Είμαστε όλοι Νοσταλγοί

Είμαστε όλοι Νοσταλγοί Facebook Twitter
Μπαρμπαρά Κασσέν
0

Άπειρα τα φιλοσοφικά βιβλία που γράφονται για το καλό και το κακό, την εξουσία ή την έννοια της κουλτούρας. Φιλόσοφοι της μόδας ή του χαβιαριού αναλώνονται σε κοινές πεποιθήσεις για το τι δύναται ή οφείλει κανείς να πράξει και κυρίως ποιος είναι ο σκοπός και ο προορισμός του. Αλλά οι πραγματικοί φιλόσοφοι δεν έμαθαν ποτέ τη βεβαιότητα κανενός ιστορικού τόπου και καμιάς πατρίδας και πάντοτε έθεταν ως αρχική εικόνα αυτή του φιλοσόφου-πλάνητα, του σωκρατικού ανθρώπου της Αγοράς ή του περιπατητή («ο περιπατητής βγαίνει από το δάσος στο ξέφωτο» έγραφε ο Χάιντεγγερ). Ακολουθώντας τα χνάρια του ταξιδιώτη και του περιπατητή η Μπαρμπαρά Κασσέν, μία από τις σημαντικότερες φιλοσόφους αυτήν τη στιγμή στην Ευρώπη, πηγαίνει τη φιλοσοφική αναζήτηση ακόμα παραπέρα: μένοντας σε ένα μεσογειακό σπίτι στην Κορσική, ανάμεσα σε λεμονιές και συκιές, πάνω από τον πύργο του Σενέκα, αναρωτιέται τι, άραγε, να σημαίνει «Νοσταλγία». «Κάθε νησί είναι ποντισμένο στον κόσμο, κοσμικό και κοσμολογικό, με τον έναστρο ουρανό πάνω από τα κεφάλια μας και την απεραντοσύνη απέναντι, αισθητή στο βλέμμα» γράφει, ξεκινώντας το φιλοσοφικό της ταξίδι καθώς αντικρίζει τον ανοιχτό ορίζοντα της θάλασσας. Και μετατρέποντας το θέμα της Νοσταλγίας σε οντολογικό ζήτημα, μένει να αναρωτιέται, όπως έκανε κάποτε ο Σωκράτης στον Φαίδρο ανάμεσα στα δέντρα και την υγρή αλαφράδα του Ιλισσού, τι είναι αυτό που μας κάνει να αναζητούμε την ουσία. Γιατί, άραγε, πάντα επιστρέφουμε πάντα σε αυτό που θεωρούμε πατρίδα, τι διαμορφώνει τη Νοσταλγία και γιατί είναι μια λέξη τόσο έντονα θεωρητικά, γλωσσικά και φιλοσοφικά χρωματισμένη είναι μερικά από τα ερωτήματα που θέτει στο πολύ όμορφο βιβλίο της Η Νοσταλγία, μεταφρασμένο από τη Σεσίλ-Ιγγλέση Μαργέλλου για τις εκδόσεις Μελάνι.

H Κασσέν ασπάζεται τελικά την ποιητική οπτική του Καβάφη στην ερμηνεία της, ότι σημασία έχει το «ταξίδι»: η ένταση της επιθυμίας που ενέχει η νοσταλγία είναι πιο έντονη από τη στιγμή της επίτευξής της.


