Το πρώτο κείμενο που διάβασα όταν έπεσε στα χέρια μου το «Iatrosophikón, Folklore Remedies from a Cyprus Monastery» κι άνοιξα τυχαία μια σελίδα, ήταν ένα γιατροσόφι «δια την μήτραν της γυναικός οπόταν ανεβαίνει εις τον λαιμόν της και πνίγεται», στο οποίο, ως τρόπος αντιμετώπισης προτείνεται ο εξής: «Είναι εις αυτό ωφέλιμον [να] βάλλη κάρβουνα απτούμενα εις έναν μαγκάλιν ή γάστραν, και να σταθή από πάνω χωρίς βρακίν και να ραντίζη τα κάρβουνα ξύδιν δυνατόν και να δέχεται τον καπνόν από | κάτω· και κάμνοντάς το όποτε εβγή ιατρεύεται. Από όλα δε το εξαιρετικότερον είναι η κόπρος του αρσενικού βοϊδίου, να καπνίζεται αυτήν ξηράν από κάτω. Έπαρε έναν κομμάτιν πετσίν από παλιοπάπουτσον και ξώφλουδα των καρυδιών χλωρά και καύσε τα εις τα κάρβουνα και να δέχεται τον καπνόν από κάτω της· ύστερον αν έχη η μήτρα της ή η φύσις της πληγήν, πλύνε την με κρασίν χλιαρόν και άρτυσέ την με την στάκτην των καρυδότσουφλων και του παλιοπάπουτσου και ιάται».
Κι επειδή είναι ένα βιβλίο που έτσι και το ανοίξεις είναι δύσκολο να το αφήσεις από τα χέρια σου, συνέχισα να διαβάζω τις συνταγές αντιμετώπισης ασθενειών (που σε πρώτο επίπεδο φαίνονται αλλόκοτες, μέχρι και αστείες), για ώρες. Η επόμενη ήταν «δια την κοκκινάδαν και πρήσμαν της φύσεως της γυναικός, ήγουν του απόκρυφου μέρους» και «δια τα βυζία των γυναικών»: «Βάλε εις τηγάνιν έναν φιλτζάνιν νερόν και έναν κουτάλιν βότυρον, βράσε το να λείση ο βότυρος· είτα βάλε αλεύριν σιταρένιον ψιλόν μέσα, ανακάτωσε καλά, βάλε και 24 σταφίδες άσπρες κοπανισμένες χωρίς κουκούτσια, και έναν κρόκον αυγού, ζύμωσά τα καλά και έτσι χλιαρόν αμπλάστρωσέ το εις το απόκρυφον μέλος την νύκταν όταν θεν να πλαγιάση· και το πρωί έβγαλέ το και άλειψε τον τόπον δαφνόλαδον και πάλι την νύκτα βάλε άλλον από αυτό 2 ή τρεις φορές, θεραπεύεσαι». Και αυτό ήταν μόνο η αρχή. Γιατί στις προηγούμενες και στις επόμενες σελίδες υπάρχουν καταγεγραμμένες συνταγές αντιμετώπισης προβλημάτων που ξεκινούν από το ανεμοπύρωμα, την μαλαφράντζαν και το σκουλαμέντο, το πρήσμα ορχιδίων και φτάνουν μέχρι συμβουλές για «τον τρόπον που να κάμη η γυναίκα παιδίν», «όταν έχη εις τον πάτον τριόλους λεγόμενους» ή «δια να λύσης ανδρόγυνον»: (Έπαρε έναν παιδίν έως 8 χρονών, βαλ’ το να πέση ανάσκελα και ας γυμνωθή το ανδρόγυνον τελείως και ας κατουρήση ο άνδρας επάνω που το παιδίν μίαν φοράν και ας έχη έναν ζυγόν των βοϊδίων να περάση που μέσα της τζύμπης τες ζεύλες και να γυρίση, να ξαναπεράση τρεις φορές και να κοιμηθή με την γυναίκαν του [είναι βέβαιον]).
Στο κύριο κείμενο ο Μητροφάνης κατάφερε να συγκεντρώσει έναν μεγάλο αριθμό απο θεραπείες, αντιγράφοντάς τες από παλιότερα χειρόγραφα και διάφορες πηγές, όπως αναφέρει ο ίδιος στην αρχική αφιέρωση του βιβλίου στην Παρθένο Μαρία.
