Η συλλογή του Νίκου Αλεξίου στο Μουσείο Μπενάκη

1. ANGEL ROLLING UP THE HEAVENS (2005)

«Ας πούμε, τον τίτλο “Angel rolling up the heavens” τον δανείστηκα από μια πολύ ωραία έκδοση για τη Μονή της Χώρας, στην Κωνσταντινούπολη, όπου πάνω από τη σύνθεση “Η Δευτέρα Παρουσία” είναι ένας άγγελος που κρατά ψηλά στα χέρια του, το σύμπαν σαν ρολό, σ’ έναν πάπυρο. Αυτή η εικόνα μού ταίριαζε στη δικιά μου διαδικασία, ότι τίποτε δεν πετάω, από το ένα έργο περνάω στο άλλο, δηλαδή το μέρος γίνεται όλον και το όλον ξαναγίνεται μέρος. Ήταν ένας ποιητικός τίτλος για να εξηγήσει τη διαδικασία». Πάνω σε ένα τεράστιο τραπέζι εκτέθηκαν τα καλαμένια περίπτερα, δαντέλες από χαρτί, τα σχέδιά του. Ο θεατής παρατηρούσε όχι μόνο ολοκληρωμένα τα έργα αλλά και τη διαδικασία παραγωγής τους. Ψηλά, αιωρούμενο, προβαλλόταν ένα βίντεο. Το φως δημιουργούσε κίνηση στις λεπτεπίλεπτες, σχεδόν αόρατες φόρμες του που εμπνέονταν από αρχαϊκά μοτίβα, από τα μυκηναϊκά ψηφιδωτά και τα βυζαντινά μοναστήρια του Αγίου Όρους μέχρι τα εργόχειρα της μητέρας του. Αυτή η εγκατάσταση συμπύκνωσε το μέχρι τότε σύνολο της δουλειάς του. Ανήκει στη σειρά των έργων που έκανε ο Αλεξίου μετά την επιστροφή του από το Άγιο Όρος. Βασίζεται ακόμα σε πλέγματα, συσσωρεύσεις και δομές στοιχείων τα οποία αντλούν από σχέδια του περιβάλλοντος όπως το ποτάμι και το υδραγωγείο που παρατηρούσε κατά την παραμονή του στο Άγιο Όρος

Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας.

2. PIAZZA SAN MARCO DI VENEZIA (2010)

Μετά το επιδαπέδιο ψηφιδωτό της Μονής Ιβήρων και την εγκατάσταση «The End» ο Νίκος Αλεξίου αποτύπωσε το δάπεδο του Αγίου Μάρκου, με τα περίτεχνα και μοναδικά μωσαϊκά διαφόρων εποχών και ρυθμών (12ος-15ος αι.). Στη συνέχεια σχεδίασε την κάτοψη όλων των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων της Βασιλικής, όλη την πλατεία και επεκτάθηκε ευρύτερα και στη λιμνοθάλασσα της Βενετίας. Ή το ανάποδο: σχεδίασε τη λιμνοθάλασσα της Βενετίας, μετά το νησί, την πλατεία, το δάπεδο της εκκλησίας, ένα-ένα τα κομμάτια του μαρμάρινου μωσαϊκού. Μέσα στο μοτίβο βρίσκει ένα άλλο μοτίβο και μέσα σε αυτό ένα άλλο, και ούτω καθεξής. Αυτή η επανάληψη μεταδίδει συγκίνηση, ζητά επίμονα την προσοχή μας ώστε να νιώσουμε κατάνυξη θαυμάζοντας τα αρχιτεκτονήματα και τη στοχαστική διάθεση του σχεδιασμού τους. Η Piazza San Marco παρουσιάζεται ως ένα αποθετήριο πολιτισμικών αγαθών με ποικίλες καταγωγές, ως ανοιχτό μουσείο συγκλίσεων, επιρροών, τέχνης και τεχνικής, ως ένα χωνευτήρι εποχών και τεχνιτών που έσκυψαν πάνω στο ιδεατό χαλί της Γαληνοτάτης. Αναπαριστά μια ολόκληρη πόλη ως έργο, συγκροτώντας ένα αρχιτεκτονικό αρχείο, όπου τα αρχιτεκτονικά σχέδια θεωρούνται τέχνη χάρη στην επανάληψη, στην αψεγάδιαστη λεπτομέρεια και στην ξεκάθαρη άποψη. Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης γράφει ότι «μας φέρνει πίσω σε μια κατάσταση πνευματικής απάθειας και απόλαυσης, ένα είδος ονειροπόλησης και αδράνειας, γύρω από αυτό που ορίζουμε ως μικρό, φευγαλέο, εύθραυστο, διαφανές, άυλο, αμελητέα: “τα τελευταία ψίχουλα πάνω στα οποία επιβιώνει το Σχήμα”».