Καταρχάς, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύεται, η Κασσέν επισημαίνει πως η Νοσταλγία δεν είναι ελληνική επινόηση αλλά ελβετική λέξη. Παρότι ξεκινάει να διερευνάται από τον Όμηρο ως Νόστος (η επιστροφή στην πολυπόθητη πατρίδα), ως Νοσταλγία (ως άλγος, δηλαδή ως νόσος) φαίνεται να καταχωρίζεται μόλις τον 17ο αιώνα από έναν Ελβετό γιατρό! Ουσιαστικά, πρόκειται για την ομηρική ανάγκη επιστροφής στο ρίζωμα, μια κυρίαρχη έννοια που διαπερνά τους αιώνες. Εξετάζοντας αρχικά την περίπτωση του Οδυσσέα και την εγγενή αντίφαση τού να επιστρέφει στο σπίτι του αλλά να παραμένει αιώνιος οδοιπόρος, η Κασσέν ασπάζεται τελικά την ποιητική οπτική του Καβάφη στην ερμηνεία της, ότι σημασία έχει το «ταξίδι»: η ένταση της επιθυμίας που ενέχει η νοσταλγία είναι πιο έντονη από τη στιγμή της επίτευξής της. Την αντίφαση αυτή του ταξιδευτή που θέλγεται από την επιθυμία της επιστροφής περισσότερο από την ίδια την ικανοποίησή της την αναπαριστά με γλαφυρό τρόπο παραπέμποντας, στον περιώνυμο «Οδυσσέα» του Ντε Κίρικο. Η πόρτα στον κορυφαίο εκείνο πίνακα του 1968 φαίνεται να παραμένει πάντα ανοιχτή, γεγονός που καταδεικνύει την ανάγκη της αιώνιας επιστροφής. Η δεδομένη επανάληψη της μόνιμης επιστροφής στον ριζωματικό τόπο είναι αναπόσπαστα δεμένη με τη νεοπλατωνική και χριστιανική έννοια της «ευτυχούς επιστροφής στον τόπο καταγωγής, με τον Οδυσσέα δεμένο στο κατάρτι του σαν Εσταυρωμένο, να εικονίζει την ψυχή. Στη σύγχρονη εποχή αυτή η θεώρηση αφήνεται να αποκρυπτογραφηθεί στην αναστοχαστική επανάληψη, εν είδει κύκλου κύκλων που κάνει η εγελιανή γλαύκα της Αθηνάς, όσο και στη μεταστοιχείωση που επιτελεί ο Νίτσε μέσω της βούλησης για δύναμη, με την αιώνια επιστροφή του ιδίου». Μπαίνοντας έτσι σε βαθιά φιλοσοφικά νερά και αναλαμβάνοντας τον ρόλο του Νοσταλγού, η Κασσέν δεν μπορεί να μην ορίσει την αδιάκοπη επιθυμία για την επιστροφή στον αιώνιο τόπο, πιάνοντας τον μοναδικό μίτο που συνδέει τον ταξιδευτή ή τον εξόριστο με την αρχική εκείνη συνθήκη: όχι μόνο τις αναμνήσεις και τις εικόνες που μπορεί να κρατάει από την πατρίδα αλλά κυρίως τη γλώσσα, τη μητρική του γλώσσα, που ζωντανεύει τη σχέση με τον ευλογημένο τόπο και τη σχηματοποιεί. Αντίστροφα πάλι, η απομάκρυνση από την πατρίδα και τη μητρική γλώσσα μετασχηματίζει και αποπολιτογραφεί αυτήν τη σχέση, καθιστώντας την τελικά ακόμα πιο ισχυρή. Η γλώσσα συμβολοποιεί την πατρίδα, την αναδεικνύει και την ορίζει – με αυτή την έννοια η Νοσταλγία καθίσταται μια έννοια άκρως χρωματισμένη πολιτικά. Καταδικασμένοι μονίμως στην εξορία, για παράδειγμα, οι Εβραίοι παρασέρνονταν από τη μελαγχολική νοσταλγία γι' αυτό που θέλησαν, σε κάθε περίπτωση, αλλά δεν μπόρεσαν και να ζήσουν ως πατρίδα, και ο μοναδικός τους τρόπος να την ανασκευάζουν νοερά ήταν η γλώσσα. «Την προχιτλερική Ευρώπη; Δεν μπορώ να πω ότι δεν τη νοσταλγώ καθόλου. Τι απέμεινε από αυτή; Απέμεινε η γλώσσα» αναρωτιόταν η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ, εξηγώντας πως αυτό που νοσταλγείς ως επιστροφή στην πατρίδα εκφράζεται μέσω της γλώσσας – αυτό είναι το "μόνο που μπορούμε να πάρουμε μαζί απ' την παλιά πατρίδα μας, και εγώ πάσχισα πάντα να διατηρήσω ανέπαφο και ζωντανό αυτό το αναντικατάστατο πράγμα"». Ταυτισμένη κατ' επέκταση με την Άρεντ, θαυμάζοντας το θάρρος αλλά και την ανένταχτη στοχαστικότητά της, η βραβευμένη ακαδημαϊκός Κασσέν συνεχίζει το νοσταλγικό ταξίδι της μέσα στη γλώσσα. Και εκτιμώντας αυτόν που «κι ανθρώπων γνώρισε πολλών τους τόπους και τη γνώμη», κατανοεί την Άρεντ ως τον πολύτροπο άνθρωπο που καταπιάστηκε με ακόμα μεγαλύτερη φιλοσοφική βαθύτητα με την έννοια του ανοίκειου και του ξένου, όσο η γλώσσα την απομάκρυνε και την έκανε να νοσταλγεί την ίδια την καταγωγή της, τα γερμανικά. Τα γερμανικά που αγάπησε πριν τα μιλήσουν οι ναζί, η γλώσσα της ποίησης και της φιλοσοφίας, είναι αυτά που της θύμισαν επιτελεστικά αυτό που θα μπορούσε να είναι η πατρίδα. Εξού και ότι η Άρεντ είναι εκείνη που κατέγνωσε στη γραφειοκρατική γλώσσα των Ναζί –δηλαδή στο απόλυτο κλισέ– την κοινοτοπία του κακού αλλά και την αποσύνθεση της γλώσσας από τα ίδια της τα παιχνίδια με μοναδικό σκοπό την προπαγάνδα. «Στην πραγματικότητα, επειδή ακριβώς φέρουμε την ευθύνη των λέξεων που χρησιμοποιούμε, μια ευθύνη δημιουργού και όχι αποδέκτη ή επικοινωνιακού πορθμέα, γι' αυτό η γλώσσα αποτελεί κι αυτή επίσης πολιτικό πράγμα. Όλη η αρεντιανή αντίληψη της γλώσσας έχει τις ρίζες της στον αριστοτελικό ορισμό του ανθρώπου, ως ζώου λόγου έχοντος, πολιτικότερου των άλλων ζώων, ακριβώς επειδή είναι προικισμένος με λόγο» επισημαίνει η Κασσέν, ακολουθώντας την κορυφαία Εβραία φιλόσοφο στο οντολογικό της ταξίδι. Και πού καταλήγει; Στο απαρασάλευτο νόημα της προσφυγιάς. Στον ξεριζωμό, αφού το ρίζωμα είναι η έννοια που διαπερνά κάθε οπτική και γλωσσική θεώρηση της Νοσταλγίας: ο πόνος πηγάζει από την οδυνηρή συνθήκη του ξεριζωμού, το ρίζωμα είναι το ίχνος που οριοθετεί τι σημαίνει για τον καθένα οίκος, σπίτι και πατρίδα. Αυτόματα το μυαλό αναμοχλεύει την οδυνηρή συνθήκη του πρόσφυγα ως την πανανθρώπινη, οντολογική και γλωσσική συνθήκη όπου «ο κόσμος όπου μπορούμε να "ζούμε μαζί" δεν είναι σημείο αφετηρίας αλλά σημείο άφιξης, ίσως μάλιστα και μια ρυθμιστική αρχή». Κόντρα σε κάθε ομογενοποίηση και αναδεικνύοντας την πολλαπλότητα των πολλών καταγωγών, γλωσσών και πατρίδων, η νοσταλγία κάνει τα θεμέλια της ασφάλειας να τρίζουν και την πατρίδα να έρχεται κοντά μας ως διαρκές έλλειμμα, ως αδιάκοπη και ανικανοποίητη νοσταλγία. Αυτό ακριβώς το σπάσιμο της κανονικότητας που προκαλεί η κατάσταση του πρόσφυγα είναι ο μόνος τρόπος να μην είμαστε ποτέ σίγουροι για την ταυτότητα μας και να νιώθουμε περισσότερο άνθρωποι. Ίσως, τελικά, η ανθρώπινη κατάσταση που προϋποθέτει η Νοσταλγία να μπορεί να συνοψιστεί στην απαρασάλευτη, οδυνηρή αλλά τόσο διδακτική συνθήκη της προσφυγιάς. Και τις μέρες που ζούμε είναι πιο καθοριστική από ποτέ – ένα ζωντανό μάθημα για όλους μας.

