Ο Μάλερ στο ντιβάνι του Φρόϊντ

Λίγο πριν η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών ερμηνεύσει την περίφημη Πέμπτη Συμφωνία του Μάλερ μπαίνουμε στον κόσμο του λεγόμενου «ψυχαναλυτή» της μουσικής, μέσα από τη συνάντησή του με τον πατέρα της ψυχανάλυσης.

Στις 26 Αυγούστου του 1901 ο Γκούσταβ Μάλερ, απελπισμένος, αναζητώντας έναν τρόπο να αντιμετωπίσει την κρίση στο γάμο του, ζήτησε τη βοήθεια του Ζίγκμουντ Φρόιντ.

Οι δυο άντρες συναντήθηκαν στη Βιέννη, και μετά από έναν τετράωρο περίπατο, ο Φρόιντ ανέφερε ότι «Είμαι ικανοποιημένος γιατί πέτυχα πολλά μαζί του!».

Ίσχυε το ίδιο και για τον Μάλερ; Οι διάλογοι που ακολουθούν είναι φανταστικοί αλλά βασίζονται σε πραγματικά στοιχεία και θα μπορούσαν να έχουν λάβει χώρα κάπως έτσι...

Ζίγκμουντ Φρόιντ: Ποια είναι η πιο δυνατή ανάμνηση από την παιδική σας ηλικία κύριε Μάλερ; Και για να γίνω πιο συγκεκριμένος: τί θυμάστε από τους γονείς σας;

Γκούσταβ Μάλερ: Δε μου είναι εύκολο να μιλάω για εκείνη την περίοδο. Δε θυμάμαι. Δε θέλω να θυμάμαι... Η πιο έντονη ανάμνηση ήταν το πνίξιμο. Ασφυξία...Θάνατος. Ήμασταν 14 αδέρφια και μείναμε οι μισοί. Κάθε αποχωρισμός, ένα μέλος λιγότερο. Στο τέλος έμεινα μισός, κι εγώ.

Ζ. Φ.: Ποιος αποχωρισμός ήταν ο πιο δύσκολος;

Γ.Μ.: Ο αγαπημένος μου Έρνστ... Όταν αρρώστησε, του μιλούσα συνέχεια... Του έλεγα ιστορίες. Είχα πιστέψει ότι έτσι θα τον έκανα καλά. Πως ο λόγος έχει θεραπευτική δύναμη. Ο μικρός μου Ερνστ πέθανε στην αγκαλιά μου. Από τότε και πιο πριν, ήθελα να φεύγω. Θυμάμαι ότι περπατούσα στην πόλη με τις ώρες. Στο τέλος δεν έβλεπα εικόνες. Λες κι όλα ήταν ένα μπερδεμένο κουβάρι μέσα κι έξω.

Ζ.Φ.: Δραπετεύατε από το πένθος;

Γ.Μ.: Ίσως...Αλλά κι όχι μόνο.

Ζ.Φ.: Πώς ήταν η σχέση με τη μητέρα σας;

Γ.Μ.: Καλή... Αλλά ήταν πάντα θλιμμένη. Θρηνούσε για τα παιδιά της . Ήταν κι η συμπεριφορά του πατέρα μου προβληματική.

Ζ.Φ.: Θέλετε να γίνετε πιο συγκεκριμένος;

Γ.Μ.: Δύσκολο να μιλήσω γι' αυτά... Πιο πολύ από τη φτώχεια με πονούσε η αδυναμία μου να υπερασπιστώ τη μητέρα μου απέναντι στη βία αυτού του αγροίκου. Δεν άντεχα να τον βλέπω να φέρεται τόσο βάναυσα σε αυτή τη λεπτή κι ευαίσθητη ύπαρξη που, σε τρόπους και μόρφωση, ήταν πολύ ανώτερη του.

Ο Φρόιντ ανακαλεί τις έντονες , φρενήρεις κινήσεις του Μάλερ όταν τον είχε δει να διευθύνει. Συμφωνούσε με τον κριτικό που είχε πει ότι έμοιαζε με γάτα που σφαδάζει... Άλλωστε ήταν κοινό μυστικό στους βιεννέζικους κύκλους ότι ο Γκούσταβ δεν αστειευόταν με τη δουλειά.

