Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που ο κ. Φ. Καγγελάρης απέκτησε την πρώτη μάσκα της συλλογής του. Βρέθηκε στα χέρια του όταν ήταν ακόμα φοιτητής στο Παρίσι. Είχε έναν συμφοιτητή από την Μπουρκίνα Φάσο της Αφρικής, ο οποίος, όταν κάποια στιγμή ξέμεινε από λεφτά, του ζήτησε δανεικά, προτείνοντάς του να του πουλήσει μια μάσκα που είχε φέρει από τη χώρα του. Ήταν μια ξύλινη μάσκα-φυλαχτό. Ο κ. Καγγελάρης δεν δέχτηκε να την πάρει, αλλά του δάνεισε τα χρήματα. Αργότερα, όταν ο συμφοιτητής του πήγε στην πατρίδα του, προφανώς ως ένδειξη ευγνωμοσύνης του έφερε πίσω μια αντίστοιχη μάσκα για να τον προστατεύει.
«Με γοήτευσε πολύ εκείνη η πρώτη μάσκα. Μου έκανε εντύπωση γιατί είχε κάτι το μη ευρωπαϊκό, ήταν εξωτική στα μάτια μου. Με τράβηξε η ετερότητά της, γιατί πάντα είχα μια τάση να ερευνώ τη διαφορετικότητα» λέει ο κ. Καγγελάρης που, εκτός από συλλέκτης, είναι και συγγραφέας, ένας εξαιρετικός ερευνητής και εθνολόγος περιηγητής που μελετάει τις μάσκες των λαών του κόσμου, ενώ ταυτόχρονα είναι και πρόεδρος της δραστήριας Εταιρείας Πολιτισμικής Ετερότητας.
Η μάσκα είναι μια τρανς κατάσταση: κάποιος προσπαθεί είτε να μπει μέσα στις δυνάμεις που αυτή επικαλείται είτε να κάνει τον ενδιάμεσο για να τις διώξει. Μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα είδος πανοπλίας, φυλαχτού ή ακόμα και ως ξόρκι.
Ενώ καθόμαστε στο σαλόνι του σπιτιού του, σε μια όμορφη, παλιά μονοκατοικία στο κέντρο της πόλης, παρατηρώ τους τοίχους που είναι καλυμμένοι με μάσκες όλων των ειδών, καθώς και τα τελετουργικά αντικείμενα αλλά και αρκετές μαριονέτες απ' όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Η συλλογή του σήμερα αριθμεί περί τις χίλιες μάσκες, πολλές από τις οποίες είναι περιζήτητες ακόμα και στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, η σπανιότερη μάλιστα είναι από το Περού και χρονολογείται περίπου το 1500 μ.Χ. Όμοιες μάσκες, θυμάμαι, είχα αντικρίσει πρώτη φορά στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, στις αίθουσες που είχαν συλλογές από την Ωκεανία, την Πολυνησία και την Αφρική.
«Η αλήθεια είναι ότι όλη αυτή η ιστορία δεν ξεκίνησε ως "συλλογή μάσκας" αλλά ως "συλλογή ταξιδιών". Δηλαδή οι μάσκες προέκυψαν μέσα από τα ταξίδια» συνεχίζει ο κ. Καγγελάρης. «Από κάθε χώρα όπου ταξίδευα έπαιρνα κάποιες μάσκες. Ε, από ένα σημείο κι έπειτα το ταξίδι άρχισε να γίνεται για τις μάσκες και όχι για τη χώρα. Όπου άκουγα ότι υπάρχει κάποιο χωριό όπου επρόκειτο να ανακατασκευαστεί μια μάσκα, έτρεχα για να προλάβω».
Ένα από τα τελευταία του ταξίδια ήταν όταν έμαθε πως άνοιξαν στο Μπουτάν κάποια μοναστήρια, τα οποία δέχονταν για πρώτη φορά ξένους επισκέπτες. «Πήρα το πρώτο αεροπλάνο και πήγα εκεί για να προλάβω τις μάσκες που δεν ήθελαν πια. Στα μοναστήρια του ανατολικού Μπουτάν, συνήθως, αφού τις χρησιμοποιήσουν, τις καίνε, μια και πιστεύουν ότι έχουν συσσωρεύσει όλες τις κακές δυνάμεις. Έτσι, βρήκα εκεί δύο εξαιρετικές μάσκες που μου τις έδωσαν με μεγάλη χαρά, αφού θα απαλλάσσονταν από τη τα κακά πνευμάτων. Δεν τις έχω εδώ διότι δεν χωράνε πια στο σπίτι. Πλέον, τις μάσκες που αποκτώ τις αμπαλάρω και τις δίνω σε φίλους ή τις φυλάω μέσα σε γκαράζ, αποθήκες και όπου αλλού μπορείτε να φανταστείτε».
