ΕΦ και slow writing. Εξακολουθεί να συμβαίνει κάτι με την Επιστημονική Φαντασία σε χώρες που ακολουθούν περισσότερο συμβολικά τις πολιτιστικές εξελίξεις σε αυτό που γενικά λέμε Δύση, καλή ώρα όπως η Ελλάδα. Τη θεωρούμε δεύτερη, βήτα, πεταμένο χρόνο και πεταμένα λεφτά: κάτι που γενικά δεν αξίζει να ασχολείται κανείς μαζί του, όχι εμείς βέβαια, όχι κάποιος διανοούμενος αναγνώστης, όχι ένας επίμονος βιβλιοφάγος. Κυρίως αυτό φαίνεται όταν μιλούμε για την ΕΦ με θετικό τρόπο, ας πούμε κάπως έτσι: «Ναι, το "Στάλκερ" μοιάζει με Επιστημονική Φαντασία, αλλά βασικά είναι ένα πολύ βαθύ, πολύ σκοτεινό έργο, είναι μία ταινία φιλοσοφική — και τέλος πάντων είναι Ταρκόφσκι». Στη θέση του «Στάλκερ» μπορεί κανείς να βάλει εκατοντάδες άλλα φιλμ ή, φυσικά, βιβλία ΕΦ: που ναι μεν τα βρίσκουμε «ορθά», που ναι μεν υπακούν σε κάποιον Κανόνα της «κανονικής», της straight πεζογραφίας, αλλά που —αλίμονο για μας— είναι ατόφια, λαμπερή και διόλου κρυμμένη ΕΦ. Είναι ΕΦ 100%, και το χαίρεται. Για να το ξεκαθαρίσουμε: η ΕΦ είναι ένα ξεχωριστό είδος της λογοτεχνίας, ένα genre. Και η ρεαλιστική genre είναι. Και έχουν δεκάδες υποείδη στους κόλπους τους η καθεμιά, κι αυτό στη γλώσσα μας, την αναγνωστική γλώσσα, το λέμε ευτυχία.
Είπα πριν «εξακολουθεί», γιατί τα πράγματα, κακά τα ψέματα, είχαν κάπως έτσι και στο εξωτερικό πριν από τριάντα-σαράντα χρόνια — εξ ου και η κουβέντα για τις πολιτιστικές εξελίξεις: η Δύση δεν είναι κάτι αμετακίνητο και συμπαγές, κάθε άλλο. Δεν ισχύει πια, και εν πάση περιπτώσει δεν ισχύει πια για ένα πραγματικά πολύ μεγάλο μέρος του κοινού και των ειδικών, των μελετητών της λογοτεχνίας, και σίγουρα όχι αφότου τμήματα ΕΦ σε κολέγια και πανεπιστήμια προσφέρουν σε δεκάδες χιλιάδες φοιτητές πολύ υψηλό επίπεδο σπουδών, κάτι που φυσικά δεν θα συμβεί στην Ελλάδα, και σίγουρα όχι στη διάρκεια της ζωής μας. (Και θα είναι το μικρότερο από τα κακά που θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε εδώ, φυσικά).
Η συλλογή του Chiang, «Ιστορίες της ζωής σου και άλλες ιστορίες», κυκλοφόρησε το 2002, τα μόλις οκτώ διηγήματα που περιέχει απέσπασαν συνολικά τέσσερα Nebula, ένα Hugo και ένα Sturgeon, και προ ολίγων μηνών επανεκδόθηκε από τον κολοσσό Vintage, μετά τη σίγουρη παγκόσμια επιτυχία, καλλιτεχνική και εισπρακτική, του φιλμ Arrival, σε σκηνοθεσία Ντενί Βιλνέβ.
