Τη Νύχτα που οι στρατιώτες έκαψαν το σπίτι της και της πήραν τον πατέρα της η Χαβάα ονειρεύτηκε θαλάσσιες ανεμώνες» είναι η πρώτη μόλις φράση ενός βιβλίου που σε αρπάζει αμέσως από το πέτο και όταν τελειώσει νιώθεις να σε έχει σημαδέψει βαθιά μες στην ψυχή. Καμιά φράση δεν περισσεύει, καμιά εικόνα δεν παραλείπει να τονίσει τον ανελέητο θόρυβο που προκαλεί στο εσωτερικό των ανθρώπων η συντριπτική κατάσταση του πολέμου. Είναι αδύνατον να καταλάβεις πώς ο νεαρός Άντονι Μάρα, χωρίς προηγούμενη συγγραφική εμπειρία και χωρίς καν να έχει πατήσει το πόδι του στη μακρινή Τσετσενία, κατάφερε να γράψει ένα συγκλονιστικό αφήγημα για τον εμφύλιο πόλεμο που σπάραξε την περιοχή για μια δεκαετία, από το 1994 έως το 2004. Όλη η ιστορία του Αστερισμού των ζωτικών φαινομένων (κυκλοφορεί σε πανέμορφη απόδοση Αχιλλέα Κυριακίδη από τις εκδόσεις Ίκαρος) –που λαμβάνει χώρα σε πέντε μέρες, αλλά με αφηγηματικές παρεκτροπές που ξεδιπλώνουν όλα όσα έλαβαν χώρα ολόκληρη τη δεκαετία– ξεκινάει από ένα μικρό χωριό της Τσετσενίας, όταν ο γείτονας της μικρής Χαβάα, ένας αποτυχημένος γιατρός ονόματι Άχμεντ, τη φυγαδεύει στο γειτονικό νοσοκομείο. Εκεί, σε αυτό το βομβαρδισμένο τοπίο, γεμάτο από σοβαρά τραυματισμένους πρόσφυγες και αντάρτες, η μοναδική γιατρός Σόνια, ενόσω πενθεί για την εξαφανισμένη αδελφή της, προσπαθεί, μαζί με τον Άχμεντ, να επιβιώσει αλλά και να καταλάβει ποιος απρόσμενος μίτος που παρασέρνει πρόσωπα και πράγματα έδεσε τόσο ανέλπιστα τη μοίρα τους. Στην απεραντοσύνη της συνείδησής τους φωλιάζουν κυριολεκτικά δαίμονες και άγγελοι, οράματα και πραγματικά γεγονότα, καταστάσεις που δεν λογίζεται να ζήσει άνθρωπος στη σύγχρονη ανθρωπόμορφη πραγματικότητα. Μια φράση από το βιβλίο αρκεί για να σε πείσει ότι είναι προϊόν μιας ώριμης δουλειάς ενός γηραιού και πολυταλανισμένου συγγραφέα και όχι του μικρού σε ηλικία, ευγενούς και χαμογελαστού αγοριού που συναντώ στο λόμπι ενός ξενοδοχείου στο κέντρο της Αθήνας. Είναι όντως αδύνατον να συλλάβεις τη μεταφυσική δύναμη της λογοτεχνίας που έκανε αυτό το τριαντάχρονο καλοσυνάτο αγόρι με την όψη nerd –τον οποίο φαντάζομαι να απέχει από τον καπνό και το αλκοόλ και να τρώει για πρωινό Cheerios– να ξέρει τόσο καλά τι σουβλίζει βαθιά την ανθρώπινη ψυχή. Γελάει όταν στο μέσο της κουβέντας μας του λέω με έκπληξη πόσο φυσιολογικός μου φαίνεται. «Είμαι απόλυτα φυσιολογικός» απαντάει γελώντας. «Και βαρετός μπορώ να πω ή, τουλάχιστον, να ομολογήσω πως ζω μια καθόλα βαρετή ζωή. Δεν πιστεύω, άλλωστε, ότι για να γράψει κανείς ένα καλό βιβλίο πρέπει να φέρει εντός του κάτι καταραμένο ή να έχει βιώσει όλα όσα καλείται να περιγράψει. Το παν είναι η φαντασία. Δες κι εσύ τι κάνεις ως δημοσιογράφος: καλείσαι, πολλές φορές, να μιλήσεις για πράγματα σε διαφορετικές πλευρές του πλανήτη, που προφανώς δεν έχεις ζήσει ποτέ από πρώτο χέρι – κι όμως το κάνεις. Χωρίς τη φαντασία και τη λεκτική ικανότητα, προφανώς δεν θα το κατάφερνες».