Το Ιατροσοφικόν δεν είναι ένα ιατρικό βιβλίο. Είναι μια συλλογή πρακτικών λαϊκών θεραπειών (στη σημερινή εποχή αστείες και αφελείς) που συγκεντρώθηκαν με τα χρόνια και από διάφορες πηγές και η ιστορία της καταγραφής τους έχει το ίδιο ενδιαφέρον με το περιεχόμενο του βιβλίου. Η αρχική έκδοση ήταν ένα βιβλίο που έγραψε με το χέρι και βιβλιοδέτησε ο Μητροφάνης, μοναχός της μονής Μαχαιρά, ενας χαρισματικός άνθρωπος χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση, ο οποίος έγινε μοναχός από πολύ νεαρή ηλικία, όπως και πολλοί άλλοι νέοι της εποχής. Γεννήθηκε το 1870 στο χωριό Γούρρι, αν και μερικές πηγές αναφέρουν ότι ήταν από τη Λαζανιά. Και τα δυο χωριά είναι κοντά στη Μονή Μαχαιρά. Η πιο παλιά αναφορά σε αυτόν είναι το 1817, όταν αντέγραψε και βιβλιοδέτησε τη λειτουργία του Οσίου Ονουφρίου του Αιγυπτίου. Αργότερα έγινε ο σκευοφύλακας της Μονής Μαχαιρά, μια ιδιότητα που κράτησε μέχρι το θάνατό του. Περιγράφεται ως κοντόχοντρος, με μεγάλη ευφυΐα και πλούτο γνώσεων. Ήταν γνώστης 172 τεχνών! Σύμφωνα με την παράδοση, ένας Άγγλος τον χαρακτήρισε ως «ένα βαρέλι γεμάτο μυαλό».
Εκτός από την πρακτική ιατρική και τη βιβλιοδεσία γνώριζε καλά την κατασκευή πολυελαίων και θρησκευτικών κειμηλίων. Το Ιατροσοφικόν που έγραψε το 1849 στο μοναστήρι και βιβλιοδέτησε μόνος του το 1851 ήταν ένα δερματόδετο βιβλίο, διαστάσεων 21Χ15Χ2, 280 σελίδων, με παχύ χαρτί. Στο κύριο κείμενο ο Μητροφάνης κατάφερε να συγκεντρώσει έναν μεγάλο αριθμό απο θεραπείες, αντιγράφοντάς τες από παλιότερα χειρόγραφα και διάφορες πηγές, όπως αναφέρει ο ίδιος στην αρχική αφιέρωση του βιβλίου στην Παρθένο Μαρία. Αυτό αναφέρεται επίσης στην έκδοση του 1924, του Ιγνάτιου Νικολαΐδη. Η καταγραφή των θεραπειών αποδεικνύει ότι ο Μητροφάνης ήταν ο βασικός πρακτικός θεραπευτής της εποχής του, εξασκώντας την τέχνη του στη Μονή Μαχαιρά όπου οι άνθρωποι πήγαιναν σε καθημερινή βάση αναζητώντας θεραπευτική αγωγή. Εκτός από το Ιατροσοφικόν έγραψε το «Calendarion» που περιείχε μετεωρολογικές προβλέψεις για τα μελλοντικά χρόνια, προβλέψεις για το μέλλον της ανθρωπότητας και άλλες πληροφορίες τέτοιου τύπου οι οποίες αποτελούν μέρος ενός μεγάλου χειρογράφου που φυλάγεται στο μοναστήρι.
Το Ιατροσοφικόν το έγραψε στην απλή διάλεκτο της εποχής, αντιγράφοντας θεραπείες από διάφορες πηγές, σε διάστημα 30 μηνών. Δεν γνώριζε κλασικά ελληνικά ούτε ήταν αυθεντία σε κάποια άλλη γλώσσα, αλλά οι πηγές του περιείχαν πληροφορίες και από κλασικά ελληνικά κείμενα και από ξενόγωσσα, τις οποίες αντέγραψε από κείμενα γραμμένα στην γλώσσα που μιλιόταν εκείνη την περίοδο. Έτσι κατάφερε να μετονομάσει μια πληθώρα φυτών, ουσιών και φαρμάκων στην κυπριακή διάλεκτο. Τα κείμενα πρακτικής ιατρικής (γιατροσόφια) πολλαπλασιάστηκαν κατά τη διάρκεια των Οθωμανικών χρόνων και αρκετά έφτασαν στα χέρια του Μαχαιρά μαζί με άλλα χειρόγραφα από Τη Μαυροβλαχία, την Κωνσταντινούπολη και την Κρήτη.
