Στο ραδιόφωνο του BBC πριν από μερικούς μήνες σε μια μια πρωινή εκπομπή του Radio 2, ο παρουσιαστής διάβασε την πρώτη σελίδα από το Sapiens του Γιουβάλ Χαράρι, χαρακτηρίζοντάς τη ως «την πιο εντυπωσιακή πρώτη σελίδα από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο». Για ένα βιβλίο με υπότιτλο που συνειρμικά παραπέμπει στο «Χρονικό του Χρόνου» του Χώκινγκ («μία σύντομη ιστορία του ανθρώπου») και διαβάζεται φανατικά τα τελευταία χρόνια, φτάνοντας σήμερα να πουλάει σταθερά 11.000 βιβλία το μήνα μόνο στη Βρετανία, ίσως και να μην είναι υπερβολή.
Το Sapiens πουλάει, διαβάζεται, σχολιάζεται, είναι το βιβλίο που προτείνουν ίσως οι περισσότεροι πανεπιστημιακοί στις συζητήσεις τους, και ένα από τα βιβλία που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει την επιτυχία του. Ξεκινάει με τη δημιουργία του σύμπαντος και σε μερικές πυκνογραμμένες σελίδες σε βάζει απότομα αλλά εντελώς απλά και κατανοητά στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, εξηγώντας όρους και έννοιες όπως δεν έκανε κανένας δάσκαλος στο σχολείο. Σε κανένα σχολείο, ποτέ. Γι' αυτό και διαβάζεται με τόσο μεγάλο ενδιαφέρον, αναγκάζοντάς σε όσο προχωράς να ξαναγυρίσεις στις προηγούμενες σελίδες πολλές φορές, γιατί οι πληροφορίες που παίρνεις είναι καταιγιστικές. «Είναι από αυτά τα βιβλία που είναι καταδικασμένα να σε κάνουν πιο έξυπνο» έγραψε κάποιος.
Το Sapiens πουλάει, διαβάζεται, σχολιάζεται, είναι το βιβλίο που προτείνουν ίσως οι περισσότεροι πανεπιστημιακοί στις συζητήσεις τους, και το ένα από τα βιβλία που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει την επιτυχία του. Ξεκινάει με τη δημιουργία του σύμπαντος και σε μερικές πυκνογραμμένες σελίδες σε βάζει απότομα αλλά εντελώς απλά και κατανοητά στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, εξηγώντας όρους και έννοιες όπως δεν έκανε κανένας δάσκαλος στο σχολείο.
Ο συγγραφέας του είναι ένας νέος Ισραηλινός καθηγητής Ιστορίας, ο οποίος μέχρι την κυκλοφορία του είχε αφιερώσει την καριέρα του στη μελέτη της μεσαιωνικής στρατιωτικής ιστορίας. Το βιβλίο προέκυψε από την εισαγωγή που προετοίμαζε για ένα μάθημα ιστορίας που έπρεπε να διδάξει και όταν το πήγε στον ισραηλινό εκδοτικό οίκο, αρχικά δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον. Πού να φανταζόταν ότι θα τον έκανε πλούσιο.
Το βιβλίο που ακολούθησε, το Deus, Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, έγινε επίσης τεράστια επιτυχία.
Ο Χαράρι είναι 41 ετών, μεγαλωμένος στην Χαΐφα από μία εβραϊκή οικογένεια, με σπουδές στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και μεταπτυχιακό στην Οξφόρδη. Είναι χορτοφάγος, άθεος και μανιακός με τον διαλογισμό –διαλογίζεται για δύο ώρες κάθε μέρα.
Ισχυρίζεται ότι τον βοηθάει να επικεντρωθεί στα θέματα που έχουν πραγματικά σημασία. Ζει με τον σύζυγό του σε ένα moshav, μια αγροτική κοινότητα έξω από την Ιερουσαλήμ.