Όμως ας έρθουμε στον Ted Chiang. Γεννημένος το 1967 και με σπουδές, κατά κύριο λόγο, πάνω στην Επιστήμη Υπολογιστών, συνιστά ένα παράδοξο από μόνος του, γιατί, μολονότι θρυλικό μέλος μίας κοινότητας που κατά βάσιν γράφει συχνά και πολύ, είναι αυτό που θα λέγαμε ο εμβληματικότερος «slow writer» του είδους, κάτι που δεν δείχνει να τον ενοχλεί καθόλου. Και σίγουρα όχι μετά την κολοσσιαία επιτυχία της συλλογής για την οποία γίνεται ο λόγος στο παρόν σημείωμα. Ας δούμε πρώτα το παράδοξο: έχει δημοσιεύσει δεκαπέντε όλα κι όλα διηγήματα στη ζωή του, και έχει τιμηθεί με τέσσερα βραβεία Nebula και τέσσερα Hugo, για να αναφέρουμε μόνο τις δύο πιο γνωστές διακρίσεις στον χώρο. Ένας γνώστης, θα έλεγε πως αυτό, πολύ απλά, δεν θα επαναληφθεί ποτέ στο μέλλον. Και ας πούμε και δύο λόγια μόνο για την επιτυχία: η συλλογή του Chiang, «Ιστορίες της ζωής σου και άλλες ιστορίες», κυκλοφόρησε το 2002, τα μόλις οκτώ διηγήματα που περιέχει απέσπασαν συνολικά τέσσερα Nebula, ένα Hugo και ένα Sturgeon, και προ ολίγων μηνών επανεκδόθηκε από τον κολοσσό Vintage, μετά την (αναμενόμενη και σίγουρη) παγκόσμια επιτυχία, καλλιτεχνική και εισπρακτική, του φιλμ Arrival, σε σκηνοθεσία Ντενί Βιλνέβ, με πρωταγωνιστές την Έιμι Άνταμς και τον Τζέρεμι Ρένερ (στην Ελλάδα η πρεμιέρα έχει προγραμματιστεί για τις 8 Δεκεμβρίου), βασισμένου στο ομότιτλο διήγημα της συλλογής: «Η ιστορία της ζωής σου».
Στον αντίποδα όσων εκδίδουν ένα ογκώδες μυθιστόρημα τον χρόνο (και καλά κάνουν), ο Chiang ακολουθεί πεισματικά το δικό του μονοπάτι. Και, επειδή είναι πραγματικά πολύ καλός, ήρθε η στιγμή που ξέφυγε από τα (αναγνωστικά) όρια του είδους και ήρθε η ώρα να γίνει γνωστός και στο κοινό τής mainstream πεζογραφίας. Και μάλιστα στο κοινό που αποστρέφεται τα διηγήματα, γιατί τα διηγήματα «τελειώνουν γρήγορα», γιατί δεν έχουν χρόνο για κάτι τόσο μικρό (χμμμ...) και γιατί σε ένα μεγάλο, πολυσέλιδο, ασήκωτο μυθιστόρημα μπορεί κανείς να επενδύσει με λιγότερο ρίσκο τα χρήματά του. Μπορεί να έχουν δίκιο όλοι αυτοί (και σίγουρα έχουν δίκιο οι εκδότες που δεν εκδίδουν συλλογές διηγημάτων παρά μόνο σπανιότατα και κατ' εξαίρεσιν), αλλά ο Chiang θα διαβαστεί και από αυτούς — και κυρίως: θα τους αποζημιώσει.
Η συλλογή. Έχουμε οχτώ διηγήματα εδώ. Τα δύο έχουν έκταση «νοβελέτας» (όχι νουβέλας) και το ένα είναι μινιατούρα. Όλα τους είναι έξοχα και το καθένα τους εντελώς ξεχωριστό, πέρα για πέρα διακριτό σε σχέση με τα άλλα. Και πάλι όμως: και τα οχτώ είναι απολύτως και με τρομερά αποτελεσματικό τρόπο καλογραμμένα, είναι «κεντημένα». Ο Chiang δεν είναι συναισθηματικός αφηγητής. Κι αυτό κυρίως για ένα λόγο. Επειδή κατέχει πολύ καλά το υλικό του. Ο Chiang ξέρει τι θέλει να πει, και διαπραγματεύεται κάθε φορά το θέμα του «επιστημονικά», σχεδόν το εξαντλεί (κι εμείς απολαμβάνουμε αυτό τον ειδικό, σπάνιο λογοτεχνικό τρόπο, λες και διαβάζουμε ένα δοκίμιο, ας πούμε, που όμως μας προκαλεί την ευφορία που ελάχιστα δοκίμια είναι σε θέση να προκαλέσουν). Ο λόγος του είναι απαιτητικός και σε θέλει διαρκώς εκεί. Και ευτυχώς που ο Δημήτρης Αρβανίτης παραδίδει μία σπουδαία μετάφραση στους Έλληνες αναγνώστες. Καθαρολόγος, αναλυτικός, με ένα κολοσσιαίο (επιτρέψτε μου) ταλέντο στην περιγραφή, σε παίρνει από το χέρι και σε οδηγεί σε ένα χώρο όπου δεν είχες ξαναπάει ποτέ. Για την ακρίβεια, οι χώροι όπου σε πηγαίνει είναι οχτώ. Οι εξής:
Ο πύργος της Βαβυλώνας. Ένα βιβλικό διήγημα, θαύμα επινοητικότητας, με πολύ στέρεη (ακριβώς σαν του πύργου της Βαβέλ) δομή, ευφυές και συγκινητικό. Μία πολύ καθαρή, «γεωμετρική» ιστορία. Συναρπαστικό.
