγονός.

― Δηλαδή από το 1801 έχουμε μια διαρκή πράξη καταστροφής που φτάνει μέχρι πότε;

Μέχρι το 1810. Σκεφθείτε ότι ακόμα και ο βοεβόδας των Αθηνών, βλέποντας ότι καταστρέφονται, είπε «φτάνει ως εδώ». Επίσης, να πούμε για άλλη μια φορά ότι φιρμάνι από τον σουλτάνο δεν υπάρχει. Ο σερ Ρίτσαρντ Άντερ, που χρημάτισε πρέσβης του Ηνωμένου Βασιλείου στην Κωνσταντινούπολη, αναφέρει ότι οι Οθωμανοί αξιωματούχοι της πόλης αρνούνταν κατηγορηματικά ότι ο Έλγιν είχε οποιοδήποτε δικαίωμα να πάρει τα μάρμαρα. Κι αυτό όταν μεγάλο μέρος των γλυπτών βρισκόταν στην Αθήνα και ο βοεβόδας ζητούσε ακόμα άδεια εξαγωγής από την Υψηλή Πύλη. Ο Γουίλιαμ Σεν Κλερ γράφει ότι οι αξιωματούχοι τού απάντησαν πως ο Έλγιν δεν είχε πάρει ποτέ άδεια να αφαιρέσει αρχαιότητες από την Ακρόπολη και δεν είχε κανένα δικαίωμα ιδιοκτησίας επ’ αυτών. Η άδεια για το δεύτερο μέρος των γλυπτών που είχε τεμαχίσει ο Λουζιέρι δόθηκε το 1810, με έγγραφο του καϊμακάμη Χουσεΐν Κιαμήλ προς τον βοεβόδα της Αθήνας, ποτέ από τον Σουλτάνο, Αλλά και πάλι, δεν ανέφερε άδεια αποξήλωσης.

― Το βρετανικό Κοινοβούλιο πόσο τα αγόρασε;

Εκείνη την εποχή 35.000 στερλίνες.

― Μου μιλήσατε για πείσμα, είναι πολιτικό ζήτημα τελικά. Πόσοι θέλουν να επιστρέψουν τα γλυπτά;

Αν δούμε τις στατιστικές υπέρ της επιστροφής, μιλάμε για το 60% του βρετανικού λαού. Μετά την πρόσφατη επανένωση του θραύσματος Fagan από το Παλέρμο, πιστεύω ότι το ποσοστό θα είναι μεγαλύτερο. Είναι άλλο πράγμα η επιστροφή και άλλο η επανένωση.

― Μπορείτε να μου το εξηγήσετε;

Επιστροφή σημαίνει ότι έρχονται στην Ελλάδα, στην Αθήνα. Επανένωση, ότι δεν θα είναι πια ορφανά. Θα ενωθούν με τα αδελφά τους μέρη, εδώ, στο Μουσείο Ακρόπολης. Θα φύγουν τα γύψινα εκμαγεία που υπάρχουν σήμερα και θα τοποθετηθούν τα αληθινά γλυπτά, πράγμα που συγκινεί ακόμα περισσότερο τον βρετανικό λαό αλλά και το παγκόσμιο κοινό. Να πω και κάτι ακόμα. Δεν πρόκειται, όπως θέλουν κάποιοι να το παρουσιάζουν, για διαμάχη μεταξύ του Μουσείου Ακρόπολης και του Βρετανικού Μουσείου, ούτε μεταξύ του ελληνικού και του βρετανικού λαού, γιατί ολόκληρη η ανθρωπότητα θέλει την επανένωση, αυτό είναι το ουσιαστικό που πρέπει να καταλάβουν όλοι όσοι ανθίστανται στην επιστροφή. Ο Παρθενώνας είναι το μνημείο-σύμβολο του παγκόσμιου πολιτισμού, δεν είναι ένα άγαλμα που έφυγε, που πολλές φορές δεν ξέρουμε και από πού ακριβώς. Εδώ τα πράγματα είναι ξεκάθαρα.

― Μιλήστε μου γι’ αυτόν τον συμβολισμό.

