Τι είπε η μαχητική Τουρκάλα συγγραφέας Ετζέ Τεμελκουράν στον Ιανό

Ήταν από τις λίγες φορές που έβλεπες έξω από τον Ιανό στη Σταδίου αστυνομικούς με αφορμή μια εκδήλωση λόγου. Αλλά δεν ήταν καθόλου παράξενο, αφού παρουσιαζόταν το βιβλίο μιας συγγραφέως εξόριστης και επικίνδυνης για την καθεστηκυία τάξη της γειτονικής χώρας, με την οποία μας συνδέουν πολλά και άλλα τόσα μας χωρίζουν.

Η δημοσιογράφος και συγγραφέας Ετζέ Τεμελκουράν, μία από τις πιο γνωστές και μαχητικές προσωπικότητες της Τουρκίας, γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1973 και σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας, αλλά από πολύ νωρίς προτίμησε να στραφεί στη δημοσιογραφία. Παραμένει από τις λίγες πένες που είχαν την τόλμη να εκφραστούν για θέματα όπως τα δικαιώματα των γυναικών, η ελευθερία της έκφρασης αλλά και το κουρδικό και το αρμενικό ζήτημα. Συνεργάτις διεθνών εντύπων όπως η «Guardian» και η «Monde Diplomatique», βραβευμένη λογοτέχνις με τέσσερα βιβλία, η νέα κατάσταση στην Τουρκία την ανάγκασε να εγκαταλείψει την πατρίδα της και να να ζει εξόριστη σε διάφορες πόλεις, όπως η Βηρυτός, η Τύνιδα, το Ζάγκρεμπ.

Οι Έλληνες βιβλιοφάγοι γνωρίζουν την Τεμελκουράν από το μυθιστόρημα «Η μαγική πνοή των γυναικών» των εκδόσεων Καστανιώτη, που μόλις εξέδωσαν και το «Τουρκία - Παραφροσύνη και μελαγχολία». Μια σειρά αφηγημάτων που ανατέμνουν τη σύγχρονη Τουρκία του πολιτικού αυταρχισμού και του ισλαμικού συντηρητισμού και αποκαλύπτει μια χώρα όπου οι αντιφρονούντες φυλακίζονται και οι διαμαρτυρίες καταπνίγονται. Ένα βιβλίο στο οποίο αποτυπώνεται η αναταραχή ενός ολόκληρου έθνους και η πολύπλευρη κρίση που έχει αλώσει τη σύγχρονη τουρκική κοινωνία.

Όταν μιλάς για πολιτική στην Τουρκία με τους οπαδούς του Ερντογάν είναι σαν να παίζεις σκάκι με περιστέρια. Τους ρωτάς κάτι σε σχέση με κάποια κακή απόφαση και δεν παίρνεις απάντηση.

Στην ανοιχτή συζήτηση που έγινε η Τουρκάλα συγγραφέας, απαντώντας σε ερωτήσεις της Μικέλας Χαρτουλάρη με τη βοήθεια του Γρηγόρη Μπέκου σε ρόλο διερμηνέα από τα αγγλικά, μίλησε για πολιτικά και κοινωνικά θέματα αλλά και για τον εαυτό της και τη σχέση της με τη λογοτεχνία. Απομόνωσα μερικά απ' όσα είπε:

• Όταν αυτήν τη στιγμή επικρατεί το κακό, όχι μόνο στην Τουρκία αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, όταν το κακό έχει φτάσει στα μεγαλύτερα ύψη, ένας συγγραφέας αναρωτιέται για ποιον λόγο να γράφει, αφού δεν βοηθάει σε τίποτα. Νομίζω ότι δύο είναι οι λόγοι για τους οποίους γράφω εγώ. Ο ένας είναι γιατί είναι ο μόνος τρόπος να ξεχνάω τους φόβους μου και ο άλλος γιατί μια μέρα οι άνθρωποι θα θελήσουν να μάθουν όλη την αλήθεια, την πραγματική ιστορία. Γι' αυτό και μόνο αξίζει να γράφεις.