Το ταλέντο και οι πολύπλευρες δραστηριότητες του Μητροφάνη αναγνωρίζονται ακόμη και σήμερα ευρέως από την κοινότητα του μοναστηριού. Το αρχικό Ιατροσοφικόν του 1849 το θεωρούσαν τόσο πολύτιμο, που εξαφανίστηκε αμέσως μετά το θάνατό του. Ο Ιγνάτιος Νικολαΐδης γράφει στη σημείωσή του το 1924 ότι δύο μοναχοί, ο Γεδεών και ο Χαρίτων, ήταν αυτοί που είχαν πάρει το χειρόγραφο και το το 1876 έφτιαξαν ένα αντίγραφο που δεν διασώθηκε. Το αρχικό χειρόγραφο του 1849 χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια για την επεξεργασμένη και τυπωμένη έκδοση του 1924, και μετά εξαφανίστηκε ξανά. Σήμερα θεωρείται χαμένο.
Το 1864 ο Φιλόθεος, ένας μοναχός για τον οποίο δεν έχουν σωθεί πληροφορίες, έγραψε το Χειρόγραφο Μαχαιρά (Κώδικας Α.18), κάνοντας ένα αντίγραφο του αρχικού Ιατροσοφικού του Μητροφάνη, -αν και δεν είναι απολύτως όμοιο, είναι το μοναδικό αυθεντικό κείμενο που έχει διασωθεί.
Το 1924 ο Φιλάρετος κυκλοφόρησε μια τυπωμένη έκδοση του Ιατροσοφικού, αλλα αν συγκρίνει κάποιος τις δυο εκδόσεις του, την έκδοση του 1924 και το Χειρόγραφο Μαχαιρά (Κώδικας Α.18) καταλαβαίνει ότι το Χειρόγραφο Μαχαιρά (Κώδικας Α.18) του 1865 και το αυθεντικό χειρόγραφο του 1849 δεν είναι ακριβή αντίτυπα. Η έκδοση του 1924 ήταν σίγουρα πολύ επεξεργασμένη και παρόλο που έχει ενδιαφέρον, δεν μπορεί να προσληφθεί ως πραγματικό αντίγραφο του πρωτοτύπου.
Το Iatrosophikón είναι ένα μοναδικό βιβλίο. Κυριολεκτικά μοναδικό, γιατί είναι το πιο σημαντικό εγχειρίδιο με γιατροσόφια που έχει διασωθεί για ένα μεγάλο φάσμα ασθενειών, -πρακτικές συμβουλές δηλαδή και επινοήσεις λαϊκής σοφίας για αντιμετώπιση κάθε νόσου, πόνου και πάθησης συγκεντρωμένες από ένα μοναχό-θεραπευτή, τον Φιλόθεο, σε ένα μοναστήρι της Κύπρου τον 19ο αιώνα (στη Μονή Μαχαιρά).
«Είναι φανερό στο Χειρόγραφο Μαχαιρά (Κώδικας Α.18) ότι οι επικολλημένες σελίδες ξεπερνούν αυτές που γράφτηκαν αρχικά» αναφέρεται στην εισαγωγή της σημερινής έκδοσης. «Η πρόθεση ήταν να προστίθενται επιπλέον θεραπείες στο βιβλίο τα επόμενα χρόνια, όταν γίνονταν διαθέσιμες. Έχει ενδιαφέρον ωστόσο ότι η τυπωμένη έκδοση που κυκλοφόρησε το 1924 ακολουθούσε έναν ιδιόρρυθμο τρόπο στη δομή και στη μεθοδική προσέγγιση που παρουσιάζει το υλικό της. Οι πληροφορίες ταξινομούνται όχι ανά συγκεκριμένο όργανο του σώματος ή ανά βιολογικό σύστημα όπως στα περισσότερα ιατρικά βιβλία, αλλά σύμφωνα με τον τρόπο που παρουσιάζε το πρόβλημά του ο ασθενής. Αυτό ήταν ρεαλιστικό και πρακτικό και ήταν χωρισμένο σε τρεις ενότητες.