Η αφοσίωσή του στη μουσική φάνηκε από την αρχή. Το 1889, στην πρώτη του εμφάνιση ως αρχιμουσικός στη Βουδαπέστη, το υποβολείο άρπαξε φωτιά, όμως εκείνος συνέχισε να διευθύνει ενώ οι φλόγες τύλιγαν τη σκηνή κι ο καπνός γέμιζε την οροφή.

Η ορχήστρα διέκοψε μόνο όταν έφτασε η πυροσβεστική για να σβήσει τη φωτιά, και έπειτα συνέχισε από το σημείο όπου είχε διακόψει. Εννοείται ότι επέπληττε τους ερμηνευτές για τα πιο ασήμαντα λάθη. Συζητιόταν ότι όταν κάρφωνε τους μουσικούς με το βλέμμα του, παρέλυαν τόσο που δεν μπορούσαν ούτε τα όργανά τους να κρατήσουν.

Οι ορχήστρες τον μισούσαν, αλλά έπαιζαν όσο καλύτερα μπορούσαν. Ακόμα κι ένας βήχας μπορούσε να προκαλέσει τη μήνη του. Ο Φρόιντ σημείωσε: Η άγρια συμπεριφορά του έχει τις ρίζες της στην ενδοοικογενειακή βία και τη στέρηση την οποία έχει υποστεί σε συναισθηματικό και υλικό επίπεδο.

Ζ.Φ.: Θα θέλατε να είχατε προστατεύσει τη μητέρα σας;

Γ.Μ.: Ήθελα, αλλά δεν ήξερα τι να κάνω μέσα σ αυτή τη σύγχυση.

Ζ.Φ.: Μπορεί να νοιώθατε φόβο;

Γ.Μ.: Ίσως...Ήμουν πολύ μικρός για να εναντιωθώ στον πατέρα μου.

Ζ.Φ.: Όταν όμως βρισκόσασταν μαζί της τι κάνατε;

Γ.Μ.: Δεν είχε χρόνο για μένα. Όπως σας είπα ήταν σχεδόν πάντα στεναχωρημένη.

Ζ.Φ.: Τότε ξεκίνησε η επαφή σας με τη μουσική;

Γ.Μ.: Ναι. Η ανάγκη μου να εκφράζομαι μουσικά - συμφωνικά - ξεκινά από το σημείο όπου τα σκοτεινά συναισθήματα κυριαρχούν, στην πόρτα που οδηγεί στον άλλο κόσμο - τον κόσμο στον οποίο τα πράγματα δεν διαχωρίζονται πλέον από το χρόνο και το χώρο.

Ζ.Φ.: Θα λέγατε ότι η μουσική ήταν για σας καταφύγιο από αυτή την κατάσταση;

Γ.Μ.: Ναι, ήταν η σωτηρία μου. Η ζωή μου άρχισε να αλλάζει στα 15 όταν έγινα δεκτός στο Ωδείο της Βιέννης όπου ξεκίνησα να μελετώ πιάνο. Μετά συνέχισα με σπουδές αρχιμουσικού στο Πανεπιστήμιο. Ωστόσο, οι δυσκολίες των παιδικών μου χρόνων είχαν αφήσει ανεξίτηλα σημάδια μέσα μου.

Ζ.Φ.: Προτιμάτε τη σύνθεση ή την διεύθυνση ορχήστρας;

Γ.Μ.: Η σύνθεση είναι το όλο, αλλά δεν αποδίδει οικονομικά. Έγινα μαέστρος για βιοποριστικούς λόγους. Στη σύνθεση αφιερώνομαι ολοκληρωτικά όταν έχω χρόνο. Για το λόγο αυτό οι καλοκαιρινοί μήνες είναι οι αγαπημένοι μου. Γνωρίζω ότι στους μουσικούς κύκλους λένε ότι οι συνθέσεις μου είναι υπερβολικές, παράλογες και νοσηρές. Η δική μου απάντηση είναι ότι «Δεν ήρθε ακόμα η στιγμή μου».