• Η Ιστορία βρίθει από κοινωνίες που επιλέγουν αυτούς που κάνουν το κακό. Μια γενιά μετά μαθαίνεις γι' αυτούς μια απλοϊκή εκδοχή. Ένας πολιτικός εμφανίζεται από το πουθενά, βγάζει λόγους, πείθει τις μάζες, ασκεί μεγάλη επιρροή στην κοινωνία και το κακό κυριαρχεί. Υπάρχει πάντα ένα κενό που δεν το αφηγείται κανείς, εκείνο το διάστημα που προηγείται του κακού, πριν αυτό φτάσει στην εξουσία. Ήθελα να μιλήσω γι' αυτό από την πλευρά της Τουρκίας. Γιατί τον Ερντογάν τον νομιμοποίησαν διανοούμενοι όπως και κάποιοι άλλοι κύκλοι. Το νέο μου βιβλίο δεν αφορά μόνο την Τουρκία αλλά και το πώς κάθε κοινωνία επιτρέπει σε κάποιον να κατακτήσει την απόλυτη εξουσία.

• Όταν μιλάς για πολιτική με τους οπαδούς του Ερντογάν στην Τουρκία είναι σαν να παίζεις σκάκι με περιστέρια. Τους ρωτάς κάτι σε σχέση με κάποια κακή απόφαση και δεν παίρνεις απάντηση. Τους ρωτάς για ένα συμβάν που σχετίζεται με την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μια συγκεκριμένη περίοδο και σου μιλάνε για κάτι τελείως άσχετο με το θέμα. Αντιστρέφουν το ερώτημα και σε αφήνουν να αναρωτιέσαι. Αλλά αυτή είναι η τακτική των λαϊκιστών, το ίδιο κάνει και ο Τραμπ στην Αμερική. Τον ρωτάνε κάτι και απαντάει κάτι τελείως άσχετο, αφήνοντας το κοινό σοκαρισμένο. Ακόμα κι αν παίζεις καταπληκτικό σκάκι, το περιστέρι χαλάει τα πιόνια, σε κοιτάζει και μετά πετάει και φεύγει. Είναι ένα φαινόμενο το οποίο παρατηρείται στην πολιτική και στην κοινωνία τα τελευταία χρόνια, κατά τα οποία έχουν καταστραφεί θεμελιώδεις αξίες. Με αυτή την έννοια στην Τουρκία ξαναγράφτηκε η Ιστορία σε επίπεδο καθημερινότητας.