3. THE END Μπιενάλε Βενετίας 2007

«Το έργο για την Biennale, που το ονομάζω “The End”, φέρει καθετί με το οποίο έχω καταπιαστεί όλα αυτά τα χρόνια από τη δεκαετία του 1980, και λίγο πριν, μέχρι τώρα. Όλες οι αναφορές της δουλειάς που κάνω, από τα ουράνια τόξα, τα φώτα και τους γαλαξίες μέχρι τα μάρμαρα, τα πρίσματα, τα “ψυχεδελικά”, είναι όλα εδώ. Όλη η δουλειά που έχω κάνει από τις αρχές του 1980 μέχρι σήμερα είναι σαν ένα έργο που συνεχίζεται, παρότι μερικά πράγματα τα τελευταία χρόνια έχουν σβήσει σ’ ένα περιβάλλον πιο σύγχρονο».

Το σπονδυλωτό έργο-εγκατάσταση που παρουσιάστηκε στο ελληνικό περίπτερο αντλεί από το επιδαπέδιο ψηφιδωτό του Καθολικού της Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους (11ος αι.). Ο καλλιτέχνης επισκέφθηκε πολλές φορές το Άγιο Όρος και φιλοξενήθηκε στη μονή σε διάφορα χρονικά διαστήματα από το 1995 και μετά.

«Το έχω αντιγράψει με έναν ιδιαίτερα σχολαστικό τρόπο, ψηφίδα-ψηφίδα σχεδόν –όχι σχεδόν, απόλυτα–, σε ένα αρχιτεκτονικό πρόγραμμα στον υπολογιστή. Δηλαδή το αποτύπωσα αρχιτεκτονικά. Αυτό πήρε πάρα πολλά χρόνια για να γίνει… Έχεις κάτι που σε ενδιαφέρει και προσπαθείς συνεχώς να βουτάς όλο και πιο μέσα και πιο μέσα και πιο μέσα. Κι όσο βουτάς και συντρίβεσαι με το θέμα, αυτό σου δίνει πράγματα». Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, ο Αλεξίου, μέσα από συνεχείς «αντιγραφές» και επανασχεδιασμούς του ψηφιδωτού δαπέδου, επιχείρησε να καταλάβει τα μυστήρια που εμπεριέχει, αναζητώντας τη σημασιολογική του δομή αλλά και τη δίνη του. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για δάπεδο, δηλαδή για την αποθέωση της εδαφικής οριζοντιότητας, άρα της πρωταρχικής σωματικής συνθήκης. Το κοσμολογικό σύστημα του δαπέδου δεν αντανακλά κάτι ορατό αλλά καθιστά ορατό εκείνο που δεν έχει διαστάσεις, επομένως μπορεί να είναι άπειρο, πλήρες και απροσμέτρητο, συγκεκριμένο και άυλο. Θα μπορούσε να ορίσει κανείς την κινούμενη ακινησία του δαπέδου ως ένα σύνθετο ιδεόγραμμα, ως ένα συμβολικό σύστημα υψηλής περιεκτικότητας, μια συμπύκνωση του Όλου, που σήμερα αποκαλούμε αποθήκευση δεδομένων», έγραψε ο Γιώργος Tζιρτζιλάκης, εθνικός επίτροπος στην Μπιενάλε και επιμελητής του έργου.

