«Η σχολή είναι το ωραιότερο θέατρο του κόσμου» έλεγε ο Αντουάν Βιτέζ: ένα εργαστήριο ονείρων, όπου ασκούνται η φαντασία και η τεχνική, μια μοναδική συνθήκη συλλογικής εμπειρίας που ενθαρρύνει την αφοσίωση στην αναζήτηση, τη δοκιμή και την επαλήθευση. Ήθελα να θυμίσω το ζητούμενο σε αυτό που θα έπρεπε να είναι μια δραματική σχολή, πριν εστιάσουμε στα προβλήματα. Τόσο στη σχολή του Εθνικού Θεάτρου όσο και σε ορισμένες άλλες σχολές, κρατικές, ημικρατικές ή ιδιωτικές, προσπαθούμε να κρατήσουμε τον πήχη της ποιότητας ψηλά, μέσα σε ένα κλίμα πολυφωνίας και δημιουργικής άμιλλας. Ωστόσο, είναι κοινό μυστικό ότι πολλές από τις είκοσι πέντε αδιαβάθμητες σχολές που δραστηριοποιούνται αυτήν τη στιγμή στην Ελλάδα βασίζονται στην εμπορευματοποίηση. Φυσικά, η κρίση στη θεατρική εκπαίδευση συνδέεται με τη γενικότερη κρίση του σύγχρονου πνευματικού πολιτισμού. Στην επικράτεια της σημερινής πολιτιστικής βιομηχανίας πολλοί από τους υποψηφίους και τις υποψήφιες προσελκύονται από το φωτογενές επάγγελμα του ηθοποιού, θεωρώντας ότι η θεατρική έκφραση είναι εύκολη υπόθεση, εφόσον το υλικό της υποκριτικής είναι ο άνθρωπος, το σώμα και η φωνή, που ο καθένας και η καθεμία διαθέτει. Έτσι, κάθε χρόνο γίνεται και πιο αγεφύρωτο το χάσμα ανάμεσα στην προσφορά εργασίας και στη ζήτηση, αφού υπεράριθμοι σπουδαστές και σπουδάστριες εισάγονται με ελαστικά κριτήρια σε σχολές που στεγάζονται σε ακατάλληλους χώρους και λειτουργούν με γνώμονα το κέρδος, ενώ ένα σύστημα αναξιόπιστων, συχνά, φροντιστών προσφέρεται για την προετοιμασία τους. Πολλές φορές, άλλωστε, στις εισαγωγικές εξετάσεις εντοπίζονται σοβαρά κενά γνώσεων, προερχόμενα από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Αυτή την ώρα του αναστοχασμού πάνω σε όλες τις θεατρικές δομές εν γένει η πολιτεία οφείλει να παίξει αποφασιστικά τον εποπτικό της ρόλο με τον ενδελεχή έλεγχο κριτηρίων στην αδειοδότηση των σχολών και στο αδιάβλητο των εισαγωγικών και των πτυχιακών εξετάσεων, θεσμοθετώντας επιτροπές από καταξιωμένους ειδικούς που θα προβαίνουν στην αξιολόγηση. Δηλαδή θα πρέπει να χαρτογραφηθεί το πεδίο με απώτερο στόχο αφενός την αναβάθμιση των δραματικών σχολών και την ανωτατικοποίηση κατά περίπτωση, χωρίς ωστόσο να χαθεί η αυτονομία και η ιδιαιτερότητά τους, και αφετέρου την αποσαφήνιση του ορίου μεταξύ επαγγελματικής και ερασιτεχνικής θεατρικής εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα σημαντική θα ήταν, επίσης, η συμβολή των σχολών σε μια προοπτική αποκέντρωσης. Εξυπακούεται ότι βασική υποχρέωση κάθε σχολής είναι να δημιουργεί ένα ασφαλές εκπαιδευτικό περιβάλλον αλληλοσεβασμού και εμπιστοσύνης, με μηδενική ανοχή σε κάθε μορφής βία, παρενόχληση, διάκριση και εκφοβισμό.

Καταλήγοντας, θα ήθελα να θυμίσω ότι η βαθύτερη ανανέωση στη θεατρική εκπαίδευση βασίστηκε στον ανθρώπινο παράγοντα, στους μεγάλους δημιουργούς-παιδαγωγούς, που σε πείσμα των δυσκολιών αφιερώθηκαν στην εξερεύνηση της τέχνης του ηθοποιού, αναλαμβάνοντας την αποστολή να προσεγγίσουν από κοινού με μια ομάδα μαθητών και μαθητριών τους μυστικούς κώδικες του ανθρώπινου σώματος και να μοιραστούν τις μύχιες αλήθειες της ψυχής.