Δυστυχώς, όταν έγραφα τον Αστερισμό ήταν η εποχή που έρχονταν στο φως οι ατελείωτες ιστορίες από τις ακρότητες που είχαν διαπράξει οι Αμερικανοί στο Ιράκ ή στο Γκουαντάναμο. Δεν χρειάστηκε να πάω πολύ μακριά.
Κι ενώ ανταλλάσσουμε απόψεις για το τι σημαίνει περιγραφή και τι λογοτεχνική δεινότητα, έρχεται και η επόμενη έκπληξη: προτού ολοκληρώσει το βιβλίο, ο Μάρα δεν είχε καν πατήσει το πόδι του στην Τσετσενία και χρειάστηκε να τελειώσει την πρώτη γραφή του Αστερισμού των ζωτικών φαινομένων για να μεταβεί από την Αμερική στα ισοπεδωμένα πεδία του αλλόκοτου αυτού τόπου. Εννοείται ότι δεν χρειάστηκε να αλλάξει καν την πλοκή, απλώς να την εμπλουτίσει, αφού βρήκε τα πάντα όπως ακριβώς τα είχε περιγράψει. Απλώς ανακάλυψε ένα πραγματολογικό λάθος – όπως μου λέει, κοκκινίζοντας σχεδόν με τη συγγραφική του συνέπεια: «Χαζεύοντας διάφορα σημεία ανακάλυψα ότι η πρώτη σκαλωσιά που ανέφερα στο κείμενο δεν είχε εγκατασταθεί πριν από το 2007, οπότε το συγκεκριμένο σημείο έγινε τουριστική ατραξιόν. Έτσι, θα έπρεπε να περικόψω κάποια σκηνή με τη σκαλωσιά που είχα εντάξει στην πρώτη γραφή του βιβλίου. Κατά τα άλλα, καταλάβαινα ότι το ισοπεδωμένο μέρος που αντίκριζα μπροστά μου ήταν όντως κάποτε ένα πανέμορφο τουριστικό μέρος, όπου πήγαιναν οι προνομιούχοι Ρώσοι, κάτι σαν τις Άλπεις της Ευρώπης».
Σε αυτό το μέρος, πάντως, μετά τον εμφύλιο δεν έβρισκες παρά συντρίμμια και αλλοπαρμένους κατοίκους – περίπου σαν το βιβλίο. Σαν τους έξι ήρωές του –αντίστοιχους με τα έξι ζωτικά φαινόμενα, όπως μου εξηγεί, που κάποια στιγμή συνενώνονται σε έναν αστερισμό– εξού και ο τίτλος. «Τον σκέφτηκα καθώς έψαχνα ένα ιατρικό λεξικό και πρέπει να ομολογήσω ότι είναι κάτι που συνηθίζω τον ελεύθερο χρόνο μου, να ξεφυλλίζω με τις ώρες διάφορα λεξικά. Τα φαινόμενα που αποκαλύπτουν τον τρόπο που συγκροτείται η ίδια ζωή σαν ένας ατελείωτος αστερισμός είναι αντίστοιχα έξι: οργάνωση, κίνηση, ανάπτυξη, επιθετικότητα, αναπαραγωγή και προσαρμογή». Είναι, ωστόσο, αδύνατον να φανταστείς ότι υπάρχει η παραμικρή συγκρότηση πίσω από το χάος που διέπει τις ψυχές των έξι χαρακτήρων: ζωντανοί νεκροί οι οποίοι παίρνουν δύναμη από τις αναμνήσεις της προηγούμενης ζωής τους, που καταφθάνουν τσακισμένες, κατακερματισμένες κι εξαρτημένες από βασικά πράγματα – μυρωδιές, χρώματα, μια ελάχιστη έστω ικμάδα δημιουργίας. «Κι όμως, η δημιουργία υπάρχει ως αδιαφιλονίκητη ανάγκη του ανθρώπου, ακόμη και στις χειρότερες καταστάσεις, και αυτό φαίνεται και στους ήρωές μου» επιμένει ο Μάρα. «Είναι κάτι που συνειδητοποίησα όταν βρέθηκα στην Τσετσενία. Εκεί είχα συναντήσει έναν τύπο που τον λέγανε Αδάμ και είχε περάσει τουλάχιστον είκοσι χρόνια φτιάχνοντας μια τεράστια ρέπλικα του χωριού όπου μεγάλωσε μικρός, με όλη του τη λεπτομέρεια: είχε καταφέρει να αναπαραστήσει ακόμη και τα κανάλια που διέρχονταν τις λίμνες. Τον φαντάζομαι να περνάει μπόλικες εργατοώρες ως παράδοξος "καλλιτέχνης" για να βρει την ακριβή πέτρα που θα ταιριάζει στο αλλόκοτο αυτό μουσείο, αυτόν το σωσμένο κόσμο της παιδικής του μνήμης, που προφανώς βασίζεται στην ιδεατή εικόνα που έχει ακόμα στο μυαλό του για το παρελθόν της Τσετσενίας».