Οι πρώτες σελίδες του βιβλίου
Το «Sapiens, μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» του Γιουβάλ Νώε Χαράρι κυκλοφορεί απο τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη
«Πριν από 13,5 δισεκατομμύρια χρόνια, σε ένα γεγονός που είναι γνωστό ως η Μεγάλη Έκρηξη, γεννήθηκαν η ύλη, η ενέργεια, ο χρόνος και ο χώρος. Η ιστορία αυτών των θεμελιωδών χαρακτηριστικών του σύμπαντος ονομάζεται Φυσική. Περίπου 300.000 χρόνια μετά την εμφάνισή τους, η ύλη και η ενέργεια άρχισαν να συγχωνεύονται, δημιουργώντας σύνθετες δομές, που ονομάζονται άτομα, οι οποίες στη συνέχεια άρχισαν να συνδυάζονται δημιουργώντας μόρια.
Η ιστορία των ατόμων, των μορίων και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων ονομάζεται Χημεία. Πριν από περίπου 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια, έναν πλανήτη που ονομάζεται Γη, ορισμένα μόρια συνδυάστηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να σχηματίσουν ιδιαίτερα μεγάλες και περίπλοκες δομές, που ονομάζονται οργανισμοί. Η ιστορία των οργανισμών ονομάζεται Βιολογία.
Πριν από περίπου 70.000 χρόνια, οργανισμοί που ανήκαν στο είδος χόμο σάπιενς [Homo sapiens] άρχισαν να δημιουργούν ακόμα πιο σύνθετες δομές, που ονομάζονται πολιτισμοί. Η επακόλουθη εξέλιξη αυτών των ανθρώπινων πολιτισμών ονομάζεται Ιστορία. Η πορεία της ιστορίας καθορίστηκε από τρεις σημαντικές επαναστάσεις: η Νοητική Επανάσταση έβαλε μπρος την Ιστορία πριν από περίπου 70.000 χρόνια. Η Αγροτική Επανάσταση την επιτάχυνε, πριν από περίπου 12.000 χρόνια.
Η Επιστημονική Επανάσταση που ξεκίνησε μόλις πριν από 500 χρόνια, μπορεί πράγματι να βάλει τέλος στην Ιστορία και να ξεκινήσει κάτι εντελώς διαφορετικό. Το βιβλίο αυτό αφηγείται πώς οι τρεις αυτές επαναστάσεις έχουν επηρεάσει τους ανθρώπους και τους υπόλοιπους οργανισμούς που ζουν δίπλα τους.
Άνθρωποι υπήρχαν πολύ προτού υπάρξει ιστορία. Ζώα που έμοιαζαν πολύ με τους σύγχρονους ανθρώπους εμφανίστηκαν για πρώτη φορά πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά για αμέτρητες γενιές δεν ξεχώριζαν από τους χιλιάδες άλλους οργανισμούς με τους οποίους μοιράζονταν το περιβάλλον τους. Αν κάναμε μια βόλτα στην ανατολική Αφρική πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια, θα μπορούσαμε να συναντήσουμε πολύ οικείους ανθρώπινους χαρακτήρες: ανήσυχες μητέρες να κρατούν τα μωρά τους και παρέες από ξένοιαστα παιδιά να παίζουν με τη λάσπη· οξύθυμους νεαρούς να εξεγείρονται απέναντι στις επιταγές της κοινωνίας και κουρασμένους γέροντες που δεν θέλουν τίποτα άλλο από την ησυχία τους· άντρες που προσπαθούν να εντυπωσιάσουν την ωραία της γειτονιάς με επιδείξεις αρρενωπότητας και σοφές γερόντισσες που τα έχουν δει όλα.
Οι αρχαίοι αυτοί άνθρωποι αγαπούσαν, έπαιζαν, συνδέονταν με στενή φιλία και ανταγωνίζονταν με στόχο το κύρος και την εξουσία –το ίδιο όμως έκαναν και οι χιμπατζήδες, οι μπαμπουΐνοι και οι ελέφαντες. Δεν είναι κάτι το ξεχωριστό.