Στο κεφάλαιο Α η πληροφορία ήταν οργανωμένη με μια περιφερειακή ταξινόμηση από το κεφάλι μέχρι τα δάχτυλα των ποδιών. Έτσι, το πρώτο θέμα ξεκινάει με παθήσεις των μαλλιών, όπως η φαλάκρα, πριν ασχοληθεί με πληγές του κρανίου, αποστήματα του τριχωτού της κεφαλής και πονοκεφάλους. Έπειτα ασχολείται με τα μάτια, τα αυτιά, το στόμα, το πρόσωπο και το λαιμό. Η επόμενη περιοχή του σώματος που καλύπτεται είναι o άνω και κάτω κορμός: βήχας, φλέγμα, βραχνάδα και αιμόπτυση, πλευρίτιδα, λυποθυμία, δίψα, στομαχικές διαταρραχές, πρησμένη κοιλιά, πόνος στην σπλήνα, χολικός εμετός, διάρροια, αιμορραγία του ορθού και δυσεντερία. Περιείχε συνταγές για ακράτεια ούρων και πόνους από πέτρες, δυσουρία, αιματουρία και κνησμό των γεννητικών οργάνων. Πριν περάσει στα άκρα σχολιάζει την βουβωνοκήλη αλλά δίνει και αρκετές επιλογές για θεραπείες για αιμορραγία πληγών, τρέμουλο, το κοινό κρυολόγημα, με μια μεγάλη λίστα από κατάλληλα τσάγια από βότανα. Εξηγεί αναλυτικά τα διάφορα είδη πυρετών και δίνει συνταγές για την αντιμετώπισή τους, προσδιορίζει τον τεταρταίο πυρετό καθώς επίσης και τριταίον ριγοπυρετόν (η Κύπρος εκείνη την περίοδο είχε μεγάλο πρόβλημα ελονοσίας). Στη συνέχεια ασχολείται με τους πόνους των χεριών (χειραλγία) και τους πόνους των ποδιών (ποδαλγία) με μικρά αποσπάσματα για τους ρευματικούς πόνους και τα προβλήματα με τα γόνατα. Έχει ενδιαφέρον που η δύσπνοια και η ορθόπνοια αναφέρονται μαζί με το πρήξιμο των αστραγάλων, δείχνοντας ότι υπάρχει γνώση για όλα τα συμπτωμάτα της καρδιακής ανεπάρκειας –κάτι πολύ προχωρημένο για τον Μητροφάνη. Επίσης, έχουν συμπεριληφθεί παράπονα ασθενών για: λέπρα, κολικούς, παράλυση, επιληψία, αλλά επίσης για μελαγχολία και υποχονδρία. Ακολουθεί μια σειρά από προβλήματα με πληγές του δέρματος: πληγές από πυροβολισμούς όπλων, πληγές από τραύματα, έλκη, αποστήματα, δαγκώματα φιδιών, τσιμπήματα σκορπιών, κεντριά μελισσών και δάγκωμα σκύλου.
Το κεφάλαιο Β ήταν αφιερωμένο «Δια τας γυναίκας και τα παιδία ιατρικά χωριστά». Δίνονται συμβουλές για το πώς να συλλάβει μια γυναίκα, πώς να γεννήσει με ευκολία, πώς να αυξήσει η να σταματήσει τη γαλακτοφορία, για τους πόνους και τα πρηξίματα των μαστών, την πρόπτωση μήτρας και την αιμορραγία του αιδοίου. Όσον αφορά τα παιδιά, δίνει συμβουλές για το μπλε χρώμα που αποκτούν λόγω του υπερβολικού κλάματος, τις μολύνσεις των ματιών, την κώφωση, τις μολύνσεις των αυτιών, τον πονοκέφαλο, τον πονόδοντο, την αιμορραμία από τα ούλα ή τα χείλη, το πρήξιμο των χεριών ή των ποδιών, τον πόνο στα γόνατα, το οσχεϊκό πρήξιμο και τον πόνο, τον πόνο στην κοιλιά, την αιμόπτυση και την αιματουρία, τον εμετό και τη διάρροια. Το κεφάλαιο κλείνει με πρακτικές συμβουλές για το πώς μπορείς να κάνεις φλεβοτομή με ειδικές οδηγίες για εγγύους ασθενείς, τι να κάνεις στην περίπτωση ενδμήτριου θανάτου (όταν πεθάνει το παιδί στην κύηση), πώς να αποφύγεις τα τσαμπήματα των κουνουπιών, τις ακρίδες, τα μυρμήγκια, τους αρουραίους, τους κοριούς και τις ψείρες.