0

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

«Μην πεις λέξη»: Ένα καταιγιστικό βιβλίο για την άλλη «ματωμένη» Κυριακή

Βιβλίο / «Μην πεις λέξη»: Ένα καταιγιστικό βιβλίο για την άλλη «ματωμένη» Κυριακή

Το πολυβραβευμένο βιβλίο του Patrick Radden Keefe που έγινε μίνι σειρά στο Disney+, εκτός από τη συγκλονιστική ιστορία της Jean McConville που απήχθη και δολοφονήθηκε από τον IRA, φέρνει και ένα παράδειγμα έντασης γραφής και έρευνας που δεν το συναντούμε συχνά.
ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΒΑΛΛΙΕΡΑΚΗΣ
 Δημήτρης Χατζής  (Νίκος Γουλανδρής «491 δελτία για τον Δημήτρη Χατζή»)

Το πίσω ράφι / «Αν δεν γυρίσω, σα συγγραφέας είμαι χαμένος»: Ο Δημήτρης Χατζής μέσα από 491 δελτία

Στο βιβλίο του Νίκου Γουλανδρή, μέσα από έγγραφα, φωτογραφίες και επιστολές καταγράφεται ο κόσμος που θέλησε ν’ αλλάξει ο Χατζής, ως πολίτης, ως πεζογράφος, ως ιδεολόγος.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Διαβάζοντας για την Αμερική του Τραμπ

Βιβλίο / Διαβάζοντας για την Αμερική του Τραμπ

Μόλις μία εβδομάδα μετά τις αμερικανικές εκλογές, βιβλία δυστοπικού περιεχομένου και πολιτικής θεωρίας εκτοξεύτηκαν στις πρώτες θέσεις των παγκόσμιων πωλήσεων, αποδεικνύοντας ότι η ανάγνωση παραμένει το ένα και μοναδικό όπλο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η βίβλος του cult ελληνικού σινεμά