Του λέω ότι κάπου είχα διαβάσει πως το αεροδρόμιο Πάρο στο Μπουτάν, στα Ιμαλάια, θεωρείται ένα από τα πιο επικίνδυνα στον κόσμο, μια και είναι μικρό και περικυκλωμένο από απότομα βουνά, και πως ελάχιστοι πιλότοι στον κόσμο είναι εξουσιοδοτημένοι να προσγειώνονται εκεί. «Όντως, για να προσγειωθείς στο αεροδρόμιο του Μπουτάν περνάς από μια περιτοίχιση από βουνά πολύ απότομα και ψηλά. Όμως δεν είναι τόσο επικίνδυνο όσο στη Βολιβία, η οποία περιστοιχίζεται από τις Άνδεις» μου λέει και συνεχίζει περί δυσκολιών που έχει συναντήσει κατά καιρούς στα ταξίδια του.
«Θυμάμαι, μια φορά, σε ένα χωριό στην Αφρική, στα σύνορα μεταξύ Μπουρκίνα Φάσο και Νίγηρα, ήταν αδύνατο να μου δώσουν τη μάσκα αν δεν γινόμουν μέλος του χωριού, άρα και μέλος της φυλής. Με είχαν μία εβδομάδα στο περίμενε και ένας τρόπος υπήρχε μόνο για να μου δώσουν τη μάσκα, να γίνω ζευγάρι με μια κοπέλα του χωριού. Αυτό έκανα λοιπόν, εικονικά βέβαια. Τελικά, αυτός ήταν ένας τρόπος να πάρω μέρος σε μια παραδοσιακή τελετή. Μια άλλη φορά, στο Μάλι με είχαν αφήσει έξω από το χωριό για κάποιες μέρες και δεν μου επέτρεπαν να μπω μέχρι να περάσει η πανσέληνος, ώστε να μπορέσουν να συνεδριάσουν για να δουν ποιος είμαι, τι θέλω κ.λπ.
Κάποιες φορές η δυσκολία δεν έχει να κάνει με τους κατοίκους αλλά με τους άλλους συλλέκτες. Για παράδειγμα, μου έχει τύχει να κυνηγάμε την ίδια μάσκα με έναν επιμελητή μουσείου της Νέας Υόρκης. Εγώ κατάφερα να φτάσω πρώτος, με διαφορά πέντε λεπτών, και πρόλαβα να συνδιαλλαγώ με τους ντόπιους για την απόκτησή της. Θυμάμαι την απογοήτευσή του όταν το διαπίστωσε. Οι Αμερικανοί, ξέρετε, δεν έχουν τίποτα το τυχοδιωκτικό ως ταξιδιώτες. Ταξιδεύουν με βαστάζους, οδηγούς, τζιπ και air condition. Με λίγα λόγια, στήνεται ολόκληρη επιχείρηση για να αποκτηθεί μια μάσκα. Προσπάθησε μετά να μου κάνει παζάρια για να του την πουλήσω, αλλά δεν ενέδωσα.
Καμιά φορά είναι πολύ δύσκολες οι περιβαλλοντικές συνθήκες. Για παράδειγμα, για να βρει κανείς μάσκες στους Παπούα στη Νέα Γουινέα πρέπει να περάσει από ένα περίφημο ποτάμι, το Σέπικ Ρίβερ. Κατά μήκος του υπάρχουν διάφορα χωριά όπου βρίσκονται εξαιρετικοί τεχνίτες ξύλου. Ίσως είναι οι καλύτεροι στον κόσμο. Για να φτάσεις εκεί πρέπει να ταξιδέψεις με μια βάρκα χωρίς σκέπαστρο πολλές ώρες, κάτω από έναν ήλιο που καίει ανελέητα. Κι όταν είναι να βγεις στη όχθη, δεν ξέρεις πού θα πατήσεις. Δηλαδή δεν ξέρεις αν πατάς σε κάποιον κορμό δέντρου ή στην πλάτη κάποιου κροκόδειλου. Επιπλέον, οι άνθρωποι εκεί είναι πολύ καχύποπτοι με τους ξένους.
