«Η ζωή ενός ήρωα»: Ένα μουσικό ταξίδι στη ζωή του Ρίχαρντ Στράους
Με αφορμή τη συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στις 15 Φεβρουαρίου όπου θα παρουσιαστεί το κολοσσιαίο συμφωνικό ποίημα, αναλύουμε την ιστορία και το περιεχόμενο που κρύβονται πίσω από τη σύνθεση.
Σε ηλικία μόλις 35 ετών, ο Γερμανός συνθέτης Ρίχαρντ Στράους υλοποίησε ένα παράδοξο εγχείρημα. Συνέθεσε ένα συμφωνικό ποίημα που διηγούνταν την ιστορία της ζωής του. Για την ακρίβεια, παραθέτει μουσικά τα όνειρα, τις επιτυχίες, τα πάθη, αλλά και την προσωπική του αντίληψη για την πορεία του ανθρώπου στον κόσμο. Ο τίτλος αυτού; Η ζωή ενός ήρωα. Και παρόλο που ο Στράους δεν φημιζόταν σε καμία περίπτωση για τη μετριοφροσύνη του, θα ήταν λάθος να πούμε ότι συνέθεσε την αγιογραφία ή το έπος του.
Ο ήρωας ως χαρακτήρας
Ο ίδιος, κατά την περίοδο που το συνέθετε, έγραφε για το έργο: «Η Ηρωική του Μπετόβεν λίγο εκτιμάται από τους μαέστρους μας και γι’ αυτό εκτελείται μόνο σπάνια στις μέρες μας. Έτσι, ικανοποιώντας μία επιτακτική μου ανάγκη συνθέτω ένα μεγάλο συμφωνικό ποίημα με τίτλο «Η ζωή ενός ήρωα», ομολογουμένως χωρίς ένα πένθιμο εμβατήριο, αλλά παρόλα αυτά σε μι ύφεση μείζονα και με πολλά κόρνα, που πάντα συμβολίζουν τον ηρωισμό». Η τονικότητα είναι μάλλον το μοναδικό κοινό ανάμεσα στην «Ηρωική» του Μπετόβεν και στο συμφωνικό ποίημα του Στράους, αφού η μια περιγράφει μια αφηρημένη έννοια του ηρωικού ιδεώδους, ενώ το άλλο αφηγείται συγκεκριμένα βιώματα και καταστάσεις.
Ο συνθέτης μόλις είχε τελειώσει ένα άλλο συμφωνικό ποίημα, τον Δον Κιχώτη, ενώ ήδη είχε καταξιωθεί στο συγκεκριμένο είδος μεταξύ άλλων με τον Δον Ζουάν, τον Μάκβεθ και το Τάδε Έφη Ζαρατούστρα. Αυτή τη φορά, το θέμα είναι ο ίδιος του ο εαυτός και οι τίτλοι των μερών αποκαλύπτουν όσα περιγράφει γλαφυρά με τη μουσική ο δημιουργός.
Γεννημένος για το υψηλό
Ο Στράους συστήνει τον ήρωά του με μια μελωδία που ξεκινά από τα βαθύτερα έγχορδα και τα κόρνα και καταλήγει στον διαυγή ήχο των βιολιών. Αυτή η αλλαγή ύφους είναι ο τρόπος για να αποτυπωθούν οι μεγάλες φιλοδοξίες του ήρωα και η έμφυτη τάση του προς την κατάκτηση του υψηλού. Ταυτόχρονα, οι διαφορετικές πτυχές του χαρακτήρα του συνθέτη παρουσιάζονται μέσα από δευτερεύοντα μουσικά μοτίβα.
Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ρίχαρντ Στράους γνώρισε από νωρίς την επαγγελματική δόξα και καταξίωση, αφού το ταλέντο του αναγνωρίστηκε από τους συγχρόνους του και υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής. Ωστόσο, ως προσωπικότητα δεν έπαυε να διχάζει. Μεγάλος θαυμαστής και μελετητής του καχύποπτου και ατακαδόρου Φρίντριχ Νίτσε, συνήθιζε να δοκιμάζει την υπομονή των συνομιλητών του με ευφυολογήματα και φράσεις του Γερμανού φιλοσόφου.
Επιπλέον, δεν γίνεται να παραβλέψουμε τη σχέση του με το χιτλερικό καθεστώς, με το οποίο συνεργάστηκε, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια του.