Έτσι εξηγείται, το ότι κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Μάλερ δεν έγινε γνωστός ως συνθέτης, αλλά ως μαέστρος. Οι δε μουσικοί κύκλοι στους οποίους αναφέρεται απέδιδαν στον ίδιο αρνητικούς χαρακτηρισμούς, ανάλογους με τις συνθέσεις του.

Σίγουρα, δεν ήταν μια συνηθισμένη προσωπικότητα: συνέθετε μουσική μόνο κατά τις καλοκαιρινές διακοπές, του άρεσαν οι υπερβολικά μεγάλοι περίπατοι, και αργότερα, ενώ ήταν Εβραίος, ασπάστηκε τον καθολικισμό για να διευκολύνει το διορισμό του στη Βιέννη. Έτσι, το 1897, σε ηλικία 37 ετών, ανέλαβε τη θέση με το μεγαλύτερο κύρος σε ολόκληρη την Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία.

Διευθυντής στην Όπερα της Βιέννης-άλλωστε δεν υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα θρήσκος οπότε παρέμεινε εξίσου αδιάφορος και απέναντι στη νέα του πίστη.

Στην επαγγελματική του ζωή ήταν άκαμπτος, ασυμβίβαστος και γεμάτος αυτοπεποίθηση. Στα προσωπικά του όμως, κατατρυχόταν από εμμονές και ανασφάλειες, κατάσταση που εντάθηκε μετά το γάμο του.

Ζ.Φ.: Ποια είναι η σχέση σας με την πραγματικότητα; Θα λέγατε ότι ζείτε το παρόν;

Γ.Μ.: Ζω για τη μουσική...Μέσα από τη μουσική. Σε αυτή βρήκα την τέλεια, απόλυτη σχέση.

Ο Φρόιντ σημείωσε: απόσχιση από το ρεαλισμό. Οι ιστορίες για την αφηρημάδα του Μάλερ είναι πολυάριθμες: ανακάτευε το τσάι του με αναμμένο τσιγάρο αντί για κουτάλι και παρέμεινε επί ώρες σε ένα άδειο βαγόνι χωρίς να προσέξει ότι... ήταν χωρισμένο από την ατμομηχανή.

Ζ.Φ.: Με τους μουσικούς ποια είναι η σχέση σας; Φίλους έχετε;

Γ.Μ.: Ο Ρίχαρντ (Στράους) , μοιράζεται την αγάπη μου για τη μουσική και τους περιπάτους αν και υπάρχουν φορές που δεν τον καταλαβαίνω. Τον ενδιαφέρει πολύ το χρήμα ξέρετε. Όταν του εξομολογήθηκα ότι η μουσική με βοηθάει να ξεφεύγω, με ρώτησε: «Από τι;».

Όσο για τους μουσικούς...Απαιτώ από την ορχήστρα να ερμηνεύει τη μουσική όπως εγώ την ακούω στο μυαλό μου.

Τα αισθήματα ήταν αμοιβαία. Από την πλευρά τους και οι μουσικοί αγχωνόντουσαν, αφού δεν τους επιτρεπόταν ούτε να βήξουν. Το 1902 παντρεύτηκε την κατά είκοσι χρόνια νεότερή του Άλμα Σίντλερ.

Την περίοδο εκείνη συνέθετε την περίφημη Πέμπτη Συμφωνία, η οποία είναι ίσως το πιο βαθιά ψυχολογικό του έργο του και κινείται στο δίπολο Θάνατος- Έρωτας.

Όχι τυχαία, αφού ο Μάλερ άρχισε τη δημιουργία της, όταν υπέστη, την παραλίγο μοιραία για τη ζωή του αιμορραγία του πεπτικού, και την ολοκλήρωσε ευτυχισμένος και ερωτευμένος με την Άλμα.

Ακούγοντας κανείς την Πέμπτη Συμφωνία, ουσιαστικά αφουγκράζεται την ψυχολογική μεταστροφή του από το φόβο του θανάτου στην ανακάλυψη της αγάπης.

Ζ.Φ.: Τι ήταν αυτό που σας τράβηξε στη σύζυγό σας;

Γ.Μ.: Λίγο μετά την άφιξή μου στη Βιέννη γνώρισα τη Μαρία Άλμα Σίντλερ, σε μια δεξίωση. Ήταν εκθαμβωτική χαριτωμένη και θυελλώδης, πολύ ώριμη για τα 22 της χρόνια

Ο 42χρονος Γκούσταβ και η 22χρονη Άλμα δεν είχαν εύκολη σχέση –ούτε ο γκρινιάρης, εργασιομανής Μάλερ, ούτε η κυκλοθυμική, συναισθηματική Άλμα- προσφέρονταν για συμβίωση.