Ίσως αυτό να έχει να κάνει και με τον σουρεαλιστικό και εντελώς ιδιότυπο τρόπο που έχουν οι Τσετσένοι να αντιδρούν στα πράγματα. «Όντως, κι αυτό είναι κάτι που ήθελα να το δείξω με κάθε τρόπο στο βιβλίο μου. Το συνειδητοποιείς σε κάθε έκφανση της ζωής τους, ακόμα και στα γεγονότα που περιγράφει η Πολιτκόφσκαγια στο βιβλίο της, που με βοήθησε πολύ στην έρευνα μου. Εκεί γνώρισα ανθρώπους που ένιωθαν ότι τα πιο αλλόκοτα και ακραία πράγματα μπορεί να είναι φυσιολογικά, όπως το να βάζουν τα ρούχα τους στο ψυγείο γιατί αυτό είναι το μόνο "έπιπλο" που τους είχε απομείνει». Σίγουρα, πάντως, η φαντασία είναι το μόνο που έχει απομείνει στους ήρωες του βιβλίου του Μάρα – από εκεί αφορμάται και η ελπίδα τους. Ίσως πάλι το γεγονός ότι έχουν χάσει τα πάντα να τους κάνει και τόσο ενδιαφέροντες. «Σίγουρα, το ότι είμαστε ατελείς μας κάνει ακόμα πιο πλούσιους ψυχικά και μας αναγκάζει να ανακαλύψουμε δυνάμεις που ούτε καν φανταζόμασταν. Πόσο ενδιαφέρον μπορεί να έχει ένας τέλειος χαρακτήρας για τη λογοτεχνία; Αρχικά σκεφτόμουν να κάνω τον κεντρικό μου πρωταγωνιστή, τον Άχμεντ, κάτι σαν τον Τζόρτζ Κλούνεϊ, αλλά μετά άλλαξα γνώμη. Ποιος θα μπορούσε να ταυτιστεί, ή έστω να νιώσει γοητευμένος, από έναν τέτοιο τύπο;» μου λέει γελώντας. Κι όντως, ένας από τους πιο ενδιαφέροντες χαρακτήρες στο βιβλίο είναι ο Ραμζάν: ξοφλημένος, βασανιστής και δωσίλογος. Αλλά, και πάλι, ο Μάρα δεν στέκεται απέναντί του δικάζοντάς τον. Προσπαθεί να δει την «εξέλιξή» του σε έναν τόσο απεχθή άνδρα. «Αυτό που με ενδιέφερε να δω ήταν πόσο το τραύμα γεννάει ηθική "ανεπάρκεια", για να το πω έτσι. Σε άλλες συνθήκες, και αν τα πράγματα δεν ήταν τόσο οριακά, ο Ραμζάν ενδεχομένως να κατέληγε ένας μικροκακοποιός που θα έκλεβε από συνοικιακά μαγαζιά καραμέλες. Αλλά το γεγονός ότι βρέθηκε σε οριακές συνθήκες έβγαλε στο φως τις χειρότερες, και μάλλον τις πιο καταστροφικές ιδιότητες. Δεν γεννήθηκε κακός, όπως δεν πιστεύω ότι γεννιέται κανείς κακός εν γένει. Αλλά είναι άπειρα τα γεγονότα που μπορούν να μας κάνουν να αντιδρούμε με συμπόνια ή σκληρότητα». Το ουδείς εκών κακός, άλλωστε, ταιριάζει σε κάθε πρωταγωνιστή του βιβλίου του Μάρα, ακόμα και στις πιο απηνείς του αντιδράσεις – συγκλονιστικός είναι επιπλέον και ο τρόπος που περιγράφει τα βασανιστήρια. «Διάβασα πολλά βιβλία, είναι αλήθεια, αλλά προσέτρεξα και σε πραγματικά ρεπορτάζ. Δυστυχώς, όταν έγραφα τον Αστερισμό ήταν η εποχή που έρχονταν στο φως οι ατελείωτες ιστορίες από τις ακρότητες που είχαν διαπράξει οι Αμερικανοί στο Ιράκ ή στο Γκουαντάναμο. Δεν χρειάστηκε να πάω πολύ μακριά».