«Όταν τέλειωσε αναρωτήθηκα “τι μου θυμίζει, τώρα, αυτό;” και μου ήρθε στον νου η ταινία “Τα Όνειρα” του Κουροσάβα. Είναι μια σκηνή που βλέπουμε πεζούλες, τρεις πεζούλες καλλιεργημένες με ροδακινιές, ροδακινιές ανθισμένες, και κάποια στιγμή φυσάει ο αέρας και βλέπουμε τα πέταλα να πέφτουν, να πέφτουν, μια βροχή».

5. «Σχέδια Βασιλείου Γρηγόροβιτς Μπάρσκι, Άγιον Όρος 1744»

Πρώτες παρουσιάσεις: Γκαλερί 3 (1999) και Ρέθυμνο (2000)

Αρχικά έχουμε τον περιπετειώδη βίο, την οδύσσεια ενός μοναχού του 18ου αιώνα, του Βασιλείου Γρηγόροβιτς Μπάρσκι. Στα 15 του ο Μπάρσκι γράφηκε στην Ακαδημία του Κιέβου, όπου έμαθε λατινικά. Έφτασε σε ένα ιησουήτικο μοναστήρι της Πολωνίας, προσποιούμενος τον ρωμαιοκαθολικό. Σαν πένητας προσκυνητής ταξίδεψε με σερβικό πλοίο στο Ιόνιο και έφθασε μέχρι την τουρκοκρατούμενη Χίο με συστατικές επιστολές από ρωσικά μοναστήρια. Δύο χρόνια έμεινε στην Κύπρο, οκτώ μήνες στο Κάιρο, πέντε χρόνια μαθήτευσε στη σχολή του Ιακώβου στην Τρίπολη και στη Δαμασκό, επτά ολόκληρα χρόνια πέρασε στην Πάτμο, πριν φθάσει, παραμονές Χριστουγέννων του 1743, στην Κωνσταντινούπολη, για να περάσει από εκεί στον Άθω. Εκεί σχεδίασε τα ιερά κτίσματα, ανθρώπους, ζώα, φύση και κήπους σε μια αδιαίρετη ενότητα. Τα λεπτομερή σχέδιά του είναι η βίβλος των σύγχρονων αναστηλωτών και αρχαιολόγων. Ο Νίκος εκείνη την εποχή διάβαζε τον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι. «Το πρώτο που με συγκίνησε, βλέποντας τα απλά, μαυρόασπρα σχέδια των μονών του Αγίου Όρους, του Μπάρσκι, ήταν η ευφράδεια ψυχής που αποκαλύπτουν, αντίθετα με τα νεκρά χαρακτικά των ξένων περιηγητών». Στο έργο του Θεόφιλου είδε προεκτάσεις αυτών των έργων που του ασκούσαν μεγάλη πνευματική έλξη. Κατέφυγε στην αντιγραφή, μια μέθοδο άσκησης στην τέχνη, στην οποία συχνά καταφεύγουν οι καλλιτέχνες όταν θέλουν να κάνουν μια ανάπαυλα και να κοιτάξουν μέσα τους. Αντέγραψε σχολαστικά, σεβαστικά και με ταπεινότητα πάνω σε χαρτί υγείας που έκοψε και κόλλησε τα σχέδια του Ρώσου «Είναι σαν να είσαι εκεί και να τα βλέπεις τα μοναστήρια. Στην αντιγραφή χρειάστηκε να κάνω πολλές δοκιμές και επαναλήψεις για να μπορέσω να κινήσω το χέρι μου με άνεση, ώστε το σχέδιο να μη μοιάζει ακίνητο και να το διέπει ο ρυθμός. Έμαθα τον Μπάρσκι». Στον 21ο αιώνα, η αλησμόνητη χειρονομία ενός μοναχού μεταφράστηκε σε αφηρημένα σχέδια και ίχνη της ζωής που αφήνει ένα ελάχιστο, αχνό αλλά κρίσιμο αποτύπωμα.

6. ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ - ΦΟΒΟΣ

Πρώτη παρουσίαση: Γκαλερί 3 (1999)

«… Είμαι μωρό, τεσσάρων χρονών, ίσως τριών, και είμαι, νύχτα, στο κρεββάτι μου. Δεν κοιμάμαι κι έχω μια αίσθηση – δεν είναι όνειρο. Βλέπω ότι είμαι στο δωμάτιο ή είμαι στην αυλή της γιαγιάς μου. Είναι αυτά τα κρητικά σπίτια με τις κλειστές αυλές με τους ψηλούς τοίχους, και στο βάθος, σε μια γωνία της αυλής υπάρχει μια σκάλα που ανεβαίνει στην ταράτσα. Εγώ κάθομαι στην άλλη γωνία της αυλής, αντιδιαμετρικά η σκάλα και σαν να φεύγω από το σώμα μου και να πλησιάζω τη σκάλα, σαν κάμερα. Όσο πλησιάζω στα σκαλοπάτια, αυτά στραβώνουν. Πλησιάζω ένα από τα πατήματα της σκάλας κι αυτό είναι ένα στραβό επίπεδο… και μεγαλώνει-μεγαλώνει ή εγώ μικραίνω. Και γίνεται ένα τεράστιο επίπεδο και πετάω πάνω απ’ αυτό. Είναι νύχτα, είναι γκρι, δεν ξέρω ούτε την ύλη του –τι υλικό είναι– ούτε την απόσταση που πετάω απ’ αυτό. Μετά από λίγο γίνεται διάφανο και γίνεται ο ουρανός με τ’ αστέρια μας, ο γαλαξίας. Είναι ένας φόβος, οι πόρτες, τα δωμάτια τα σκοτεινά και κατά κάποιον τρόπο αυτή η αίσθηση ακολουθεί όλη μου τη δουλειά… μέχρι σήμερα».

«Ο λαβύρινθος του Νίκου Αλεξίου είναι έργο που θα μπορούσε να μην τελειώσει ποτέ αλλά να μεγαλώνει πάντα. Το χάος του δεν είναι απειλητικό αλλά κατευναστικό, ησυχαστικό. Εκεί δεν χάνεται κάνεις, αντίθετα έχει μια ευκαιρία να κατανοήσει τον κόσμο και να τον αποδεχτεί. Αυτός ο λαβύρινθος από σπιτάκια δεν μας αφήνει να δούμε την πλοκή του αλλά μας κάνει να σκεφτούμε την πολυπλοκότητά του και τι είναι ο κόσμος», γράφει ο Μανώλης Ζαχαριουδάκης.

«… Είναι ένα σύστημα… Προσπαθούσα εδώ και είκοσι χρόνια να βρω τον κώδικα αυτού του χώρου. Σκεφτόμουνα ότι είναι μια πολυκατοικία με άπειρα δωμάτια στον όροφο και άπειρους ορόφους. Και σκάλες. Ο Λαβύρινθος. Η Κνωσός, ας το πούμε. Το ανάκτορο της Κνωσού. Εξού και τα χρώματα: το κόκκινο, το πράσινο, το γαλάζιο, το κίτρινο και το άσπρο. Και έπρεπε να βρω ένα σύστημα για να επικοινωνώ σ’ αυτόν τον χώρο, να μην είναι κλειστό και να μη φτάνω σε αδιέξοδο, όποια κατεύθυνση και να ακολουθήσω να μπορώ να κινηθώ παντού, σε όλα τα δωμάτια στον όροφο και σε όλους τους ορόφους».