Ο Μάλερ, έβαζε πάνω από όλα την καριέρα του, οπότε η Άλμα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις δικές της φιλοδοξίες. Είχε κι η ίδια γράψει τραγούδια, αλλά εκείνος επέμενε ότι «δε χωρά παρά μόνο ένας συνθέτης στην οικογένεια». Για όλους αυτούς τους λόγους, η συζυγική ευτυχία έμελλε να είναι προσωρινή.

Η Άλμα, δεν άργησε να ξεκινήσει μια παθιασμένη σχέση με τον αρχιτέκτονα Βάλτερ Γκρόπιους. Το γεγονός αυτό οδήγησε τον συνθέτη στην απόγνωση και την... ψυχανάλυση- μετά από παρότρυνσή της.

Ζ.Φ.: Μαρία ονομαζόταν και η μητέρα σας αν δεν κάνω λάθος...

Γ.Μ.: Έχετε δίκιο. Δεν το είχα σκεφτεί ποτέ έτσι, η σύζυγός μου προτιμά το Άλμα βλέπετε...

Ο Φρόιντ, τόνισε το όμοιο των ονομάτων μητέρας και συζύγου, καταλήγοντας στο (κλασικό σήμερα) συμπέρασμα ότι μετέφερε στην ερωτική του σχέση, απωθημένα από τη μητέρα του. Κι ενώ ο γιατρός μετά την παρατεταμένη συνεδρία αισθάνθηκε ότι έφτασε στη ρίζα των ψυχολογικών του συνθέτη, ο τελευταίος, ποσώς ενθουσιάστηκε από τη ψυχανάλυση.

Απόδειξη, το τηλεγράφημα στη γυναίκα του: «Συνομιλία ενδιαφέρουσα. Όμως ...την τρίχα την κάνει τριχιά». Αποφάσισε λοιπόν, να σώσει το γάμο του δια κλασικών (και συνδυαστικών) μεθόδων πολιορκίας. Κοινώς, παρακαλώντας, κλαίγοντας όλη νύχτα έξω από την πόρτα της ή γεμίζοντας το σπίτι με τριαντάφυλλα. Έφτασε σε σημείο, να ξεθάψει τα τραγούδια της και να επιμένει να τα εκδώσει, ώστε να προωθηθεί η καριέρα της.

Η Άλμα, τελικά δεν τον εγκατέλειψε, όμως το Φεβρουάριο του 1911 ο Μάλερ διαγνώστηκε με σοβαρή λοίμωξη των καρδιακών βαλβίδων. Ελλείψει αντιβιοτικών, πεθαίνει την ίδια χρονιά, στη Βιέννη. Η χήρα , ανέφερε ότι η τελευταία του φράση ήταν: "Μότσαρτλ!" (που σημαίνει: "μικρούλη μου Μότσαρτ").

Έτσι, θα λέγαμε άδοξα, έφυγε από τη σκηνή της μουσικής και της ζωής, ο δημιουργός που προσπαθούσε να μιλήσει με νότες για όσα δε μπορούσε να εκφράσει με λέξεις. Ο καλλιτέχνης, που σήμερα έχει καθιερωθεί ως ένας από τους πιο παθιασμένους μουσικούς όλων των εποχών.

Με συνθέσεις, που διατηρούν εξέχουσα θέση στο συμφωνικό ρεπερτόριο, ασκούν επιρροή και εμπνέουν τις επόμενες γενιές συνθετών.

Το κοινό διψάει για τον Μάλερ, χαρακτηριστική η χρήση του περίφημου Adagietto, από την Πέμπτη Συμφωνία την οποία διόρθωνε μέχρι το τέλος της ζωής του, στην ταινία «θάνατος στη Βενετία» του Βισκόντι.

Info: 

Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, Κύκλος Μάλερ VI, Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης, 20 Απριλίου 2018, 20:30, Eισ.: €5-25