Οθόνες / Η βίβλος του cult ελληνικού σινεμά μόλις κυκλοφόρησε

Τα κείμενα του Φώντα Τρούσα για τις «βαθιά υποτιμημένες ταινίες που απελευθέρωσαν τη ματιά του θεατή από την οικογενειακή τηλεοπτική εικόνα, απενοχοποιώντας περαιτέρω το γυμνό» και για τον underground και τον πειραματικό ελληνικό κινηματογράφο κυκλοφορούν σε ένα μοναδικό, κυριολεκτικά, βιβλίο, από τα LiFO Books.
M. HULOT
Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Βιβλίο / Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Υπεύθυνη για τα πιο πολύτιμα αποκτήματα της ιδιωτικής συλλογής του διάσημου τραπεζίτη, η απέριττα κομψή βιβλιοθηκάριος Μπελ ντα Κόστα Γκριν ήταν μαύρη αλλά εμφανιζόταν ως λευκή στον αφρό της υψηλής κοινωνίας μέχρι και τον θάνατό της το 1950.
THE LIFO TEAM
Leslie Absher: «Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι» 

Βιβλίο / Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι, συγγραφέας

Η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Leslie Absher μάς ξεναγεί στο «Σπίτι με τα μυστικά», εκθέτοντας ταυτόχρονα την προσωπική της πορεία προς την απελευθέρωση, την «ελληνική» της εμπειρία και τις εντυπώσεις της από τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
«Πολυτεχνείο - Ένα παραμύθι που δεν λέει παραμύθια»

Βιβλίο / Το Πολυτεχνείο έγινε κόμικ: Μια νέα έκδοση για μια μονίμως επίκαιρη εξέγερση

Παραμονές της φετινής επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, οι εκδόσεις Red ‘n’ Noir κυκλοφόρησαν ένα έξοχο κόμικ αφιερωμένο σε αυτή, που το υπογράφουν ο συγγραφέας Γιώργος Κτενάς και ο σκιτσογράφος John Antono.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τον Μάλκολμ Λόουρι και το «Κάτω από το ηφαίστειο»

Βιβλίο / Το μεγαλόπνοο «Κάτω από το ηφαίστειο» του Μάλκολμ Λόουρι, μια προφητεία για την αποσύνθεση του κόσμου

Οι αναλογίες μεταξύ του μυθιστορηματικού βίου του Βρετανού συγγραφέα και του κορυφαίου έργου του είναι παραπάνω από δραματικές, όπως και αυτές μεταξύ της υπαρξιακής πτώσης του και του σημερινού, αδιέξοδου κόσμου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Βιβλίο / Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Στο νέο του βιβλίο, «Ψέματα που μας έμαθαν για αλήθειες», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα, ο Νικόλας Σμυρνάκης καταρρίπτει 23 μύθους που μας καταπιέζουν, βοηθώντας μας να ζήσουμε ουσιαστικότερα.
ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Βιβλίο / Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Μια διαφωτιστική συζήτηση με τον γνωστό δικηγόρο παρ’ Αρείω Πάγω και συγγραφέα με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του ΛΟΑΤΚΙ + Δικαιώματα & Ελευθερίες (εκδ. Σάκκουλα), ένα μνημειώδες όσο και πολύτιμο βοήθημα για κάθε ενδιαφερόμενο άτομο.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Βασιλική Πέτσα: «Αυτό που μας πάει μπροστά δεν είναι η πρόοδος αλλά η αγάπη»

Βιβλίο / Η Βασιλική Πέτσα έγραψε ένα μεστό μυθιστόρημα με αφορμή μια ποδοσφαιρική τραγωδία

Η ακαδημαϊκός άφησε για λίγο το βλέμμα του κριτή και υιοθέτησε αυτό του συγγραφέα, καταλήγοντας να γράψει μια ιστορία για το συλλογικό τραύμα που έρχεται να προστεθεί στις ατομικές τραγωδίες και για τη σημασία της φιλικής αγάπης.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Μιχάλης Γκανάς: Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

Απώλειες / Μιχάλης Γκανάς (1944-2024): Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

«Ό,τι με βασανίζει κατά βάθος είναι η οριστική απώλεια ανθρώπων, τόπων και τρόπων και το ανέφικτο της επιστροφής». Ο σημαντικός Έλληνας ποιητής έφυγε σήμερα από τη ζωή σε ηλικία 80 ετών.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Βιβλίο / «Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Μια αναδρομή στην έξοχη, προκλητική όσο και «προφητική» νουβέλα του Ουίλιαμ Μπάροουζ στην οποία βασίστηκε η πολυαναμενόμενη ταινία του Λούκα Γκουαντανίνο που βγαίνει σύντομα στις κινηματογραφικές αίθουσες.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