Εμπαίζοντας τους επικριτές
Ο «Ήρωας» Στράους δεν θα μπορούσε να μην έχει και εχθρούς. Αυτοί παρουσιάζονται στο δεύτερο μέρος του έργου και δεν είναι άλλοι από τους μουσικοκριτικούς. Οι οδηγίες προς κάποιους από τους μουσικούς της ορχήστρας περιλαμβάνουν όρους όπως «κοφτά και αιχμηρά» ή «σαν γρύλισμα». Η τραχύτητα των ξύλινων πνευστών κοροϊδεύει τους κριτικούς παρουσιάζοντάς τους ως αδαείς και ζηλόφθονες. Παράλληλα, δεν διστάζει να ειρωνευτεί τη σχολαστικότητά τους γράφοντας για τις τούμπες ένα θέμα σε παράλληλες πέμπτες, κάτι που θεωρείται απαγορευμένο για τους τυπικούς κανόνες της αρμονίας.
Η απεικόνιση της Παουλίνε
Το έργο γίνεται πιο προσωπικό όταν στο τρίτο μέρος ο Στράους φιλοτεχνεί το μουσικό πορτραίτο της συζύγου του, της γνωστής σοπράνο Παουλίνε ντε Άνα. Τα λόγια του συνθέτη για τη σύντροφο της ζωής και μούσα του είναι κατατοπιστικά: «Είναι πολύ περίπλοκη, πολύ θηλυκή, λίγο ατίθαση, ποτέ η ίδια, κάθε λεπτό διαφορετική από το προηγούμενο. Στην αρχή ο ήρωας την ακολουθεί αλλά εκείνη πάντα απομακρύνεται. Στο τέλος εκείνος λέει “όχι, θα σταθώ εδώ…” Και εκείνη έρχεται κοντά του».
Η Παουλίνε δεν είχε και την καλύτερη φήμη για τους τρόπους και τον χαρακτήρα της, με τους περισσότερους να την χαρακτηρίζουν εκκεντρική, ευέξαπτη, ακόμα κι αγενή. Ο ίδιος ο Στράους είχε παραδεχτεί: «πολλές φορές είναι κάπως απότομη, αλλά το χρειάζομαι αυτό». Ο γάμος τους υπήρξε ευτυχισμένος, παρά τα διάφορα ανέκδοτα που τον συνοδεύουν, ενώ η φωνή της Παουλίνε υπήρξε έμπνευση για αρκετά έργα του Στράους, όπως η Σαλώμη και τα Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια. Στη «Ζωή ενός Ήρωα» η σύζυγός του αποτυπώνεται με ένα πανέμορφο αλλά κι εξαιρετικά απαιτητικό σόλο για το πρώτο βιολί.
Μια μουσική «μάχη»
Στη συνέχεια, οι εχθροί επιστρέφουν. Ο συνθέτης καλείται να μονομαχήσει μαζί τους για να αποδείξει την αξία του. Μοτίβα που έχουν προηγηθεί επαναλαμβάνονται με τρόπο αντικρουόμενο. Πρόκειται για ένα μέρος (τέταρτο) που απαιτεί μεγάλη δεξιοτεχνία και αποτελεί πρόκληση για την ορχήστρα, ωστόσο έχει χαρακτηρισθεί ως «η καλύτερη μάχη στη μουσική». Σαν κορύφωση, ο Στράους επιλέγει να παραθέσει μια μελωδία από τον Δον Ζουάν ως απόδειξη του θριάμβου, αλλά και των συνθετικών του κατορθωμάτων.
Το ιδανικό τέλος
Ο «φόρος τιμής» στον ίδιο του τον εαυτό συνεχίζεται και στο επόμενο μέρος (πέμπτο), με τον συνθέτη να χρησιμοποιεί περίπου τριάντα θέματα από προγενέστερα έργα του. Η μάχη έχει τελειώσει και έχει επέλθει η ειρήνη. Ως επί το πλείστον τα θέματα που ακούγονται σχετίζονται με την αγάπη. Με αυτόν τον τρόπο, ο Στράους διατυπώνει την άποψη ότι η δημιουργικότητα και η προσωπική αρμονία επιτυγχάνονται με τον ευτυχισμένο οικογενειακό βίο.
Πώς, όμως, φαντάζεται ο τριανταπεντάρης τότε συνθέτης το τέλος της ζωής του; Στο έκτο και τελευταίο μέρος του έργου, ο ήρωας αποσύρεται από την ενεργό δράση σε μεγάλη ηλικία – κάτι που πράγματι συνέβη εν τέλει – και παρά τις ανά καιρούς επιθέσεις από τους εχθρούς κυριεύουν η γαλήνη και η ηρεμία. Ο Στράους οραματίζεται ότι φεύγει από τον κόσμο πλήρης και ήσυχος. Βέβαιος ότι κατάφερε με τη μουσική του να πει όλα όσα ήθελε μέσα στο χρόνο που είχε.
INFO:
Τετάρτη 15 Φεβρουαρίου, 20:30
Ο Ραχμάνινοφ του Πλετνιόφ – 150 χρόνια από τη γέννηση του Σεργκέι Ραχμάνινοφ
Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Περισσότερα εδώ
Online αγορά εδώ