Οι ναοί, μέχρι τον Παρθενώνα, είχαν μυθολογικά θέματα στα αρχιτεκτονικά τους γλυπτά, δηλαδή στις μετόπες, τα αετώματα, τις ζωφόρους: κενταυρομαχίες, αμαζονομαχίες, γιγαντομαχίες και άλλα. Για πρώτη φορά στην ιστορία των ιδεών η αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αιώνα π.Χ. τολμά να σκεφτεί, να σχεδιάσει και να σμιλεύσει στο σκληρό υλικό του μαρμάρου που μπορεί να κρατά την ομορφιά και τον συμβολισμό ανά τους αιώνες μια σκηνή σύγχρονη, την πομπή των Παναθηναίων, με όλο το φάσμα των κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Πάνω στη ζωφόρο αποτυπώνονται νέοι και γέροι, άντρες και γυναίκες, ιππείς, αρματοδρόμοι, όλη η αλκή και τα νιάτα της πόλης. Επίσης, θαλλοφόροι άρχοντες, αριστοκράτες και ώριμοι θύτες, ιερείς, όλες οι κοινωνικές τάξεις της Αθηναϊκής Δημοκρατίας χωρίς εξαίρεση. Και για να μη θεωρηθεί ύβρις ‒γιατί αυτό ήταν κάτι πρωτοφανές στον ναό της προστάτιδας θεάς της πόλης‒ η ζωφόρος τοποθετείται στο ψηλότερο σημείο του τοίχου του σηκού, στα δέκα-δώδεκα μέτρα, εκεί όπου δεν μπορεί να τη δει εύκολα ανθρώπου μάτι, να ξεχωρίσει τις αισθητικές λεπτομέρειες, την έναρξη της προοπτικής, τα χρώματα ‒ είναι μόνο για τα μάτια των θεών. Με αυτόν τον τρόπο ανυψώνεται η δημοκρατία στο ιδεατό, στο θεϊκό και στο αιώνιο. Επομένως, ο Έλγιν βανδάλισε την έννοια της ίδιας της δημοκρατίας. Σε ένα κόσμο γεμάτο πανδημίες, πολέμους και οικονομικές κρίσεις, όπου αμφισβητείται η ίδια η έννοια της δημοκρατίας, το μόνο που μπορούν να κάνουν οι έξυπνοι ηγέτες είναι να γίνουν πρωταγωνιστές, «μπροστάρηδες» στην άμεση επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα στο Μουσείο Ακρόπολης, αφήνοντας στην άκρη νομικές, οικονομικές ή άλλες δυσκολίες. Αυτό ζητά και ο βρετανικός λαός και η παγκόσμια κοινότητα και οι έξυπνοι ηγέτες το ακούνε και προχωρούν προς τη σωστή κατεύθυνση.

― Μου μιλάτε για το ηθικό κομμάτι. Σε νομικό επίπεδο τι έχει γίνει μέχρι τώρα;

Δεν έχουν προχωρήσει τα πράγματα, ούτε και όταν ήρθε η Αλαμουντίν προχώρησαν, όπως θυμάστε. Τα θέματα αυτά, κατά τη γνώμη μου, δεν λύνονται στα δικαστήρια. Καμιά φορά, ενώ υπάρχουν αγαθές προθέσεις, οι άνθρωποι καταλήγουν σε απίθανες ενέργειες που βλάπτουν αντί να βοηθούν. Δηλαδή, όταν δεν γνωρίζεις, υπερβάλλεις, «το περίσσιο χαλάει το ίσιο».

― Τι είναι αυτό που σας ενοχλεί περισσότερο στις δημόσιες δηλώσεις που γίνονται;

Καθένας μπορεί να έχει γνώμη, αλλά για το ωφελείν ή, τουλάχιστον, για το μη βλάπτειν. Είναι άλλο πράγμα να έχεις γνώμη και να τη λες στο καφενείο και άλλο να καταγράφεις την ουσία των πραγμάτων. Κάθε σύλλογος και κάθε καθηγητής πανεπιστημίου βγαίνει και λέει ό,τι θέλει. Πώς σας φαίνεται που απ’ όλα όσα έχουν συμβεί έως σήμερα, και αναφέρομαι στην απόφαση της Unesco τον Σεπτέμβριο του 2021, στην επικύρωσή τον Μάιο του 2022 και στην πρόσφατη επανένωση, αυτό που φάνηκε περισσότερο στα μέσα ενημέρωσης και στα social ήταν η γνώμη του Τζόναθαν Ουίλιαμς ότι μερικά μάρμαρα ήταν πεσμένα κάτω; Είναι και θέμα κρίσης αυτού που το δημοσιεύει, βέβαια. Τουλάχιστον ας ρωτούσαν όσους γνωρίζουν την υπόθεση.