Κατάλαβε. Μεγαλειώδες. Μάλλον: ιλιγγιώδες. Το κρεσέντο του λόγου και των νοημάτων σ' αυτό το διήγημα που περιγράφει την εκρηκτική νοητική εξέλιξη ενός άντρα σε βαθμό που δεν μπορεί να τον συλλάβει ένας φυσιολογικός ανθρώπινος νους είναι απίστευτο. Σαν να ακούς μουσική με κλειστά αυτιά. Μια ιστορία με X-men, μια ιστορία μεταλλαγμένων, εντελώς εγκεφαλική αλλά όχι λιγότερο περιπετειώδης. Πρέπει οπωσδήποτε να γίνει και αυτό ταινία. Υποθέτω πως δεν θα αργήσει.
Διαίρεση με το μηδέν. Θα το απολαύσουν κυρίως, ή μάλλον περισσότερο, οι εραστές των μαθηματικών. Παραδόξως, η ιστορία μιλά για δύο εραστές επίσης. Δύσκολο κείμενο, απαιτητικό —ξαναλέμε— όπως όλος ο Chiang.
Εβδομήντα δύο γράμματα. O συγγραφέας ως επινοητής παράλληλων κοσμολογιών και εναλλακτικών ιστοριών της ανθρώπινης ιστορίας και της εξέλιξης. Ή αλλιώς, μία ιστορία με γκόλεμ, επαναστάτες, και με την έλικα του DNA.
Η εξέλιξη της ανθρώπινης επιστήμης. Η μινιατούρα της συλλογής. Ένα ψευδοάρθρο σε επιστημονικό περιοδικό κάποιου μέλλοντος. (Ο Chiang γράφει μεν λίγη ΕΦ, αλλά δημοσιεύει πολλά επιστημονικά κείμενα στον τομέα του).
Κόλαση είναι η απουσία του Θεού. Ένα τρομακτικό, εφιαλτικό «παραθρησκευτικό» αφήγημα. Ένας Θεός που δεν είναι δίκαιος, δεν είναι αγαθός, δεν είναι ελεήμων. Και ακόμη μία ιστορία αγάπης. Ή, διαφορετικά, η πραγματική ιστορία του Ιώβ. Να σημειωθεί πως στο διήγημα αυτό εμφανίζονται άγγελοι, και δεν είναι όπως τους περιμένουμε. Είναι αλλιώς.
Σ' αρέσει αυτό που βλέπεις; (Ντοκιμαντέρ). Εδώ, μαθαίνουμε για τον εμφανισιακό ρατσισμό και την καλλιαγνωσία: τι σημαίνει να μην ξεχωρίζεις την ομορφιά; είναι άραγε κακό να μην αντιδρούμε διαφορετικά όταν συναντούμε ένα ελκυστικό άτομο; Οι απαντήσεις και τα αποτελέσματα δεν είναι καθόλου μα καθόλου απλά.
Η ιστορία της ζωής σου. Ή αλλιώς, το Arrival. Είναι πολύ σπουδαίο κείμενο. Πολύ σπουδαίο. Βασισμένο σε αρχές της φυσικής και της γλωσσολογίας, είναι ταυτόχρονα το σπαρακτικό γράμμα μιας μητέρας στο νεκρό παιδί της. Η αγωνιώδης επαφή δύο ακραία διαφορετικών πολιτισμών έχει ξαναπαρουσιαστεί στην ΕΦ. Όχι όμως έτσι. Μια διαφορετική εισβολή, χωρίς καθόλου βία, αλλά με πολύ πόνο και, ασφαλώς, με θυσία. Ανυπομονώ να δω και την ταινία.
«Ιστορίες της ζωής σου και άλλες ιστορίες», Ted Chiang, μετάφραση Δημήτρης Αρβανίτης, εκδόσεις Κέδρος, Νοέμβριος 2016, 376 σελ.
σχόλια