7. ΚΑΛΑΜΕΝΙΑ ΠΛΕΓΜΑΤΑ, ΝΑΫΔΡΙΑ 1987-1999

Το 1986 ο Νίκος Αλεξίου ξεκινά να κατασκευάζει με καλάμια γεωμετρικές συνθέσεις στην παραλία της Αμαλιάδας. Καλαμένια περίπτερα σαν άυλες αρχιτεκτονικές κατασκευές, χωρίς πόρτες και τοίχους, σκελετούς που, λόγω της διαφάνειάς τους, επιτρέπουν στο περιβάλλον να οικοδομήσει τους φανταστικούς τοίχους που διαλύονται και ανασυντίθενται κάθε στιγμή.

Σε αυτές τις κατασκευές συγκλίνουν το πλήρες με το κενό, το καλάμι-αντικείμενο με το συγκείμενο που το αποσαφηνίζει και το νοηματοδοτεί η αδιάκοπα λεπτή εργασία που εκφράζεται μέσα από εξίσου λεπτεπίλεπτα υλικά τα οποία ορίζουν τον ρυθμό και τη δράση του δημιουργού. Η εννοιολογική διάσταση του έργου παραμένει αινιγματική, η αλήθεια που φανερώνεται είναι τόσο απλή που αποτελεί μυστήριο καθώς περιβάλλεται από τα βασικά, τη γη, το νερό και τον αέρα, πηγές δημιουργίας του έργου και αιτίες της πιθανής καταστροφής του. Αυτή η επίγνωση μιας διάφανης υλικότητας που χαρακτηρίζεται από φλογερή πνευματική εργασία φανερώνει έναν συναισθηματικό κόσμο που διαπλατύνεται σε εξίσου φευγαλέους ορίζοντες.

«Πράγματι, το έργο του Αλεξίου, από τις πρώτες κιόλας κατασκευές με καλάμι στην παραλία, συνιστά ένα είδος ενδιαιτήματος, δηλαδή έναν τόπο συγκεντρωμένης εσωτερικότητας και περισυλλογής που υποδηλώνει έναν τρόπο παρατήρησης και συμπεριφοράς. Ό,τι πιάνει το μεταμορφώνει κατά έναν τρόπο που μοιάζει μαγικός και δεν μοιάζει καθόλου βίαιος. Το “αλλοιώνει” γιατί στοχεύει στην εμπειρία και όχι στη μορφή, στοχεύει κάθε φορά σε κάτι άπιαστο. Θέλει η συγκίνηση να υπερισχύει της φόρμας», λέει ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης.

«Θυμάμαι την ημέρα που έφτασα στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών για να στήσω την έκθεσή μου με τα μικρά καλαμένια πλέγματα που είχα φτιάξει στο Άγιο Όρος. Όταν η Μαριλένα με ρώτησε πού είναι τα έργα, της έδειξα μια μικρή σακούλα που κρατούσα μαζί μου – είχαν χωρέσει όλα εκεί. Κατ’ αναλογία, μια εποχή, το εργαστήριο ήταν στις τσέπες μου».

8. Ο ΓΑΛΑΞΙΑΣ Ο ΒΡΑΧΟΣ ΤΟ ΚΑΤΟΠΤΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΝΕΡΟ.

Δεσμός 1985, ΙΙ Biennale Νέων, Θεσσαλονίκη 1986

Στην πρώτη του έκθεση στον Δεσμό (1985) ο Νίκος Αλεξίου παρουσιάζει τέσσερα έργα, τέσσερις όψεις του σεληνιακού τοπίου, επηρεασμένος από την ταινία 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Ονομάζει την έκθεση «Ο γαλαξίας, ο βράχος, το κάτοπτρο και ο νερό». Πειραματίζεται με τον ηλεκτρισμό, το νερό, τα πρίσματα, τους ήχους και το ουράνιο τόξο.