Άλλες φορές είναι δύσκολη η απόσταση που πρέπει να διανύσεις. Σκεφθείτε πόσο χρειάζεται να ταξιδέψει κανείς για να βρεθεί σε κάποιο νησί των Φίτζι. Αρχικά, πρέπει να φτάσεις μέχρι το Σίντνεϊ, που είναι 26 ώρες ταξίδι, και από κει μέχρι την πρωτεύουσα των Φίτζι, το Νάντι, άλλες έξι ώρες ταξίδι. Από κει θα χρειαστεί να πάρεις μια άλλη πτήση που κρατάει γύρω στις τρεις ώρες για να φτάσεις σε κάποιο μικρό νησάκι και από κει να διανύσεις μια απόσταση οδικώς ή με βάρκα. Η συγκοινωνία μεταξύ των νησιών είναι πολύ δύσκολη. Καμιά φορά μπορεί να χρειαστεί να περιμένεις μέχρι και έναν μήνα μέχρι να βρεις κάποιο μέσο. Σίγουρα έχει τις δυσκολίες του όλο αυτό, αλλά είναι ωραίο να γυρίζεις πίσω με τη μάσκα. Βέβαια, το πώς κουβαλάς τις μάσκες και το πώς τις περνάς από τα τελωνεία και τα σύνορα είναι άλλη μια περιπέτεια. Επιπλέον, είναι και το θέμα της συντήρησης» περιγράφει ο κ. Καγγελάρης.
Πώς συλλέγει τις πληροφορίες για το πού μπορεί να βρει τις μάσκες; «Συνήθως από ανθρωπολόγους φίλους μου που εργάζονται σε ανθρωπολογικά κέντρα, σε πανεπιστήμια και από ειδικά περιοδικά που βγαίνουν κατά καιρούς.
Έχω διαβάσει πάρα πολύ για τις μάσκες και ξέρω να τις ξεχωρίζω. Το δύσκολο δεν είναι να αναγνωρίσει κανείς τον τόπο καταγωγής τους αλλά την ηλικία τους. Οι ντόπιοι συχνά προσπαθούν να τις παλαιώσουν επίτηδες. Τις θάβουν στη γη, τις καίνε και τους κάνουν διάφορα τέτοια τεχνάσματα που πραγματικά ξεγελούν. Πολλές φορές, μάλιστα, δεν είναι σε θέση να τις ξεχωρίσουν ούτε οι ίδιοι».
Τον ρωτάω γιατί συναντάμε τις μάσκες σε τόσο πολλούς πολιτισμούς και ποια είναι η χρησιμότητά τους. «Το ζητούμενο είναι σταθερό. Υπάρχει ένας άξονας καλού-κακού και πάντοτε η μάσκα προσπαθεί να διώξει το κακό και να φέρει το καλό. Η μάσκα είναι μια τρανς κατάσταση: κάποιος προσπαθεί είτε να εισχωρήσει στις δυνάμεις που επικαλείται είτε να κάνει τον ενδιάμεσο για να τις διώξει. Μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα είδος πανοπλίας, φυλαχτού ή ακόμα και ως ξόρκι. Λειτουργούν με τον ίδιον ακριβώς τρόπο που μεταχειριζόμαστε κι εμείς τις θρησκευτικές εικόνες όταν προσευχόμαστε σε αυτές ώστε να κάνουν το θαύμα τους στις λιτανείες. Ουσιαστικά, είναι η παλιά ευχή του ανθρώπου να επιβάλει την επιθυμία του, να επιβληθεί στις δυνάμεις της φύσης, αλλά με πιο πρωτόγονο τρόπο. Το ζητούμενο, τελικά, είναι να είναι ο άνθρωπος καλά και ευτυχισμένος».
«Πώς είναι να ζείτε με τόσες μάσκες;» τον ρωτάω, καθώς με ξεναγεί στα υπόλοιπα δωμάτια του σπιτιού, τα οποία είναι γεμάτα μάσκες, μαριονέτες και βουντού όλων των ειδών, μεγεθών και τεχνοτροπιών, κρεμασμένες σε τοίχους, πάνω σε βιβλιοθήκες, στο πάτωμα, γενικώς παντού. Άλλες είναι πολύχρωμες και περίτεχνες και άλλες εντελώς πρωτόγονες και κάπως τρομακτικές. Μου δείχνει μια μάσκα-μινιατούρα περίπου 30 εκατοστά, από τη Σενεγάλη. Είναι μάσκα-«διαβατήριο» και χρησιμοποιείται ως μέσο αναγνώρισης όταν μια φυλή ξεκινάει να διασχίσει ένα μέρος της χώρας. Είναι ξύλινη και μεταφέρεται εύκολα.