Ωστόσο, πολύ μακριά χρειάστηκε να πάει όταν έγραφε και ξανάγραφε το βιβλίο, προσθέτοντας και αφαιρώντας κάθε φορά, ξαναγυρνώντας στην αρχή για να τονίσει μια μικρή λεπτομέρεια σε μια περίτεχνη και πρωτότυπη αφήγηση που εξελίσσεται σαν σπείρα. «Κάθε φορά που τέλειωνα ένα σχεδίασμα του βιβλίου, το τύπωνα και άρχιζα να το ξαναδουλεύω από την πρώτη του λέξη. Με χαρά συνειδητοποίησα ότι δεν ήμουν ο μόνος. Ένας ζωγράφος που αγαπώ πολύ, ο Ντέιβιντ Χόκνεϊ, επιστρέφει διαρκώς στον ίδιο πίνακα, ξανά και ξανά, σε διαφορετικές εποχές και με διαφορετικά εκφραστικά μέσα, για να εξηγήσει τα πράγματα που κάθε φορά φαίνονται να αποκαλύπτονται μπροστά του με μεγαλύτερη ενάργεια. Και σε αυτό με βοήθησαν οι διαρκείς επανεκτυπώσεις του βιβλίου». Αυτές βοήθησαν, επίσης, να δει όλες τις λεπτομέρειες και τα λάθη, να βάλει τις τελικές πινελιές και να καταθέσει ένα αριστούργημα που τον έκανε με το «καλημέρα» να αναγνωριστεί ως συγγραφέας σε ολόκληρο τον κόσμο. Τον ρωτάω πότε ένιωσε βαθιά μέσα του ότι μπορεί να απλώσει το χέρι και να συστηθεί στον άλλο με αυτήν τη βαρυσήμαντη ιδιότητα. «Μα, όταν έγραψα τον Αστερισμό φυσικά. Κατάλαβα ότι μπορώ να είμαι συγγραφέας» μου λέει σκύβοντας με κάποια ντροπή το κεφάλι. Αλλά, και πάλι, ο Άντονι Μάρα δεν φαίνεται άνθρωπος που αναζητά την ασφάλεια σε δεδομένες ταμπέλες και ιδιότητες αλλά σε χαμένα φαινόμενα. «Νομίζεις ότι η πατρότητα έχει καμιά σημασία; Όχι, πατέρα, όχι. Είμαστε τα παιδιά λύκων» γράφει κάπου στο βιβλίο. Κι αυτό το νεαρό αγόρι από την ηλιόλουστη Καλιφόρνια φαίνεται να έχει δει τα σκοτάδια καλύτερα και από τον ίδιο τον εαυτό του.
Ποιός θέλει τους τέλειους ήρωες;
«Αρχικά σκεφτόμουν να κάνω τον κεντρικό μου πρωταγωνιστή κάτι σαν τον Τζορτζ Κλούνεϊ, αλλά μετά άλλαξα γνώμη. Ποιος θα μπορούσε να ταυτιστεί με έναν τέτοιο τύπο;»
O Άντονι Μάρα μόλις βραβεύτηκε με το Athens Prize for Literature.
Ο «Αστερισμός ζωτικών φαινομένων» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος.
σχόλια