― Ποια περίοδος πιστεύετε ότι ήταν η πιο παραγωγική σε αυτήν τη διεκδίκηση;

Για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, μετά τη Μελίνα όλες οι κυβερνήσεις, ευτυχώς, προσπάθησαν όσο μπορούσαν. Καθένας έβαλε το λιθάρι του, μικρό ή μεγάλο, όπως λέει και ο ποιητής. Αλλά, εκ του αποτελέσματος, η παραγωγικότερη περίοδος είναι η τωρινή, του 2021-22, με την απόφαση της Unesco και την επικύρωσή της. Συγκροτήθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού μια επιτροπή από τέσσερα πρόσωπα, τον γ.γ. του ΥΠΠΟΑ κ. Γ. Διδασκάλου, τη διευθύντρια του ΥΠΠΟΑ κ. Βάσω Παπαγεωργίου, τη διευθύντρια του ΥΠ.ΕΞ. κ. Άννα.Παπαθανασίου και εμένα, που κοιτάζαμε τον στόχο και όχι την προβολή μας. Επί τριάντα επτά χρόνια ως χώρα λαμβάναμε μόνο συστάσεις από την Unesco που έλεγαν «να τα βρούμε», ένα ευγενικό ευχολόγιο. Τον Σεπτέμβριο του 2021 κάναμε διαδικτυακά την παρουσίαση μέσα από το ίδιο το Μουσείο Ακρόπολης, από τον δεύτερο όροφο, ώστε πίσω μας να φαίνονται τα αρχαϊκά και κλασικά γλυπτά και όλος ο κόσμος που τα επισκεπτόταν. Μαζί με τα επιχειρήματά μας, αυτή η εικόνα που είδαν όλες οι χώρες που συμμετείχαν στην Unesco είχε επίσης μεγάλη αξία. Για έτσι καταλαβαίνει κανείς ότι αυτά τα αριστουργήματα του κλασικού πολιτισμού, που είναι η βάση του παγκόσμιου, πρέπει να επανέλθουν στη θέση τους, που είναι εδώ, στο Μουσείο Ακρόπολης. Όποιος έρχεται εδώ καταλαβαίνει τη δύναμη που εκπέμπει ο χώρος και παραδίδεται.

― Ποια είναι τα καινούργια επιχειρήματα που επικαλεστήκατε;

Ποιες είναι οι χώρες που στάθηκαν δίπλα σας;

― Μπορείτε να μου το εξηγήσετε;

Κυρίως οι χώρες που έχουν υποφέρει από την αποικιοκρατία, παρά το γεγονός ότι εμείς δεν υπήρξαμε ποτέ αποικία αλλά χώρα κατακτημένη όταν τα γλυπτά λεηλατήθηκαν. Το σκεπτικό της απόφασης που πήραμε στα χέρια μας το πρότεινε η Ζάμπια τον περασμένο Σεπτέμβριο και ψηφίστηκε ομόφωνα. Πρώτη φορά φύγαμε με απόφαση στα χέρια μας και όχι με σύσταση, όλες οι χώρες μάς υποστήριξαν. Σύμφωνα με αυτήν δεν είναι μόνο νόμιμο, ηθικό και δίκαιο να επιστρέψουν τα γλυπτά στην Αθήνα αλλά και διακυβερνητικό το ζήτημα. Τα μουσεία πρέπει να βρουν τον τρόπο για να γίνει, αλλά οι κυβερνήσεις είναι που πρέπει να συνεννοηθούν και να συμφωνήσουν .

― Δηλαδή αυτή η απόφαση πετάει το μπαλάκι στις κυβερνήσεις;

Βεβαίως. Είναι σαφής ο ρόλος των μουσείων, αλλά πλέον είναι θέμα κυβερνητικό. Όταν βγήκε η απόφαση έγινε σάλος στη Βρετανία. Ορισμένοι εκδήλωσαν τη μεγάλη τους δυσαρέσκεια, αλλά αυτή ήταν η απόφαση. Και μετά η βρετανική κυβέρνηση πέταξε πάλι το μπαλάκι στο μουσείο.