Αν τις είχα συναντήσει όλες μαζί, ενδεχομένως να μην τις άντεχα, αλλά ήρθαν σταδιακά και εγκαταστάθηκαν στο σπίτι. Τις θεωρώ πλέον οικείες παρουσίες, δεν με ξενίζουν. Κάθε φορά που έρχεται μια καινούργια, την έχω εδώ και την παρατηρώ για λίγο προτού αμπαλαριστεί και πάει για φύλαξη".
«Περισσότερο απ' όλα, οι μάσκες με βοήθησαν να καταλάβω την ευρωπαϊκή κουλτούρα, διότι κάποια στιγμή λειτούργησαν ως το στοιχείο που έδωσε διέξοδο στη δυτική τέχνη, η οποία είχε φτάσει σε μια πληρότητα στο τέλος του 19ου αιώνα, όταν ο Πικάσο εισήγαγε για πρώτη φορά το πρωτόγονο στοιχείο με τις "Δεσποινίδες της Αβινιόν" το 1907» μου εξηγεί.
«Ο Πικάσο εισήγαγε τις αφρικανικές μάσκες σε αυτό το έργο, επειδή πήγαινε στο Τροκαντερό και έβλεπε τις μάσκες που είχαν φέρει οι Γάλλοι από τις αποικίες τους. Σταδιακά, κι άλλοι καλλιτέχνες άρχισαν να χρησιμοποιούν τις μάσκες στα έργα τους, όπως ο Μπρακ. Έτσι τέθηκε επιτέλους το θέμα της απελευθέρωσης του ενστίκτου και της επιθυμίας, της άγριας επιθυμίας έξω από τη συμβατικότητα που διακρίνει τον άνθρωπο στις δυτικές κοινωνίες, έξω από το πνεύμα του νόμου.
Μπόρεσε να έρθει στην επιφάνεια η κρυμμένη πλευρά των πραγμάτων, έτσι όπως δεν την άφηνε να φανεί η επίσημη τέχνη μέχρι εκείνη την εποχή. Είναι αυτό που εννοούσε ο Φουκό όταν χαρακτήριζε την τέχνη "υπηρέτρια του συστήματος", επειδή ήταν μονίμως στις προσταγές της Εκκλησίας, της κοινωνίας, της επίσημης πολιτικής και της γενικότερης κοινωνικής αντίληψης. Αν δει κανείς την ιστορία της τέχνης, θα διαπιστώσει ότι δεν υπάρχουν πολλά έργα που να δείχνουν τη διαβολική πλευρά του ανθρώπου, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως ο Γκόγια, ο Ρούμπενς ή ο Μανέ.
Έτσι, αναγνωρίζεται το απαγορευμένο και η επιθυμία που χαρακτηρίζεται διαβολική επειδή ακριβώς δεν συνάδει με την επίσημη άποψη για το πώς πρέπει να είμαστε. Στη ζωή μας υπάρχει πάντα ένα "πρέπει". Από τότε, λοιπόν, η τέχνη βρίσκει τον δρόμο της και ενισχύεται πολύ περισσότερο με την εισαγωγή της ετερότητας στην τέχνη.
Αυτή ήταν η πρώτη φορά που η δυτική τέχνη μαστιγώθηκε τόσο πολύ από την ετερότητα, γι' αυτό δεν μπορείς να την αγνοήσεις. Είναι εκεί, παρούσα, μπαίνει μέσα στα έργα. Η δεύτερη φορά εγκαινιάζεται με την τέχνη του ψυχιατρείου ή, αλλιώς, την art brut, που εισάγεται και επίσημα στον καλλιτεχνικό χώρο το 1947. Σαράντα χρόνια μετά τις "Δεσποινίδες" δεν έχει μείνει τίποτα στην τέχνη που να μην έχει επηρεαστεί από την art brut.
Η μάσκα με έκανε να εκτιμήσω πάρα πολλά πράγματα στη δυτική τέχνη, γιατί μέσα από την primitive art μπόρεσε τελικά να προχωρήσει και να πει αυτό που ήθελε να πει. Με βοήθησε, επίσης, να καταλάβω πολλά πράγματα πάνω στην τρέλα και στην τέχνη, οι οποίες βρίσκονται στην ίδια ψυχική δεξαμενή, μόνο που διακλαδίζονται διαφορετικά, αν και αυτό δεν γίνεται πάντα. Υπάρχουν εξαιρετικές περιπτώσεις "τρελών" που ήταν και εξαιρετικοί καλλιτέχνες, όπως ο Βαν Γκογκ, ο Ακριθάκης, ο Παρθένης, η Κλοντέλ, ο Σούμπερτ. Η τέχνη μπορεί να πει αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί με συνηθισμένα νοήματα».
σχόλια