Το τελευταίο κεφάλαιο έχει τίτλο «Περί ασθενειών του ανθρωπίνου σώματος. Πόθεν έχουν τας αφορμάς» και δεν είναι βέβαιο ότι είναι γραμμένο ολόκληρο από τον Μητροφάνη. Ο Μητροφάνης πρόσθετε συνταγές με έναν πρακτικό τρόπο, κολλώντας επιπλέον σελίδες με συνταγές θεραπειών όποτε τις συναντούσε, κάτι που δεν δικαιολογεί συστηματική παρουσίαση των τριών κεφαλαίων στην έκδοση του 1924. Η έκδοση του 1924 ήταν επηρεασμένη πάρα πολύ από τον mainstream ιατρικό τρόπο σκέψης εκείνης της εποχής και προσπάθησε να ξανα-οργανώσει και να ταξινομήσει τις συνταγές που είχε καταγράψει ο Μητροφάνης με έναν μοντέρνο για την εποχή τρόπο, σε ένα βιβλίο που είχε τα κείμενα τυπωμένα.
Το Iatrosophikón είναι ένα μοναδικό βιβλίο. Κυριολεκτικά μοναδικό, γιατί είναι το πιο σημαντικό εγχειρίδιο με γιατροσόφια που έχει διασωθεί για ένα μεγάλο φάσμα ασθενειών, -πρακτικές συμβουλές δηλαδή και επινοήσεις λαϊκής σοφίας για αντιμετώπιση κάθε νόσου, πόνου και πάθησης συγκεντρωμένες από ένα μοναχό-θεραπευτή, τον Φιλόθεο, σε ένα μοναστήρι της Κύπρου τον 19ο αιώνα (στη Μονή Μαχαιρά). Η αξία του είναι πολύ μεγάλη, όχι μόνο επειδή καταγράφει μια πληθώρα παθήσεων που ταλαιπωρούσαν τους ανθρώπους της εποχής και τα μέσα που είχαν για να τις αντιμετωπίσουν, αλλά παρέχει πληροφορίες για τις τότε υπηρεσίες υγείας και το ρόλο της Ελληνο-Ορθόδοξης Εκκλησίας σε ένα νησί που ήταν υπό την κυριαρχία των Οθωμανών. «Γραμμένο με το χέρι και στην Κυπριακή διάλεκτο, αποτελεί μία ανεκτίμητη συνεισφορά στην ιστορία και στην ιστοριογραφία της ιατρικής του 19ου αιώνα» αναφέρει στην εισαγωγή του βιβλίου ο κ. Ανδρέας Δημητριάδης, νευροχειρουργός, ο άνθρωπος που επιμελήθηκε την εξαιρετική έκδοση του Foundation Anastasios G. Leventis, ένα βιβλίο που στο τέλος της προηγούμενης χρονιάς βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Στους δημιουργούς του (Ανδρέα Δημητριάδη, Κυριάκο Δημητριάδη, που έκανε την αγγλική μετάφραση και Γεώργιο Ν. Χατζηκυριάκου, που έκανε τη ταυτοποίηση των φυτών) απονεμήθηκε το βραβείο Ελένης και Πάνου Ψημένου, με το οποίο βραβεύονται έργα αναφερόμενα στη Νεοελληνική Ιστορία ή Φιλολογία από το 1669 μέχρι σήμερα.
