Στη σκέψη του Καστοριάδη δεν υπάρχει αποκλεισμός, ούτε καν κλειστές κατηγοριοποιήσεις που θα μπορούσαν να μοιράσουν τον κόσμο σε δίπολα: καλό-κακό, λογική-βούληση, θυμικό-νους. Η ανάλυση της φιλοσοφίας του λειτουργεί, όπως θα έλεγε ο ίδιος, μάλλον "μαγματικά" δηλαδή διαμορφώνοντας έναν χώρο όπου εντάσσονται όλες οι παραστάσεις και έννοιες της ζωής ενός ανθρώπου (βλέπε και σχετική ανάλυσή του στη "Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας" σελ 480). Αυτές, με τη σειρά τους, δεν διαμορφώνονται, όπως θα περίμενε κανείς, αποκλειστικά με βάση τη λογική αλλά και με τη συμβολή της φαντασίας χαράζοντας διάφορες περιοχές οι οποίες παραμένουν για πάντα ανεξερεύνητες-κι όπως θα έλεγε ο ίδιος- σχεδόν άρρητες. Ως εκ τούτου τα εκάστοτε δίπολα που κυριάρχησαν στη διαλεκτική σχέση της Δύσης αντικαθίσταται από μια ιδανική τετράδα που αναδεικνύει τις άπειρες δυνατότητες της φαντασίας και της δημιουργίας, της αυτονομίας και του φαντασιακού. Αυτές είναι οι λέξεις κλειδιά που αποκωδικοποιούν τη σκέψη του Καστοριάδη, οι έννοιες που αποκαλύπτουν το περίτεχνο σύμπαν του. Σε μια εποχή που το εγελιανό πνεύμα καθόριζε τα πάντα και ο μαρξιστικός λόγος επέμενε σε καθολικότητες ετούτες οι έννοιες έμοιαζαν τουλάχιστον ρηξικέλευθες. Γι'αυτό και εξετάζοντας την επιμονή του στον ρόλο της φαντασίας οι μαρξιστές, κανονιστικοί φιλόσοφοι και υποτελείς της εγελιανής σκέψης έσπευσαν να κατηγορήσουν τον Κορνήλιο Καστοριάδη για σχετικισμό χωρίς προφανώς να λάβουν υπόψιν την απέχθεια του ίδιου για τον "αδιάφορο σχετικισμό" όπως αποκαλούσε την ασθένεια της νέας εποχής. Ο Καστοριάδης, αντίθετα απ'ο,τι λανθασμένα θεωρούταν, υποστήριζε τον αλληλοσυμπληρωματικό ρόλο νου και φαντασίας, κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα και εδώ θεμελίωσε την κριτική του στην "ταυτιστική¨" λογική όπως αποκαλούσε τη σκέψη που έτεινε να αποκλείσει το δημιουργικό ρόλο της φαντασίας στην ιστορία της δυτικής σκέψης.
Ακρογωνιαίος λίθος της διάρθρωσης της σκέψης του Καστοριάδη είναι αναμφισβήτητα η έννοια της αυτονομίας. Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, στον βαθμό που μιλάμε για δημοκρατία πρέπει να εννοούμε ένα πολίτευμα που αποβλέπει στην αυτονομία και την κοινωνική και την ατομική.
Επιπλέον προκειμένου να εξηγήσει τις θέσεις του ο Καστοριάδης ως άνθρωπος της Αγοράς δεν απέκλειε κανένα δημόσιο μέσο έκφρασης: από τις ανοιχτές διαλέξεις έως τις τηλεοπτικές εμφανίσεις και από τις ανοιχτές διδασκαλίες έως τα πανεπιστημιακά έδρανα-τα πάντα έπαιζαν ρόλο στην δημιουργική "διαύγαση" της σκέψης του. Μια από τις τηλεοπτικές σειρές που έφεραν τη φιλοσοφία του Καστοριάδη κοντά στον κόσμο είναι οι τέσσερις εκπομπές που ετοίμασε τον Δεκέμβρη του 1996 για τη γαλλική τηλεόραση, διάρκειας τεσσάρων λεπτών όπου ανέπτυσσε το τετράπτυχο της σκέψης του. Το κείμενο αυτό με τον τίτλο "Τέσσερεις Λέξεις" μεταφράστηκε και συμπεριλήφθηκε σε μαι συλλογή κειμένων που έλαβε τη μορφή βιβλίου με τον τίτλο "Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας" με προλογικό σημείωμα και μετάφραση Τέτας Παπαδοπούλου το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις-από όπου παρατίθενται και τα σχετικά μεταφρασμένα αποσπάσματα.