Κανείς, και πολύ παραπάνω οι ίδιοι οι άνθρωποι, δεν είχε την παραμικρή υπόνοια ότι οι απόγονοί τους θα βάδιζαν μια μέρα στο φεγγάρι, θα διασπούσαν το άτομο, θα κατανοούσαν το άτομο και θα έγραφαν βιβλία ιστορίας. Το πιο σημαντικό πράγμα που θα πρέπει να ξέρουμε για τους προϊστορικούς ανθρώπους είναι ότι ήταν ασήμαντα ζώα που δεν ασκούσαν μεγαλύτερη επίδραση στο περιβάλλον τους απ' ό,τι οι γορίλες, οι πυγολαμπίδες ή οι μέδουσες.
Οι βιολόγοι ταξινομούν τους οργανισμούς σε είδη. Λέμε ότι δύο ζώα ανήκουν στο ίδιο είδος αν έχουν την τάση να ζευγαρώνουν μεταξύ τους και γεννούν γόνιμους απογόνους. Τα άλογα και τα γαϊδούρια έχουν έναν πρόσφατο κοινό πρόγονο και μοιράζονται πολλά σωματικά χαρακτηριστικά. Αλλά δείχνουν μικρό σεξουαλικό ενδιαφέρον τα μεν για τα δε. Ζευγαρώνουν αν παρακινηθούν κατάλληλα –αλλά οι απόγονοί τους, που λέγονται μουλάρια, είναι στείροι. Επομένως, οι μεταλλάξεις στο DNA των γαϊδουριών δεν μπορούν να περάσουν στα άλογα, και το αντίστροφο.
Κατά συνέπεια, τα δύο ζώα θεωρείται ότι ανήκουν σε διαφορετικό είδος και ακολουθούν διαφορετικούς εξελικτικούς δρόμους. Αντίθετα, ένα μπουλντόγκ κι ένα κόκερ σπάνιελ μπορεί να διαφέρουν πολύ στην όψη, αλλά είναι μέλη του ίδιου είδους και έχουν ίδιο DNA. Ζευγαρώνουν ευχαρίστως και τα κουτάβια τους θα ζευγαρώσουν με άλλα σκυλιά, γεννώντας ακόμα περισσότερα κουτάβια. Τα είδη που έχουν εξελιχθεί από έναν κοινό πρόγονο ομαδοποιούνται με τον όρο «γένος».
Τα λιοντάρια, οι τίγρεις, οι λεοπαρδάλεις και οι ιαγουάροι αποτελούν διαφορετικά είδη του γένους Panthera. Οι βιολόγοι χαρακτηρίζουν τους οργανισμούς με ένα διπλό λατινικό όνομα, πρώτα το γένος και στη συνέχεια το είδος.
Για παράδειγμα, τα λιοντάρια ονομάζονται Panthera leo, το είδος leo του γένους Panthera. Όποιος διαβάζει αυτό το βιβλίο είναι, κατά πάσα πιθανότητα, χόμο σάπιενς –το είδος sapiens του γένους Homo (άνθρωπος).
Τα γένη, με τη σειρά τους, ομαδοποιούνται κατά οικογένειες, όπως οι αιλουρίδες (λιοντάρια, γατόπαρδοι, γάτες), οι κυνίδες (λύκοι, αλεπούδες, τσακάλια) και οι ελεφαντίδες (ελέφαντες, μαμούθ, μαστόδοντα). Όλα τα μέλη μιας οικογένειας έλκουν την καταγωγή τους από έναν προπάτορα ή μια προμήτορα. Για παράδειγμα, όλα τα αιλουροειδή, από το μικρότερο γατάκι μέχρι το τρομερό λιοντάρι, έχουν έναν κοινό πρόγονο που έζησε πριν από περίπου 25 εκατομμύρια χρόνια.
Ο χόμο σάπιενς ανήκει και αυτός σε μια οικογένεια. Αυτό το κοινότοπο γεγονός έχει υπάρξει ένα από τα μεγαλύτερα μυστικά της ιστορίας. Για πολύ μεγάλο διάστημα, ο χόμο σάπιενς προτιμούσε να βλέπει τον εαυτό του σαν κάτι ξεχωριστό από τα ζώα, ένα ορφανό χωρίς οικογένεια, χωρίς αδέρφια ή ξαδέρφια και, κυρίως, χωρίς γονείς.
Όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι. Είτε μας αρέσει είτε όχι, είμαστε όλοι μέλη της εκτεταμένης και ιδιαίτερα θορυβώδους οικογένειας των μεγάλων πιθήκων. Κάποιοι από τους στενότερους εν ζωή συγγενείς μας είναι οι χιμπατζήδες, οι γορίλες και οι ουρακοτάγκοι. Οι κοντινότεροι είναι οι χιμπατζήδες. Πριν από μόλις 6 εκατομμύρια χρόνια, μια συγκεκριμένη πιθικίνα έκανε δύο κόρες. Η μία έγινε η πρόγονος του χιμπατζή, η άλλη ήταν η γιαγιά μας».
Αυτό δεν είναι ένα απλό βιβλίο Ιστορίας
Από την αρχή του πρώτου κεφαλαίου καταλαβαίνεις οτι αυτό δεν είναι ένα απλό βιβλίο Ιστορίας. Εκτός από την συναρπαστική αφήγηση της ιστορίας του ανθρώπου με πολλά στοιχεία από τις φυσικές επιστήμες και την εξελικτική βιολογία (έστω και με πολλές υπερβολές, επιστημονικές ανακρίβειες και υποκειμενικές απόψεις του συγγραφέα), το Sapiens είναι ένα βιβλίο που παρουσιάζει όλους τους σταθμούς της ανθρώπινης ιστορίας, ακολουθώντας τα ίχνη του ανθρώπου από την λίθινη εποχή που κατάφερε να κυριεύσει τη γη, μέχρι τα επιτεύγματά του τον 21ου αιώνα.
Επικεντρώνεται στον χόμο σάπιενς, το πιο ανελέητο είδος πάνω στον πλανήτη, στα χαρακτηριστικά που τον έκαναν κυρίαρχο είδος και στην εξέλιξή του μέσα στο χρόνο: από τη στιγμή που εξαφάνισε κάθε άλλο ανθρώπινο είδος, οργανώθηκε σε κοινωνίες, απέκτησε λόγο και φαντασία, θρησκεία και θεούς, έθνη, χρήματα, ανθρώπινα δικαιώματα.
Επικεντρώνεται στον χόμο σάπιενς, το πιο ανελέητο είδος πάνω στον πλανήτη, στα χαρακτηριστικά που τον έκαναν κυρίαρχο είδος και στην εξέλιξή του μέσα στο χρόνο: από τη στιγμή που εξαφάνισε κάθε άλλο ανθρώπινο είδος, οργανώθηκε σε κοινωνίες, απέκτησε λόγο και φαντασία, θρησκεία και θεούς, έθνη, χρήματα, ανθρώπινα δικαιώματα.
Ο Χαράρι ισχυρίζεται ότι όλα τα ανθρώπινα συστήματα συνεργασίας μεγάλης κλίμακας συμπεριλαμβανομένων των θρησκειών, των πολιτικών δομών, του δικτύου εμπορίου και των νομικών συστημάτων οφείλουν την εμφάνισή τους στην μοναδική ικανότητά του σάπιενς να φαντάζεται πράγματα. Κατά συνέπεια, ο Χαράρι θεωρεί το χρήμα ως ένα σύστημα «σιωπηλής εμπιστοσύνης» και τα πολιτικά συστήματα λίγο-πολύ όμοια με τις θρησκείες.
Το Sapiens είναι ένα βιβλίο που μπορεί να σε επηρεάσει πολύ, και με όλες τις ακρότητες και τις ανακρίβειες που του προσάπτουν όσοι διαφωνούν με τις απόψεις του Χαράρι, στις σελίδες του εντοπίζεις και ξεκαθαρίζεις στο μυαλό σου πολλά σημεία της ιστορίας μας που σίγουρα έχεις αμφισβητήσει. Εδώ μπαίνουν σε μια σειρά και εξηγούνται με τη λογική, ακόμα και αν είναι ξεκάθαρα η λογική του συγγραφέα.