«Σκοπός της έκδοσης είναι από τη μια να γίνει το Ιατροσοφικόν πλατύτερα γνωστό και προσιτό όχι μόνο στον Ελληνικό χώρο, αλλά και σε ξένους επιστήμονες και ερευνητές (γιατρούς, μελετητές της λαϊκής ιατρικής, εθνοφαρμακολόγους, εθνοβοτανικούς, βοτανικούς, φοιτητές, μελετητές των αρχαίων κειμένων, λαογράφους και ακαδημαϊκούς) και από την άλλη να αναδείξει την πολιτισμική του αξία» αναφέρουν οι άνθρωποι που υπογράφουν την υποδειγματική αυτή έκδοση. «Στο Μέρος Ι (σελίδες xiii–lvii) εκτίθεται σε γενικές γραμμές το ιστορικό πλαίσιο σε ό,τι αφορά στα ιατροσόφια και τον ρόλο των μοναστηριών της Κύπρου, με ιδιαίτερη έμφαση στον εξέχοντα ρόλο της Μονής Μαχαιρά ως θεραπευτικού κέντρου σε μια εποχή που δεν υπήρχαν επιστήμονες γιατροί ή ήταν ελάχιστοι. Επίσης, περιγράφεται ο Κώδικας Μαχαιρά Α.18 και τονίζεται η σημασία του στην λαϊκή ιατρική της Κύπρου όπως την ασκούσαν οι διάφοροι βοτανοθεραπευτές την τότε εποχή. Επιπρόσθετα, δίνονται στοιχεία για τη σχέση του Κώδικα με ένα άλλο Ιατροσοφικόν, γραμμένο από τον σκευοφύλακα Μητροφάνη (1849), το οποίο δημοσιεύτηκε το 1924 από τον Ιερομόναχο Φιλάρετο (δυστυχώς το χειρόγραφο έχει χαθεί). Και τα δυο Ιατροσοφικά αποτελούν σημαντικές πηγές του λαϊκού πολιτισμού της Κύπρου και με την έκδοση αυτή αναδεικνύεται ο κοινωνικός τους ρόλος και η σημασία τους στην ιστορία της ιατρικής στην Κύπρο και στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο.
Στο Μέρος ΙΙ ακολουθεί το ελληνικό κείμενο και η μετάφρασή του στην Αγγλική. Το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο δημοσιεύεται για πρώτη φορά και παρατίθεται στην αριστερή σελίδα, στη μια πλευρά της οποίας αριθμούνται οι στίχοι και στην άλλη δίνονται οι σελίδες του χειρογράφου. Όπως τονίζεται στη φιλολογική ανάλυση, η γραφή είναι φωνητική με προβλήματα στην ορθογραφία, όπως για παράδειγμα η ευρεία χρήση ομόηχων φωνηέντων και διφθόγγων, ωστόσο, προσαρμόστηκε με βάση την ιστορική ορθογραφία, εκτός από κάποιες περιπτώσεις όπου διατηρούνται δείγματα γραφής του συγγραφέα.
Η μετάφραση στην Αγγλική παρατίθεται στη δεξιά σελίδα, με σχετικά σχόλια όπου κρίνεται αναγκαίο. Στη μια πλευρά της σελίδας αριθμούνται οι συνταγές, ενώ στην άλλη οι αριθμοί που συνοδεύονται με βέλος παραπέμπουν σε συνταγές που επαναλαμβάνονται. Σημειώνεται ότι το πρωτότυπο κείμενο παρουσιάζει πολλά προβλήματα, γιατί περιέχει λέξεις, θεραπευτικές ύλες και ονόματα που γίνονται γνωστά για πρώτη φορά. Παρά το γεγονός ότι η μετάφραση ήταν δύσκολη και κοπιαστική, κρίνεται ότι επιτεύχθηκε σε υψηλό επίπεδο. Τα ονόματα των φυτών αποδίδονται στην Αγγλική, ωστόσο, για διευκόλυνση των αναγνωστών κάθε όνομα δίνεται σε παρένθεση σε δυο μορφές: φωνητικά -μεταγεγραμμένο στη Ρωμανική γραφή με τον ανάλογο τονισμό για να διευκολύνεται η ανάγνωση- και στην Ελληνική. Το ίδιο γίνεται για τα φυτικά μέρη και τα προϊόντα, καθώς επίσης και για πολλά παράγωγα, όπως για παράδειγμα: cabbage (kramvíon, κραμβίον), myrtle fruits (mersinókokka, μερσινόκοκκα) και opium (afchiónin, αφχιόνιν).
Για διευκόλυνση της περαιτέρω έρευνας δίνονται σε παράρτημα μόνον εκείνες οι συνταγές του Ιατροσοφικού του Μητροφάνη οι οποίες περιέχουν ονόματα φυτών τα οποία δεν αναφέρονται στον Κώδικα Α.18. Μετά ακολουθεί το ευρετήριο ασθενειών, όπου οι αριθμοί παραπέμπουν στον αριθμό της συνταγής. Στη συνέχεια παρατίθεται γλωσσάριο ελληνικών λέξεων με την αντίστοιχη απόδοσή τους στην Αγγλική.