Όσα χρόνια θυμάμαι τον εαυτό μου υπάρχει η ίδια μεμψιμοιρία για τη θεατρική εκπαίδευση στην Ελλάδα. Η εκπαίδευση των ηθοποιών στην Ελλάδα, τουλάχιστον στις καλές σχολές μας, δεν είναι χειρότερη απ’ ό,τι στις χώρες της δυτικής Ευρώπης που γνωρίζω καλά, στη Γαλλία και την Ιταλία. Με λίγο πολεμική διάθεση, θα έλεγα πως και το επίπεδο των νέων που φιλοδοξούν να γίνουν ηθοποιοί αλλά και των καθηγητών στις σχολές έχει βελτιωθεί σημαντικά. Οι παθογένειες, ωστόσο, παραμένουν σταθερές: πληθωρισμός των σχολών, ερασιτεχνισμός και μη αναγνώριση των πτυχίων, αφόρητος υποκειμενισμός στο ποιοι και πώς διδάσκουν. Δεν είναι πιο εύκολο να γίνεις ηθοποιός από ζωγράφος ή μουσικός και είναι πράγματι υπερβολικά πολλοί οι άνεργοι ηθοποιοί, αλλά ποιος μπορεί να φρενάρει τη φιλοδοξία ενός νέου ανθρώπου; Δυστυχώς, μόνο η ζωή η ίδια.

Η θεραπεία των παθογενειών δεν μπορεί να γίνει με την επιστροφή στο παρελθόν. Η λύση δεν είναι προς τη διοικητική σκλήρυνση των όρων του επαγγέλματος, στην επιστροφή της αναχρονιστικής άδειας ασκήσεως του επαγγέλματος του ηθοποιού. Το δίπλωμα μιας σχολής δεν είναι εγγύηση πως θα βγεις ή, έστω, θα βρεις μια θέση στη σκηνή. Ούτε η απόφαση μιας επιτροπής. Η σκηνή πρέπει πάντα να μπορεί να διαλέγει ελεύθερα το προσωπικό της, αλλά οι σπουδές πρέπει να έχουν πραγματικό περιεχόμενο και αντίκρισμα.

Μιλώ, λοιπόν, για μια ουσιαστική αναβάθμιση των σπουδών της εκπαίδευσης του ηθοποιού, για την ένταξη των δραματικών σχολών στο δημόσιο σύστημα εκπαίδευσης. Η πολιτεία, όλες οι κυβερνήσεις των τελευταίων χρόνων, οι υπουργοί Πολιτισμού και οι υπουργοί Παιδείας έχουν τεράστια και κοινή ευθύνη για τη διατήρηση αυτού του αίσχους των αδιαβάθμητων πτυχίων, αυτής της μοναδικής ιδιορρυθμίας μιας «σκοτεινής» περιοχής. Όχι μόνο δεν λύνεται το ζήτημα, αλλά ταυτόχρονα, με δόλωμα τις ελάχιστες θέσεις θεατρικής αγωγής στην εκπαίδευση, δημιουργείται ένας ανταγωνισμός ανάμεσα στους ηθοποιούς και τους αποφοίτους των πανεπιστημιακών τμημάτων. Παρεμπιπτόντως, αυτή η αίσθηση αδιαφορίας έχει ενταθεί δραματικά στις σημερινές συνθήκες της πανδημίας και των κλειστών σχολών.

Γιατί πηγαίνει ένας νέος στη δραματική σχολή; Μπορεί να παίξει και χωρίς πτυχίο, αλλά χρειάζεται έναν χώρο και έναν χρόνο άσκησης και προσωπικής διαμόρφωσης ‒ μια «παρένθεση» στη ζωή του καλλιτέχνη. Οι σχολές πρέπει να προσφέρουν αυτό το κουκούλι προστασίας, πειθαρχίας και ελευθερίας για να μπορέσει να φτιάξει κάποιος τον καλλιτέχνη εαυτό του.