• Μου κάνει εντύπωση πόσο μεγάλη επιτυχία είχε το σίριαλ «Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής» στην Ελλάδα. Κατανοώ τους λόγους για τους οποίους ως σαπουνόπερα μάγεψε το αραβικό κοινό, αλλά δεν το περίμενα από το ελληνικό κοινό. Μέσα από αυτό το σίριαλ, κατά κάποιον τρόπο ξαναγράφτηκε η Ιστορία και ο Ερντογάν έπαιξε ρόλο σε αυτό. Ανέπτυξαν την ιδέα ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι η πλέον πολυπολιτισμική, η πλέον φιλειρηνική, η πιο ωραία περίοδος, δηλαδή στοιχεία που δεν αντιστοιχούσαν στην πραγματική διάσταση της Ιστορίας. Έτσι, το σίριαλ για τον Σουλεϊμάν βρέθηκε στο επίκεντρο αυτής της επαναφοράς του οθωμανικού παρελθόντος, τόσο για την Τουρκία όσο και για την εξωτερική πολιτική. Η ειρωνεία είναι ότι η σαπουνόπερα αυτή ήταν δημιούργημα μιας φίλης μου, η οποία πέθανε από καρκίνο. Ήταν μια συγγραφέας που ανήκε στην αντιπολίτευση και η επιτυχία του σίριαλ ήταν ήδη μεγάλη όταν βρισκόταν στα τελευταία της. Με κάλεσε στο σπίτι της και καθώς έβλεπε ανθρώπους της εξουσίας να μιλάνε στην τηλεόραση, τους έβριζε. Ήταν μια μεγαλόσωμη γυναίκα, με βροντερή φωνή, και μου έλεγε: «Δεν πρέπει να σταματήσεις να μιλάς, γιατί αν τα κρατάς μέσα σου θα πάθεις καρκίνο, σαν εμένα. Τελικά, ο Σουλεϊμάν έγινε διεθνής επιτυχία αλλά και πολιτικό εργαλείο, σε σημείο που ο Ερντογάν αναφερόταν σε αυτόν στις ομιλίες του. Οι πάντες το παρακολουθούσαν για να βλέπουν πανέμορφες γυναίκες, χλιδή, αισθησιακή ανατολίτικη ατμόσφαιρα, αλλά ο Ερντογάν έκανε ζημιά ακόμα και σε αυτό. Βγήκε και είπε ότι δεν υπήρχαν τέτοιες γυναίκες την οθωμανική εποχή και ότι οι άντρες δεν σπαταλούσαν τον χρόνο τους στα χαρέμια αλλά ήταν πάνω σε άλογα, κατακτώντας νέα εδάφη. Μετά από αυτό όλα άλλαξαν: οι γυναίκες καλύφθηκαν με σεμνά ρούχα και άρχισαν να προσεύχονται, ενώ ο πρωταγωνιστής περνούσε τον χρόνο του όλο και πιο πολύ πάνω σε άλογο.

• Πριν από 10 χρόνια, όταν προσπαθούσα να εξηγήσω σε Δυτικούς την κατάσταση των γυναικών στην Τουρκία, με περνούσαν για τρελή. Τώρα που η Δύση, η Αμερική του Τραμπ και κάποιες ευρωπαϊκές χώρες ζουν μια ανάλογη παραφροσύνη, μπορώ να εξηγήσω πιο εύκολα τι ακριβώς συμβαίνει στην Τουρκία. Αυτό που συμβαίνει είναι το ίδιο αδιανόητο με αυτό που είπε ο Τραμπ για το ότι πρέπει ένας άντρας να πιάνει μια γυναίκα από το αιδοίο. Στην Τουρκία, ειδικά σήμερα που το κοσμικό κράτος έχει χάσει τη σημασία του, η γυναίκα πρέπει να δίνει μάχη για τη ζωή της. Τα δυτικά ΜΜΕ μιλάνε συνεχώς για την ισλαμοποίηση της Τουρκίας, το σημαντικότερο όμως δεν είναι αυτό αλλά το ότι υπάρχει μια πολιτική εξουσία η οποία απαιτεί όχι μόνο από τις γυναίκες αλλά από όλους να είναι απολύτως υπάκουοι.

• Το κράτος δικαίου όπως και οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί είναι μη προσβάσιμοι στην Τουρκία, σε σημείο που ο αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος και της αντιπολίτευσης ξεκίνησε σήμερα μια πορεία από την Άγκυρα στην Κωνσταντινούπολη με το σύνθημα «Δικαιοσύνη». Ο διεθνής Τύπος ασχολείται μόνο με τα πιο προφανή, όπως η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι σφαγές, το δημοψήφισμα, αλλά καθημερινά συμβαίνουν μικρές τραγωδίες που φαίνονται, αλλά έχουν τη σημασία τους. Η πολιτική εξουσία σαφώς επηρεάζει την προσωπική και καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η απόγνωση στη σύγχρονη Τουρκία είναι τόσο «χειροπιαστή» πλέον. Αυτό επισφραγίζει και την κοινωνική αναταραχή στη χώρα.