Στο Μέρος ΙΙΙ ταυτοποιούνται τα φυτά, τα οποία δίνονται με το επιστημονικό (Λατινικό) τους όνομα, κατά αλφαβητική σειρά. Πολλές φορές ένα όνομα ταυτοποιείται με δυο ή περισσότερα φυτά, όπως για παράδειγμα το όνομα κυκλάμινο, το οποίο αποδίδεται στα δυο γνωστά ιθαγενή είδη κυκλαμίνων της Κύπρου. Δίπλα από το επιστημονικό όνομα δίνεται με κεφαλαίο ο βαθμός βεβαιότητας της ταυτοποίησης (C = βεβαία, certain, no doubt), (R = λογική, reasonable, not so sure), (P = πιθανή, probable, there is no certainty) και μετά ακολουθεί το όνομα της οικογένειας. Κάτω από το όνομα δίνονται τα συνώνυμα, όπου υπάρχουν, και μετά δίνεται το αγγλικό δημώδες όνομα ή ονόματα.
Στη συνέχεια διευκρινίζεται κατά πόσο πρόκειται για φυτό, μέρος φυτού, καρπό, σπόρο, υπόγειο μέρος (βολβός, κόνδυλος), παράγωγο ή έμμεση αναφορά και μετά δίνεται η φυτική αναφορά στη Ρωμανική γραφή με τον ανάλογο τονισμό και η αντίστοιχη Ελληνική. Οι σελίδες που παρατίθενται παραπέμπουν στο παρόν βιβλίο. Εκτός από τις ταυτοποιήσεις των φυτών του Κώδικα Α.18, ταυτοποιούνται στο Παράρτημα 1 του τρίτου μέρους όσα φυτά καταγράφονται στο Ιατροσοφικόν του Σκευοφύλακα Μητροφάνη τα οποία δεν αναφέρονται στον πιο πάνω Κώδικα.
Μετά τις ταυτοποιήσεις ακολουθούν: το Παράρτημα 2 με διάφορους συγκεντρωτικούς πίνακες (σελίδες 573–585) και το Παράρτημα 3 με έγχρωμες φωτογραφίες μόνο των ιθαγενών φυτών της Κύπρου που καταγράφονται στον Κώδικα Α.18. Στη συνέχεια ακολουθεί το ευρετήριο στο οποίο περιλαμβάνονται τα επιστημονικά ονόματα στη Λατινική, τα δημώδη αγγλικά ονόματα, καθώς επίσης τα κυπριακά και τα ελλαδικά δημώδη ονόματα στη Ρωμανική γραφή. Επίσης, στο επόμενο ευρετήριο δίνονται στη Ρωμανική γραφή μόνο τα ονόματα των φυτών που χρησιμοποιούνται στον Κώδικα με τα αντίστοιχα επιστημονικά ονόματα.
Γενικά, η πρωτότυπη και πρωτοποριακή για τα Κυπριακά δεδομένα έκδοση δίνει στο παγκόσμιο κοινό ένα έργο γραμμένο στην Κυπριακή διάλεκτο, το οποίο έχει τεράστια σημασία για την ιστορία, την λαογραφία, την παράδοση και τη δημώδη ιατρική της Κύπρου. Επίσης, μέσα από την ταυτοποίηση των φυτών αναδεικνύεται η σχέση του Κώδικα Α.18 με τα αρχαία κείμενα, γιατί όπως διαπιστώθηκε ένας πολύ μεγάλος αριθμός συνταγών στηρίζονται στα κείμενα του Διοσκουρίδη και μικρότερος αριθμός στον Γαληνό, ενώ κάποιες στηρίζονται σε άλλους αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς. Ακόμη, αρκετές συνταγές στηρίζονται σε μεταγενέστερους συγγραφείς και ιατροσοφικά από την Ελλάδα ή άλλες χώρες, καθώς επίσης στην προφορική παράδοση των Κυπρίων και σε δοκιμές που έκαναν οι ίδιοι οι μοναχοί ή άλλοι πρακτικοί θεραπευτές. Επιπρόσθετα, σε κάποιες συνταγές χρησιμοποιούνται θρησκευτικές επικλήσεις και μαγεία. Συνολικά έγιναν 217 ταυτοποιήσεις φυτών, οι οποίες καλύπτουν 267 είδη, υποείδη, ποικιλίες, υβρίδια και καλλιεργούμενες ποικιλίες. Από τις ταυτοποιήσεις διαπιστώθηκε ότι 124 από αυτά τα φυτά είναι ιθαγενή της Κύπρου. Αυτός ο αριθμός θεωρείται η μεγαλύτερη καταγραφή που έγινε ποτέ από Κύπριο πριν από τον 20ο αιώνα».