Φαντασία
Επηρεασμένος από την ψυχανάλυση ο Κορνήλιος Καστοριάδης ανέλυσε τον τρόπο που ο λόγος διαρρηγνύεται δημιουργικά από τη φαντασία χωρίς ωστόσο να υποπίπτει στα αδιέξοδα του ορθολογισμού. Κι όσο κι αν κανείς νομίζει ότι αυτό που διαχωρίζει τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα είδη είναι ο ορθός λόγος εκείνος τόνιζε ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά τις περισσότερες φορές είναι παράλογη. "Τα ζώα είναι πιο 'λογικά από εμάς, δεν σκοντάφτουν, δεν τρώνε δηλητηριώδη μανιτάρια, κάνουν αυτό που πρέπει για να συντηρηθούν και να αναπαραχθούν" τόνιζε στις Τέσσερεις Λέξεις. "Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Ειναι το πάθος και οι επιθυμίες; Ναι, πράγματα (Τα ζώα από ο,τι μπορούμε αν ξέρουμε δεν έχουν πάθη ούτε πραγματικές επιθυμίες τα ζώα έχουν ένστικτα). Τι όμως συνιστά την ιδιαιτερότητα του πάθους και των επιθυμιών; Είναι ακριβώς το γεγονός ότι το πάθος και οι επιθυμίες-ο έρωτας, η δόξα, το κάλλος, η εξουσία, ο πλούτος δεν είναι 'φυσικά' αλλά φαντασιακά αντικείμενα. Η φαντασία, λοιπόν, είναι το ίδιον του ανθρώπου. Η φαντασία μας διαφοροποιεί από τα ζώα". Για να συνεχίσει: "Η φαντασία ακόμη κι αν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά, δεν αναχαιτίζεται. Υπάρχει πάντα μια εσωτερική ροή από εικόνες, ιδέες, αναμνήσεις, επιθυμίες, αισθήματα. Μια ροή που δεν μπορούμε να σταματήσουμε. Δεν μπορούμε καν να την ελέγξουμε, τουλάχιστον όχι πάντα. Κάποιες φορές το κατορθώνουμε, λίγο ώς πολύ, προκειμένου να σκεφτούμε λογικά και συστηματικά. Αλλά ακόμη και σ'αυτές τις περιπτώσεις, αναπάντεχες αναμνήσεις και επιθυμίες διακόπτουν τον στοχασμό μας. Η φαντασία μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην παραφροσύνη, στη διαστροφή, στην τερατωδία αλλά, επίσης, στην αυταπάρνηση και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία".
Σε ένα άλλο βιβλίο του Καστοριάδη- "Ομιλίες στην Ελλάδα" από τις εκδόσεις Ύψιλον γίνεται αναλυτικά λόγος για τον καταλυτικό ρόλο της φαντασίας στην ίδια τη δημιουργία και τη Δημοκρατία που εκδηλώνεται μέσα από το πάθος, την 'αστυνόμο οργά'. "Ο Σοφοκλής ανάμεσα στα άλλα θαυμαστά χαρακτηριστικά του ανθρώπου, μνημονεύει αυτό που ονομάζει 'αστυνόμο οργά'. Αστυνόμος θα πει θεσμιστική, και οργά-από το οποίο βγαίνει η λέξη οργασμός-είναι η ορμή, το πάθος. Οι άνθρωποι απάνω στην ορμή του πάθους στήσαν πραγματικές πολιτείες, όπως αυτή μέσα στην οποία γεννήθηκε ο Σοφοκλής και για την οποία έγραψε τις τραγωδίες του. Αν δεν υπάρχει αυτό το πάθος για τα κοινά, αυτή η αστυνόμος οργά, μπορούμε να λέμε ωραίους λόγους, μπορούμε να γράφουμε ωραία βιβλία, να κατασκευάζουμε συστήματα τα οποία είναι άψογα, φιλοσοφικά και πολιτειολογικά, αλλά όλα αυτά δεν θα σημαίνουν τίποτε".