«Το Sapiens είναι ένα βιβλίο που από το 2014 που κυκλοφόρησε στα αγγλικά (κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2011 στα εβραϊκά) αιφνιδίασε εκδότες, βιβλιοπώλες, ακόμα και τον ίδιο τον συγγραφέα του» έγραφε η Guardian πριν από μερικές μέρες. «Και προσπαθώντας να κατανοήσουμε τους λόγους για την ασυνήθιστα παρατεταμένη ζωή του βιβλίου στα ράφια, ανακαλύπτουμε σημαντικά μηνύματα για την ιστορική στιγμή στην οποία βρισκόμαστε, για το πόσο απαραίτητη είναι ακόμα η ανάγνωση στην κουλτούρα μας, καθώς και για το πρόσωπο των εκδόσεων που αλλάζει συνεχώς.
Το «Sapiens - Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου», του Ισραηλινού καθηγητή Γιουβάλ Νώε Χαράρι, εκδόθηκε στη Βρετανία τον Σεπτέμβριο του 2014. Πρόκειται για ένα απαιτητικό έργο πάνω στην ιστορία της εξέλιξης που χαρτογραφεί την ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους, εξετάζοντας με ακαδημαϊκό τρόπο την ικανότητά μας να συνεργαζόμαστε ως είδος. Το Sapiens πούλησε καλά όταν εκδόθηκε, ειδικά όταν βγήκε σε χαρτόδετη έκδοση το καλοκαίρι του 2015. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο, όμως, για αυτό το βιβλίο είναι ότι εξακολουθεί να πουλάει με τρελούς ρυθμούς.
Τα πρώτα δυόμιση χρόνια της ζωής του, το Sapiens πούλησε πάνω από 200.000 αντίτυπα στην Βρετανία. Από το 2017, όταν ο Χαράρι δημοσίευσε την συνέχεια του βιβλίου, το Homo Deus, το Sapiens έχει πουλήσει άλλο μισό εκατομμύριο αντίτυπα και έχει «καρφωθεί» στην κορυφή των μπεστ σέλερ (ξεπερνώντας κατά πολύ τις πωλήσεις της συνέχειας του). Το Sapiens έχει γίνει εκδοτικό φαινόμενο και η τρελή του επιτυχία ίσως να μην είναι και τόσο συμπτωματική. Είναι αποτέλεσμα μιας ευρύτερης τάσης στις συνήθειες των αγοραστών όσον αφορά τα βιβλία: ένα κύμα που κάνει δημοφιλή τα ευφυή, μη-λογοτεχνικά βιβλία, που ακονίζουν το μυαλό, ακόμα και εάν έχουν περάσει αρκετά χρόνια από την έκδοση τους.
Ο Γιουβάλ Χαράρι μιλάει για το μέλλον της ανθρωπότητας
Ζούμε σε μία πυρετώδη, απρόβλεπτη εποχή, με την κοινωνία να αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις και διλήμματα κάθε μέρα, από την άνοδο της λαϊκίστικης πολιτικής και το μεταναστευτικό έως την κλιματική αλλαγή. Ο Mark Richards, εκδότης του John Murray Press, βλέπει την επιστροφή σε σοβαρά, μη-λογοτεχνικά έργα ως μία απάντηση στο πνεύμα της εποχής. «Ζούμε σε έναν κόσμο που ξαφνικά μοιάζει λιγότερο σίγουρος απ' ότι έμοιαζε πριν από δύο χρόνια, και είναι φυσική αντίδραση των ανθρώπων να προσπαθήσουν να ανακαλύψουν όσα περισσότερα γίνεται γι' αυτόν τον κόσμο» λέει. «Οι άνθρωποι διψούν τόσο για πληροφορίες όσο και για μια διαφοροποιημένη εξερεύνηση των γεγονότων, κάτι που μόνο τα βιβλία μπορούν να προσφέρουν».