― Ποιο είναι το σκεπτικό τους;

Η θέση τους είναι ότι το Βρετανικό Μουσείο είναι ανεξάρτητο και αποφασίζει για τα γλυπτά και τα εκθέματά του. Είναι όμως έτσι; Το Βρετανικό Μουσείο είναι μεν αυτοτελές νομικό πρόσωπο, αλλά πόση αυτοτέλεια έχει όταν τα είκοσι πέντε μέλη της διοίκησής του διορίζονται από κρατικά όργανα; Εξάλλου, ο προϋπολογισμός του προέρχεται εξ ολοκλήρου από το υπουργείο Πολιτισμού, λογοδοτεί στο βρετανικό Κοινοβούλιο. Το καθεστώς της διοίκησης και της διαχείρισής του καθορίζεται κάθε πέντε χρόνια με σύμβαση. Επίσης, δεσμεύεται από νόμο του 1963, σύμφωνα με τον οποίο δεν μπορούν να απομακρύνονται εκθέματα από το Βρετανικό Μουσείο. Βέβαια από τότε έχουν αλλάξει τα πράγματα. Λόγου χάρη, τα κατασχεμένα από τους ναζί έργα τα επέστρεψε το Βρετανικό, και μάλιστα έκανε και εκστρατεία ηθικής, ότι όσες χώρες κατέχουν ανάλογα έργα, θα πρέπει να τα επιστρέψουν.

― Οπότε μιλάμε για το ηθικό επίπεδο. Σε νομικό επίπεδο μπορούμε να μιλήσουμε, θα ήταν ωφέλιμο;

Δεν νομίζω.

― Πιστεύετε ότι η απόφαση της επιστροφής θα ληφθεί με βάση την ηθική;

Πιστεύω ότι θα ληφθεί με γνώμονα τη συνείδηση, την ηθική και τη γενική απαίτηση του βρετανικού λαού και της παγκόσμιας κοινότητας.

― Αυτό πώς θα γίνει το 2022;

Γίνονται τεράστιες αλλαγές, δείτε τι γράφουν οι «Times», η «Guardian», η «Μοnde» ‒ οι ηγέτες δεν μπορούν να παραβλέπουν την επιθυμία αυτών που τους εκλέγουν. Η Βρετανία μπορεί να μην είναι η αυτοκρατορία του δέκατου ένατου αιώνα, αλλά μπορεί να γίνει μπροστάρισσα στον αγώνα ηθικής που δίνει ο παγκόσμιος πολιτισμός με μια της πράξη. Όπως ψηφίστηκε το 1963 ο νόμος που απαγόρευε, μεταξύ άλλων, την επιστροφή των γλυπτών, σήμερα, με έναν ανάλογο νόμο του βρετανικού Κοινοβουλίου, μπορεί να αλλάξει αυτό, ώστε να επιστρέψουν τα Παρθενώνεια, όπως τα αποκαλώ εγώ, και να επανενωθούν.

Τι απαντάτε όταν λένε ότι θα αδειάσουν τα μουσεία της Ευρώπης;

Το ακούω και από μορφωμένους ανθρώπους. Εμείς, ως χώρα, όσο γνωρίζω, μόνο τα Παρθενώνεια ζητάμε.

Οι Βρετανοί λένε ότι είναι κομμάτι της ιστορίας του μουσείου τους.

Μπορεί ένα κομμάτι της ιστορίας 200 χρόνων του μουσείου, που το κατέχει χωρίς ηθική βάση, να συγκριθεί με την ιστορία δυόμισι χιλιάδων χρόνων ενός λαού και με την ταυτότητά του; Πώς τα βάζει κανείς αυτά στη ζυγαριά; Η βίαιη απόσπαση είναι στη βάση της ανήθικη, ο τεμαχισμός και η διαίρεση, και εννοιολογικώς, της ίδιας της δημοκρατίας, η λεηλασία του συμβόλου του παγκόσμιου πολιτισμού, του Παρθενώνα. Το σώμα του Παρθενώνα ζητά πάντα τα μέλη που του λείπουν, κι αυτό το απαιτεί η παγκόσμια κοινότητα.