Πιστεύω στις προσωπικότητες των δασκάλων, όχι τόσο στα συστήματα. Αναγκαστικά, η διδασκαλία των ηθοποιών ταλαντεύεται πάντα μεταξύ του «βούτα και κάνε το» και του «θα σου δείξω εγώ πώς να το κάνεις», μεταξύ του «να σε εμπνεύσω και να σε κινητοποιήσω» και του «να σου μάθω κάποια εργαλεία». Αλλά και το ένα και το άλλο είναι ανεπαρκή αν δεν μεταδοθεί μια γενικότερη κουλτούρα και ηθική. Ο δάσκαλός μου Αντουάν Βιτέζ μίλαγε περισσότερο για λογοτεχνία και πολιτική παρά για θέατρο και τεχνικές. Οι άνθρωποι του θεάτρου, όταν διδάσκουν, έχουν την τάση να αναγορεύονται σε γκουρού. «Εγώ ειμί ο Κύριος ο Θεός σου» και δεν έχεις δικαίωμα να λατρέψεις άλλον Θεό από εμένα. Πρέπει να ξεχάσεις όσα σου έχουν πει ή μάθει όλοι οι άλλοι. Ναι, αυτό μπορεί να γίνει πηγή και άλλοθι αυταρχικών και κακοποιητικών συμπεριφορών. Για να το πω ευγενικά, ελάχιστων ο λόγος έχει το δικαίωμα να θεωρηθεί ευρύτερη πρόταση. Συνήθως όλοι αναμασούν και συνδυάζουν όσα η πείρα και οι σπουδές του καθενός έχει συγκεντρώσει. Έτσι γινόταν πάντα και αυτό δεν είναι κακό. Στη διδασκαλία, όμως, δεν είναι οι απόψεις που μετράνε πάνω απ’ όλα αλλά το ήθος του δασκάλου, η ταπεινότητά του, με μια έννοια πρέπει να δει πέρα από τη μύτη του τον νεαρό μαθητευόμενο που παιδεύεται μπροστά του.

Μπορούμε, πολύ επιγραμματικά, να μιλήσουμε υπέρ μιας πολυφωνικής θεατρικής εκπαίδευσης όπου ισχυρές προσωπικότητες καλλιτεχνών δασκάλων θα συνυπάρχουν, έστω και δύσκολα. Αυτή είναι η σύγχρονη ευρωπαϊκή φιλοσοφία της θεατρικής εκπαίδευσης. Γιατί δικαιούμαστε να προσδοκούμε ηθοποιούς με ευρύτερη προσωπικότητα και πλήρη ευθύνη, όχι άβουλα και πειθήνια εκτελεστικά όργανα των οραμάτων κάποιων άλλων.

Αν η τέχνη του θεάτρου είναι μια δύναμη που μας ωθεί σε ένα κομμάτι ελευθερίας, που συγκεντρώνεται στη διάθεσή μας για σύμπραξη και συνύπαρξη, η προσέγγιση της εκπαίδευσης του ηθοποιού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το θέατρο και την κοινωνία. Αν υποθέσουμε, επίσης, ότι η πολιτεία φροντίζει για τις σχέσεις που διέπουν τη συνύπαρξη των ανθρώπων στην κοινωνία, θα περίμενε κανείς ότι θα φρόντιζε και για τη θεατρική εκπαίδευση. Αν υποθέσουμε, ακόμα, ότι τίποτα δεν είναι μετέωρο, ότι τα πάντα συνδέονται μεταξύ τους, ότι τα πάντα αποτελούν μέρη μιας αέναης κίνησης δράσεων που τροφοδοτούν η καθεμία την επόμενη, δεν θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε τη θεατρική εκπαίδευση ως κάτι μεμονωμένο αλλά ως συνδεδεμένο με αυτό που στην υποκριτική ονομάζουμε «το πριν». Σε ποιο «πριν» ανάγεται η απόφαση ενός νέου να εμπλακεί στην περιπέτεια πού λέγεται θέατρο; Με ποια λογική αφαιρέθηκαν προσφάτως, με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού, το θέατρο και γενικώς τα καλλιτεχνικά μαθήματα από το λύκειο; Με ποια λογική απομακρύνονται από τη δημόσια εκπαίδευση οι τέχνες και ο πολιτισμός; Έπαψε να είναι απαραίτητη η τέχνη; Πώς διοχετεύονται οι νέοι στις δραματικές σχολές; Ψάχνουν έναν τρόπο να εκφραστούν και βρίσκουν το θέατρο ως διέξοδο; Για ποιον λόγο οι υποψήφιοι σπουδαστές μας αισθάνονται αναγκασμένοι να κάνουν «προετοιμασία-φροντιστήριο» για να εισαχθούν στη σπουδή ενός επαγγέλματος που τους είναι παντελώς άγνωστο; Τι οφείλει να κάνει η πολιτεία κι εμείς, οι φορείς της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης της χώρας, προκειμένου η προετοιμασία των εισαγωγικών εξετάσεων να είναι μεν απαιτητική, χωρίς όμως να καλλιεργείται αυτού του είδους η παραπαιδεία; Εάν εμείς δεν είμαστε σε θέση να προτείνουμε δημιουργικές και καινοτόμες διαδικασίες γι’ αυτό, δεν είναι σαν να συναινούμε όλοι σε μια κατάσταση που δεν συνάδει με το ήθος που διέπει την τέχνη του θεάτρου;