Το Sapiens βρίσκεται εδώ και χρόνια στην κορυφή των λιστών της Amazon, τόσο σε φυσική μορφή, όσο και ως e-book. Το τελευταίο είναι κάτι σπάνιο για ένα μη λογοτεχνικό βιβλίο. Κι η μεγάλη επιτυχία του έχει συμπαρασύρει και άλλα παρόμοια βιβλία (για παράδειγμα βιβλία των Jared Diamond, Daniel Kahneman και Steven Pinker) και γίνονται μπεστ σέλερ. Τα τελευταία χρόνια αλυσίδες βιβλιοπωλείων έχουν ως τακτική την πρώθηση μη-λογοτεχνικών βιβλίων και το Sapiens ήταν στις λίστες επιλογών στις περισσότερες, με ιδιαίτερη προώθηση από ανθρώπους που έχουν επιρροή στην αγορά βιβλίου, απλά επειδή τους άρεσε.
Οι βιογραφίες διασημοτήτων που τα πήγαιναν πολύ καλά για αρκετά χρόνια επειδή πρόσφεραν πολλά κέρδη και τόσο οι εκδότες όσο και τα βιβλιοπωλεία προωθούσαν αγοράζοντας θέση και προωθητικές ενέργειες σε γνωστά βιβλιοπωλεία, δεν είναι πια το είδος του βιβλίου που έχει ζήτηση.
Τα νέα on line βιβλιοπωλεία που προωθούν ένα διαφορετικό είδος βιβλίου άρχισαν να έχουν μεγαλύτερη επιρροή. Το «βιβλίο του μήνα» που είχαν σημαντικό αντίκτυπο στο εκδοτικό τοπίο έχει πια περισσότερες επιλογές και πιο αξιοκρατικές και αρκετά βιβλιοπωλεία είναι σε θέση να πάρουν ρίσκα όσον αφορά τα βιβλία που προωθούν.
«Το Sapiens για παράδειγμα» λέει ο εκπρόσωπος των βιβλιοπωλείων Waterstones, «θα είχε την προσδοκία να πουλήσει λίγες χιλιάδες σε σκληρόδετη έκδοση, ίσως 5.000 αντίτυπα σε χαρτόδετη. Είναι ένα αξιόλογο βιβλίο, και ένα απαραίτητο βιβλίο, αλλά όχι ένα που θα περίμενες να γίνει μπεστ σέλερ, και έτσι ένας εκδότης δεν θα πλήρωνε ποτέ για να το προωθήσει σε στοίβες μπροστά στο κόσμο. Όταν το Waterstones σταμάτησε να δέχεται πληρωμές για να βάζει τα βιβλία σε περίβλεπτη θέση μας απελευθέρωσε, έτσι ώστε να ακολουθήσουμε το ένστικτο μας ως βιβλιοπώλες».
Τελικά, η ιστορία του Sapiens σταδιακά γίνεται μέρος μιας εθνικής συζήτησης. «Στους αναγνώστες αρέσει να διαβάζουν το ίδιο βιβλίο, ειδικά αν πρόκειται για ένα καλό και ενδιαφέρον βιβλίο», συνεχίζει, «γιατί τους αρέσει να το συζητάνε. Αλλά με κάτι όπως το Sapiens, που είναι ένα δύσκολο βιβλίο, και μάλλον ένα που δεν θα περιμέναμε να δούμε στην κορυφή των μπεστ σέλερ, ακόμα περισσότερο για τόσα χρόνια συνεχόμενα, πρέπει να κάνεις αρκετούς ανθρώπους να το διαβάσουν για να πυροδοτήσεις τέτοιο ενδιαφέρον».
«Σε μία χρονική στιγμή όπου η πολιτική είναι πιο άγρια και διχασμένη από ποτέ, όπου η τεχνολογία καθορίζει την καθημερινή μας ύπαρξη και η ιατρική αναδιαμορφώνει τις ζωές μας, ακόμα στρεφόμαστε στα βιβλία για να βγάλουμε νόημα, για να νιώσουμε ότι είμαστε κομμάτι μιας κοινής προσπάθειας και να κατανοήσουμε την εποχή μας. Αυτοί είναι σοβαροί καιροί και απαιτούν σοβαρά, ευφυή και απαιτητικά βιβλία» καταλήγει η Guardian.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 4.8.2018