«Τα υλικά του, αν και προέρχονται από τον ενδοχώρο του πλανήτη μας και του τεχνικού μας πολιτισμού, μας αποδεσμεύουν από τη βαρύτητα, προσφέροντάς μας την ελευθερία μιας διείσδυσης στην αισθητική της συμπαντικής νομοτέλειας… μακριά από τον πλανήτη μας, μέσα στο άπειρο γοητευτικό σύμπαν….». γράφει ο συγγραφέας και ψυχίατρος Μάκης Λαχανάς.

«Εκείνη την εποχή μελετά Φυσική και γοητεύεται από τη μαγεία του φάσματος. Η Φυσική και η τέχνη οργανώνουν έναν κόσμο όπου η ζεύξη τους δημιουργεί μεγάλες εικόνες αντιθέσεων (το φως και οι σκιές) μέσα στο σύμπαν, τα αναπάντεχα χρώματα του ουράνιου τόξου όταν οι σταγόνες του «συναντούν» τους προβολείς.

Στοιχεία από αυτό το έργο συναντάμε αργότερα μέσω αναφορών σε ψυχεδελικές εκστατικές εμπειρίες και στο «The End» (Βενετία 2007).

9. THE GATE

Ο περαστικός από την οδό Αμαλίας θα συναντήσει δίπλα στο ξενοδοχείο Athens Gate Hotel, απέναντι από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός, ένα γλυπτό έργο του Νίκου Αλεξίου με διαστάσεις 18,5 επί 4,5, το μοναδικό έργο του σε δημόσιο χώρο. Πρόκειται για ένα σιδερένιο πλέγμα που απεικονίζει ένα γυναικείο πέπλο και ονομάζεται «Το πέπλο της Αμαλίας». Το ίδιο έργο, σε χαρτί όμως, υπάρχει στη μόνιμη συλλογή του ΕΜΣΤ. Ο Νίκος Αλεξίου έχει υποβάλει σε μια χειρωνακτική διαδικασία ένα σκληρό και ανθεκτικό υλικό που από μόνο του παραπέμπει σε μια σχολαστικά μελετημένη διαδικασία κατασκευής μέσω της επανάληψης αλλά και της ενότητας και της διάσπασης σε ένα δίκτυο όπου μεταφορικά όλα διαπλέκονται και αλληλοεξαρτώνται. Το πλέγμα εδώ υποδηλώνει μια ροή, μια συνέχεια και τη σύνδεση που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε ετερόκλητα πράγματα, θυμίζει τις αρχαϊκές κατασκευές, μια εγκατάσταση του 1994 στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών με καλάμι, πάπυρο και πλεξιγκλάς, μοτίβα που συναντάμε συχνά στη δική του διαδρομή αλλά και στων υλικών του. Είναι, όπως έχει πει ο ίδιος, μια αναφορά στον θάνατο της μητέρας του.

10. Ο Μεγάλος Κήπος του Νίκου Αλεξίου

«Ο Μεγάλος Κήπος» είναι ο τίτλος μιας εγκατάστασης που ήθελε να κάνει ο Νίκος Αλεξίου, στην οποία θα παρουσίαζε όλα τα έργα του, εικαστικά και θεατρικά. Ο Μεγάλος Κήπος - Αρχεία Νίκου Αλεξίου είναι η αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2011, πριν από τον θάνατο του καλλιτέχνη, με πρωτοβουλία δική του και σκοπό την προαγωγή, προστασία και ανάδειξη του έργου του. Όταν έμαθε πως δεν είναι καλά, άρχισε να τον απασχολεί το τι θα γίνει το έργο του, πώς θα προστατευθεί, πώς θα συνεχίσει να υπάρχει και πώς θα μπορέσει να αναδειχθεί χωρίς τον ίδιο. Έναν μήνα πριν πεθάνει ολοκλήρωσε την ίδρυση του Μεγάλου Κήπου. Η αρχική οργάνωση του αρχείου έχει κρατηθεί αυτούσια μέχρι σήμερα και αποτελεί το πρωτογενές υλικό του Μεγάλου Κήπου, βάσει του οποίου πραγματοποιείται η καταγραφή των έργων και η τεκμηρίωσή τους.