Και μερικές πρακτικές συμβουλές (που δεν χρειάζεται να δοκιμάσεις):
Δια την γυναίκα εγκαστρωμένην εάν είναι υιός ή θυγατέρα: Να κατουρήση εντός ποτηρίου και να στάξη μέσα από το γάλα της· και εάν κάτση εις τον πάτον είναι θυγατέρα, ειδέ και μένει απάνω είναι υιός.
Δια την γυναίκαν να κάμη παιδίν: Έπαρε δύο οκ. φιντούκκια, τσάκισέ τα με προσοχήν, έβγαλε τες κούννες, τα δε ξόφιλα κοπάνισε ψιλά, έπαρε και 40 κουκκιά θηλυκά, ξεφλούδισέ τα, κουπάνισον ψιλά· έπαρε και από εκκλησίας τοίχου χόρτα έναν χερβόλιν και βάλε τα όλα να βράσουν, ήγουν τες σκόνες και τα χόρτα με 4 οκ. κρασίν άδολον να βράση έως να μείνει το μισόν και κάθε βράδυν να πίνη η γυναίκα έναν ποτήριν και έναν το πρωί και να πλαγιάζω με τον άνδραν της ημέρας 40. Εάν τα χόρτα είναι από άγιον το παιδίν θα γενηθή αρσενικόν ειδέ από αγίαν θηλυκόν.
Με τι τρόπον να κάμη η γυναίκα παιδίν: Βλέπε την χοιρίδαν όταν γεννά τα γουρουνόπουλα, και όταν ρίξη το κυτάριν (ήγουν το ταίριν) ευθύς πιάσε το και ξέρανέ το εις τον ήλιον καλά· κουπάνισέ το και σείσε το ως αλεύριν και φύλαξέ το· όταν χρειασθεί και όταν καθαρίση η γυναίκα από τα συνήθειά της, να αρχίση να πίννη από αυτή την σκόνην με το νερόν πρωί και βράδυ έως 12 μέρες αραδικώς και να συνουσιάζεται μετά του ανδρός της και θέλει κάμη παιδίν χωρίς άλλον· είναι δόκιμον.
Όταν τινά πονή τον κώλον του: Του μαύρου πετεινού τα ορχίδια κάψε, κάμε τα σκόνην, πότισέ του το με το κρασίν και υγιαίνει.
Δια το παιδίον οπού κλαίει πολλά: Κόψε από τας τρίχας της κεφαλής του παιδίου, και κάπνισέ το και πλέον δεν κλαίει.
Απόκρυφον ιατρικόν δια προφύλαξιν της υγείας του ανθρώπου παντοτινήν: Λάβε 25 δρ.δαφνόκοκκα, χονδροκοπάνισέ τα και βάλε τα εις αστάριν, δήσε τα· γέμισε μια κανδήλαν κρασίν άσπρον έως 80 δρ. βάλε το ρούχον με τα δαφνόκοκκα μέσα να μουσκεύουν 24 ώρες· είτα απόσφιξέ τα καλά, και πίννε 24 δρ. κατανήστικα· ομοίως και το βράδυν πριν του δείπνου, και έτσι ακολουθώντας έως 12 ημέρας και το αφήννεις και όταν αισθανθείς τον στόμαχον αδυνατισμένον πάλιν το μεταχειρίζεσαι άλλαις 12 και καθεξής· είναι πολλά δυναμωτικόν και στομαχικόν.
Το Iatrosophikón, Folklore Remedies From a Cyprus Monastery, Original text and parallel translation of Codex A.18 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Foundation Anastasios G. Leventis. Την επιμέλεια είχε ο γιατρός Ανδρέας Δημητριάδης, τη μετάφραση του χειρόγραφου στην Αγγλική ανέλαβε ο Κυριάκος Δημητριάδης και την ταυτοποίηση των φυτών ο Γεώργιος Ν. Χατζηκυριάκου. Επίσης, τη φιλολογική ανάλυση του χειρόγραφου είχε ο φιλόλογος Γεώργιος Χατζηκωστής, τον σχεδιασμό του βιβλίου ανάλαβε ο Άκης Ιωαννίδης και τον έλεγχο των δοκιμίων η Μαρία Μηνά.