• Στη δεκαετία του '70 ίσως να μπορούσες να ξεχωρίσεις το καλό από το κακό, την ομορφιά από την ασχήμια, το σωστό από το λάθος. Σήμερα, ο κόσμος ολόκληρος έχει χάσει αυτές τις θεμελιώδεις αξίες, όλα έχουν ανακατευτεί, είναι σαν να έχουν γίνει ένα. Αυτό που είναι σαφές είναι ότι η σημερινή Τουρκία είναι προϊόν του στρατιωτικού πραξικοπήματος του '80. Διεθνώς υπάρχει μια κατ' εξακολούθηση παρανόηση όσον αφορά τον τρόπο που οι δημοσιογράφοι και οι διανοούμενοι προσεγγίζουν την κατάσταση στην Τουρκία. Π.χ. ότι ο στρατός διασφάλιζε το κοσμικό κράτος και ο λαός καταπιεζόταν και ότι μέσω του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν επέστρεψε η Δημοκρατία. Για κάποιον λόγο αυτή η ανοησία έχει γίνει δημοφιλής. Το στρατιωτικό καθεστώς, για να δημιουργήσει μια κοινωνία υποταγμένη, χρησιμοποίησε τις θρησκευτικές σέκτες. Παρόλο που οι οπαδοί του Ερντογάν μιλάνε εναντίον του στρατού, στην πραγματικότητα είναι προϊόν του, αφού ο πραγματικός στόχος του καθεστώτος εκείνου ήταν ο συνδυασμός ισλαμικού και εθνικού κράτους. Το ίδιο ισχύει και σήμερα, με μεγάλη δόση οπορτουνισμού. Οπότε, ό,τι συμβαίνει στις μέρες μας, δεν ξεκίνησε χθες ούτε είναι ένα δημιούργημα μιας βραδιάς, αλλά πάει πίσω 37 χρόνια.

• Δυστυχώς, είναι αδύνατο να κάνεις προβλέψεις για την Τουρκία. Οι διαμαρτυρίες στο πάρκο Γκεζί, όπως και η πλατεία Ταχρίρ, η Τυνησία, η Ισπανία, ακόμα και η Ελλάδα, δεν άλλαξαν την πολιτική κατάσταση αλλά τα πολιτικά δεδομένα. Ήταν σαν να έλεγαν οι διαδηλωτές στην κοινωνία ότι δεν υπάρχει μόνο ένας τρόπος να δεις την πολιτική, αυτό ήταν το μήνυμά τους. Η ειρωνεία είναι ότι οι οπαδοί του Ερντογάν έβγαιναν κι έλεγαν ότι δεν συνέβη τίποτα. Παρ' όλα αυτά, όταν τρία χρόνια αργότερα έγινε η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος, το Γκεζί ήταν το πρώτο πράγμα στο οποίο αναφέρθηκε ο Ερντογάν, σαν να το κρατούσε μέσα του. Οι άνθρωποι μπορεί να ξεχνάνε, αλλά όχι εκείνος. Οι διαδηλωτές σε ολόκληρο τον κόσμο δεν αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους με τον τρόπο που τους αντιλαμβάνεται η εξουσία. Αυτό συμβολικά αποδεικνύει ότι σημαίνουμε πολύ περισσότερα για την εξουσία απ' όσο πιστεύουμε εμείς οι ίδιοι.

• Το κουρδικό πρόβλημα είναι σύνθετο κι επώδυνο. Πρόκειται για μια ιστορία που δεν έχει πολλούς αθώους. Όταν υπάρχει αίμα, η Ιστορία γίνεται πολλή περίπλοκη. Κι όταν συμβαίνει στη Μέση Ανατολή, γίνεται ακόμα πιο δύσκολο να την αποκρυπτογραφήσεις. Σήμερα, δεν έχουμε πολλές πληροφορίες. Πριν από λίγο καιρό ξεκίνησε μια προσπάθεια ειρήνευσης μεταξύ της τουρκικής κυβέρνησης και του ΡΚΚ, αλλά οι ομιλίες έγιναν πίσω από κλειστές πόρτες και οι πολιτικές προσωπικότητες και οι διανοούμενοι είχαν αποκλειστεί. Προσωπικά, όταν έκανα δημόσια κριτική γι' αυτό, ακόμα και οι Κούρδοι μου εξέφρασαν τον θυμό τους. Αλλά δεν ήθελε πολλή σκέψη για να καταλάβεις ότι η διαδικασία αυτή δεν θα είχε κανένα μέλλον. Πράγματι, δεν υπήρξε καμία θετική εξέλιξη, μάλιστα χύθηκε και πάλι αίμα. Η βασική αλλαγή που παρατηρήθηκε είναι ότι ενώ μέχρι πρότινος ήταν ένα πρόβλημα που αφορούσε το εσωτερικό της Τουρκίας, τώρα έχει εξελιχθεί σε πρόβλημα της Μέσης Ανατολής. Η έλλειψη πληροφοριών από τη μια και οι ευαίσθητες ισορροπίες στην περιοχή από την άλλη δυσκολεύουν όσους ενδιαφερόμαστε να προσεγγίσουμε το πρόβλημα.