Από τότε που ανήκουμε στο υπουργείο Πολιτισμού (ΦΕΚ 1981), η αναγνώριση του τίτλου σπουδών μας πέρασε από νόμο σε νόμο και μέσα από θεσμικές αστοχίες το δίπλωμα των δραματικών σχολών κατέληξε να παραμένει μέχρι και σήμερα αδιαβάθμητο. Σε κάνει να αναρωτιέσαι πραγματικά: για ποιον λόγο το υπουργείο Πολιτισμού εδώ και χρόνια μπαίνει σε τόσο κόπο να εποπτεύει τις εισαγωγικές εξετάσεις, να εποπτεύει και να βαθμολογεί τις διπλωματικές εξετάσεις και να σφραγίζει αυτά τα πτυχία, τα οποία δεν επρόκειτο να αναγνωρίσει;

Αν υποθέσουμε:

• ότι το ΦΕΚ του 1983 που ορίζει το καλλιτεχνικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα των σχολών μπορούσε να αλλάξει,
• ότι παράλληλα με τη σφαίρα του θεατρικού γίγνεσθαι, που διαρκώς μεταβάλλεται από τις τεράστιες αλλαγές που βιώνει η ανθρωπότητα, το θεσμικό πλαίσιο της εκπαίδευσης του θεάτρου στην Ελλάδα δεν παρέμενε απαθές και αμετάβλητο, αλλά έστεκε στο πλευρό των σχολών και των καθηγητών τους, που με υπεράνθρωπες προσπάθειες παλεύουν για τον εκσυγχρονισμό της εκπαιδευτικής διαδικασίας,

• η εκπαίδευση του θεάτρου θα μπορούσε να φωτίσει το παιδαγωγικό αποτύπωμα στη δημιουργία ενός αυριανού Έλληνα πολίτη,
• θα μπορούσε να διαμορφωθεί μια επιτροπή από καλλιτέχνες που θα ασχολούνται με την εκπαίδευση και το θέατρο (δραματικές σχολές, ΣΕΗ) για να μπορέσει να ανανεωθεί αυτό το ΦΕΚ και να διαμορφωθεί ένας σύγχρονος οδηγός σπουδών και, επιτέλους, ένας κοινός κώδικας δεοντολογίας.

Μέσα σε μια τέτοια επώδυνη κατάσταση που βιώνουμε όλοι, μέσα σε μια παγκόσμια πανδημία, έρχονται οι μεγαλύτερες αναθεωρήσεις. Αυτή είναι μια ευκαιρία να αναθεωρήσουμε όλο το πλαίσιο της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και όλα τα κακώς κείμενα. Να αναθεωρήσουμε ό,τι συμβαίνει αυτήν τη στιγμή στον εργασιακό και στον εκπαιδευτικό χώρο, χωρίς φόβο. Να οδηγηθούμε σε πιο φωτεινούς δρόμους.

Το πρόβλημα των δραματικών σχολών στην Ελλάδα ξεκινά από ένα πολύ απλό δεδομένο: η θεατρική αγορά, όσο κι αν είναι δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με τον πληθυσμό της χώρας, έχει πολύ συγκεκριμένα όρια. Ήδη, πριν από την πανδημία, έδειξε ότι έχει φτάσει σε σημείο κορεσμού. Τα θέατρα, με αυτή την υπερπληθώρα παραστάσεων –φαινόμενο καθαρά ελληνικό–, άρχισαν να αφήνουν το κοινό αδιάφορο. Σ’ αυτή την αγορά, λοιπόν, υπάρχει τεράστια προσφορά εργασίας και πολύ περιορισμένη ζήτηση. Είναι αδύνατον να απορροφηθούν κάθε χρόνο περίπου εξακόσιοι νέοι ηθοποιοί που βγαίνουν από τις σχολές και διεκδικούν θέση στο επάγγελμα. Άρα οι σχολές είναι πάρα πολλές.