― Είναι και η χειρότερη όψη του λεγόμενου φιλελληνισμού, ο διαμελισμός, η περίπτωση του Λουζιέρι.

Ο συγκεκριμένος φιλελληνισμός είναι η λατρεία του φαίνεσθαι και όχι του είναι.

― Οι Βρετανοί υποστηρίζουν ότι θα αδειάσει η Duveen Gallery.

Όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις, αν γνωρίζω καλά, έχουν πει ότι θα αντικαταστήσουν τα έργα, αλλά θα πρότεινα να βγάλουν από τις αποθήκες τους άλλα αριστουργήματα που είναι ελληνικά, όμως δεν τα έχουμε διεκδικήσει, όπως η ζωφόρος της Φιγαλείας. Μένω όμως σε αυτό που λένε οι κυβερνήσεις μας για να τελειώσει αυτό το παραμύθι.

― Ας πάμε στη σημασία που έχει το θραύσμα Fagan και τη σχέση μας με τη Σικελία.

Αυτό το μικρό κομμάτι από το Παλέρμο, που ενώθηκε για πάντα, «per sempre» στον λίθο VI της ανατολικής ζωφόρου, είναι στην πραγματικότητα ένα τεράστιο κομμάτι, ένας ακρογωνιαίος λίθος σε επίπεδο συμβολισμού. Η οριστική επιστροφή και επανένωση του σικελικού κομματιού είναι τεράστιας σημασίας, αφού όλοι γνωρίζουμε ότι η αρχή είναι το ήμισυ του παντός. Σημαντικό είναι και το ότι η συνεννόηση γίνεται για πρώτη φορά μεταξύ κρατών, χωρίς νομικές και άλλες παρεμβάσεις, βάσει της συνείδησης, της ηθικής και του δίκαιου.

― Έχει σχέση με τη διαδρομή των παρθενώνειων γλυπτών;

Όπως είπε η διευθύντρια του μουσείου του Παλέρμο Κατερίνα Γκρέκο, το θραύσμα Fagan βρέθηκε στα υλικά της συλλογής του Robert Fagan, προξένου της Βρετανίας στη Σικελία την ίδια ακριβώς περίοδο που απομακρύνθηκαν τα γλυπτά από την Αθήνα, από τον Έλγιν και τους συνεργάτες του. Στην ομιλία μου, κατά τη διάρκεια της επανένωσης το Σάββατο 4 Ιουνίου 2022, είπα: «Φανταστείτε να αποδειχτεί από την έρευνα ότι δεν αποκλείεται να το χάρισε ο ίδιος ο Έλγιν στον Fagan στο ταξίδι των κλεμμένων Παρθενώνειων από την Αθήνα προς τη γηραιά Αλβιώνα. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε θα ήταν και το πρώτο ελγίνειο που επιστρέφει, με ό,τι ήθελε σημαίνειν αυτό». Καταλαβαίνετε τι εννοώ.

― Παρά το γεγονός ότι δεν έγινε με νομικές διαδικασίες, είναι μια επιστροφή από κράτος σε κράτος, η πρώτη επανένωση των Παρθενώνειων.

Όντως, η οριστική επανένωση πραγματοποιήθηκε χάρη στη συνείδηση και στην αγάπη των Σικελών και των Ιταλών φίλων μας που συμμερίζονται τις ίδιες αρχές και αξίες με μας όσον αφορά τα πολιτιστικά αγαθά που αφαιρούνται από τα μνημεία και τις έδρες όπου αυτά ανήκουν. Ωστόσο είναι η πρώτη επανένωση στο παρόν μνημείο που συντελείται από κράτος σε κράτος, δείχνοντας έτσι τον δρόμο που πρέπει να ακολουθηθεί και από άλλες χώρες, κυρίως από το Ηνωμένο Βασίλειο, συμβάλλοντας στην αποκατάσταση του μνημείου-συμβόλου του Παγκόσμιου Πολιτισμού, τον Παρθενώνα, στην αποκατάσταση της Ιστορίας και της Δημοκρατίας.