Φαντασιακό
Η παρεπόμενη σύνδεση της φαντασίας με τον κοινωνικό ιστό ορίζει αυτό που ο Καστοριάδης αποκαλεί φαντασιακό και έχει ακριβώς να κάνει με τη διάσταση που του έδινε ο Σοφοκλής στην Αντιγόνη. Στο βαθμό που ο άνθρωπος υπάρχει μόνο σε ένα σύνολο, έχει ανάγκη να μετατρέψει την 'αστυνόμο οργά', δηλαδή το δημιουργικό του οίστρο σε μια εκπεφρασμένη κατάκτηση και συγκεκριμένα σε αυτό που ο Καστοριάδης ονόμαζε "συλλογική δημιουργία' η οποία καθορίζεται άμεσα από το φαντασιακό. Εν ολίγοις το φαντασιακό είναι η συλλογική και δημιουργική έκφραση της φαντασίας μέσα από τα ήθη, τα έθιμα, τη γλώσσα. "Για να συλλάβουμε την ύπαρξη της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς επίσης και τις αλλαγές της μέσα στον χρόνο αλλά και τις διαφορές της μέσα στον χώρο πρέπει να δεχτούμε ότι οι ίδιες ανθρώπινες κοινότητες διαθέτουν μιαν χωρίς προηγούμενο δημιουργική ικανότητα. Αυτή τη δημιουργική ικανότητα μπορούμε να την ονομάσουμε: κοινωνικό φαντασιακό" υπογραμμίζει στη σειρά διαλέξεων με τον τίτλο Οι τέσσερεις λέξεις.
Δημιουργία
Δεν υπάρχει ανθρώπινη ύπαρξη χωρίς δημιουργία, όπως αντίστοιχα και σκέψη δίχως νόημα. Οι φιλόσοφοι μίλησαν για το Είναι και όχι μόνο για το Μηδέν γιατί η δημιουργία ήταν σύστοιχη με την ίδια την κατασκευή του κόσμου. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι η δημιουργία είναι θεία πράξη-φαίνεται να υποστηρίζει ο Καστοριάδης. "Η δημιουργία είναι αυτή ακριβώς που χαρακτηρίζει το ον. Κάθε ον. Το παν υπόκειται συνεχώς σε αλλαγή και αναδημιουργία. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε πως ο,τικ παρουσιάζεται μπροστά μας είναι μια ατέρμων επανάληψη της ίδιας μορφής διότι αμέσως ανακύπτει το ερώτημα: Μήπως, κάθε τι είναι καταδικασμένο να επαναλαμβάνει τις μορφές που έχουν ήδη υπάρξει από καταβολής χρόνου; Είναι όμως σαφές ότι υπάρχει ένας αληθινός χρόνος ο χρόνος της μεταβολής. Και αληθινή μεταβολή είναι η ανάδυση νέων μορφών" επισημαίνει στις Τέσσερεις Λέξεις.
Αυτονομία
Ακρογωνιαίος λίθος της διάρθρωσης της σκέψης του Καστοριάδη είναι αναμφισβήτητα η έννοια της αυτονομίας. Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, στον βαθμό που μιλάμε για δημοκρατία πρέπει να εννοούμε ένα πολίτευμα που αποβλέπει στην αυτονομία και την κοινωνική και την ατομική. Σε αντίθεση με τα περισσότερα πολιτεύματα στον κόσμο που θεμελιώθηκαν στην αρχή της ετερονομίας και άρα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, ο Καστοριάδης θεωρούσε οι θεσμοί πρέπει να υπόκεινται σε διαρκείς μεταρρυθμίσεις κατά τρόπο "ώστε να αυξάνουν την πραγματικότητα της δημοκρατίας, δηλ. τη δυνατότητα πραγματικής συμμετοχής του δήμου στην εξουσία. "Αυτονομία σημαίνει ότι η πολιτική κοινότητα δίνει η ίδια στον εαυτό της τους νόμους της και τους δίνει ξέροντας ότι τους δίνει, δηλ. Αποκλείοντας κάθε ιδέα εξωκοινωνικής πηγής των νόμων και των θεσμών, είτε αυτή η πηγή θεωρηθεί φυσική είτε απλώς παραδοσιακή, είτε υπερβατική, θεία. (..) Αυτονομία σημαίνει: δίνουμε σε μας τους νόμους μας και τους θεσμούς μας ξέροντας ότι εμείς τους δημιουργούμε, ξέροντας ότι εμείς τους κάνουμε" επισημαίνει με τον δικό του μοναδικό προφορικό τρόπο ο φιλόσοφος στις "Ομιλίες στην Ελλάδα".
σχόλια