• Μέχρι να προκύψει το πραξικόπημα, ξέραμε ότι ήταν γιγαντιαία η επιρροή του Φετουλάχ Γκιουλέν. Πολλοί λίγοι άνθρωποι παγκοσμίως ξέρουν πραγματικά τι συμβαίνει με το κίνημα Γκιουλέν. Είναι ένα κίνημα μεγάλης εμβέλειας, ένα δίκτυο πολύ κλειστό, το οποίο κρύβει πολλά μυστικά και δεν ξέρουμε παρά ελάχιστα γι' αυτό. Η βασική κριτική από τους διανοούμενους ήταν ότι αυτό το κίνημα ήταν αδιαφανές. Πάντως, έχει πολιτικό βάρος και μεγάλη οικονομική δύναμη χάρη σε ένα ευρύτατο δίκτυο.
Ήμουν 8 χρονών όταν ανακοίνωσα σε όλους ότι θα γίνω συγγραφέας. Έγραφα επιστολές πριν καν μάθω να γράφω. Απλώς έκανα μουτζούρες. Θεωρώ ότι η στάση που τηρούμε όταν γράφουμε προσομοιάζει στη στάση του εμβρύου. Κλείνεσαι στον εαυτό σου και κρύβεσαι από τον εξωτερικό κόσμο όλο και περισσότερο. Στη διαδικασία της γραφής, όσο πιο πολύ εισχωρεί η πραγματικότητα στην ποίηση, τόσο πιο πολύ γίνεται δημοσιογραφία, και όσο πιο πολύ απομακρύνεται η πραγματικότητα, τόσο περισσότερο επικρατεί η ποίηση.

• Μεγάλωσα στη Σμύρνη και στο σχολείο μάθαινα ότι οι Έλληνες είναι εχθροί, όπως άλλωστε μαθαίνουν οι Έλληνες μαθητές για τους Τούρκους. Στο δημοτικό η Ιστορία θα μπορούσε να συνοψιστεί σε μια ιδέα: ότι ρίξαμε τους Έλληνες στη θάλασσα. Έτσι, ως παιδί φανταζόμουν τους Έλληνες ως κάτι υγρό. Στα παιδικά μου χρόνια, κάθε χρόνο γινόταν στο κέντρο της πόλης, σε μια τεράστια, κενή αλάνα, ακριβώς στην περιοχή όπου κάποτε ζούσαν Έλληνες και Αρμένιοι, η Διεθνής Έκθεση που είχε λούνα-παρκ και άλλα παρόμοια. Και καθώς ήταν πολύ μεγάλος ο χώρος, όλα τα παιδάκια κάποια στιγμή κουράζονταν να περπατάνε και άρχιζαν να γκρινιάζουν. Όλες, μα όλες οι μανάδες έλεγαν στα παιδιά τους την ίδια ιστορία, ότι υπήρχε ηλεκτρισμός κάτω από τη γη, γι' αυτό κουράζονταν. Μου πήρε πάρα πολλά χρόνια να καταλάβω ότι δεν υπήρχε ηλεκτρισμός κάτω από το έδαφος αλλά τα φαντάσματα των Ελλήνων.