Εδώ όμως υπάρχει το εξής θέμα: όλες αυτές οι σχολές στην ουσία είναι «μαγαζιά». Δεν το λέω απαξιωτικά και να γιατί: από το 1981, που καταργήθηκε η άδεια ασκήσεως επαγγέλματος του ηθοποιού και υπάχθηκαν στο υπουργείο Πολιτισμού, οι δραματικές σχολές δεν θεωρούνται εκπαιδευτικοί οργανισμοί αλλά επιχειρήσεις που λειτουργούν με όρους ελεύθερης αγοράς. Δεν μπορούμε να τις κλείσουμε ή να τις περιορίσουμε. Είναι, λοιπόν, μια ολόκληρη βιομηχανία η θεατρική εκπαίδευση, αν προσθέσουμε και το γεγονός των υπεράριθμων τάξεων και τη φάμπρικα της προετοιμασίας για τις εισαγωγικές εξετάσεις, καθώς και την άλλη φάμπρικα των άπειρων σεμιναρίων και εργαστηρίων, συχνά από ηθοποιούς που μόλις έχουν αποφοιτήσει. Και εδώ χρειάζεται ο αποφασιστικός έλεγχος από το υπουργείο Πολιτισμού, ο οποίος δεν υπάρχει.

Ωστόσο, αυτά τα «μαγαζιά» ακμάζουν επειδή έχουν «πελατεία»! Σημειώστε ότι στη διάρκεια της κρίσης κανένα απ’ αυτά δεν έκλεισε. Φέτος, μάλιστα, οι αιτήσεις για τη δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου πλησίασαν τις 1.100. Αυτό το φαινόμενο, που κανείς δεν το έχει διερευνήσει, σε βάζει σε σκέψεις: είμαστε τόσο καλλιτεχνικές φύσεις εμείς οι Έλληνες; Προσωπικά, πιστεύω ότι η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται αλλού: αυτά τα παιδιά προέρχονται από μια μέση εκπαίδευση στεγνή, χωρίς χαρά, που δεν προσφέρει διεξόδους και δυνατότητα αυτοέκφρασης στους εφήβους – με εξαιρέσεις μεμονωμένων καθηγητών. Πολλά παιδιά, λοιπόν, πιστεύουν ότι θα απελευθερώσουν τη φιμωμένη ευαισθησία τους μέσα από την ενασχόληση με το θέατρο. Αλλά το επαγγελματικό θέατρο δεν είναι μόνο χώρος ατομικής έκφρασης, είναι κυρίως ομαδικό άθλημα που χρειάζεται παιδεία, εξάσκηση, μόχθο και αφοσίωση. Επίσης, δεν ξέρω αν υπάρχει απάντηση στο γιατί ο αριθμός των κοριτσιών που καταφεύγει στις σχολές είναι συντριπτικά μεγαλύτερος αριθμός από αυτόν των αγοριών: από τις 1.100 αιτήσεις φέτος στο Εθνικό Θέατρο, περίπου οι 850 ήταν από κορίτσια. Βλέπετε ότι ο χώρος προσφέρει πλούσιο υλικό, σπαρταριστό, για όποιον θέλει να μελετήσει και να καταλάβει την υφή της κοινωνίας μας, κι όμως κανείς δεν ασχολείται με αυτό. Και κυρίως τα πανεπιστήμια!

Το πρόβλημα, τώρα, τις σπουδές καθαυτές έχει δύο πτυχές: την ποιότητα και την αναγνώρισή τους. Ας ξεκινήσουμε από το δεύτερο. Μετά το 2003, που καταργήθηκε η ανώτερη εκπαίδευση στην Ελλάδα, τα διπλώματα των καλλιτεχνικών σχολών, που δεν υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας αλλά στο Πολιτισμού, ισοδυναμούν με απολυτήρια λυκείου. Δηλαδή οι σπουδές θεάτρου, χορού, μουσικής και κινηματογράφου σε κρατικές και ιδιωτικές σχολές είναι αδιαβάθμητες και δεν αναγνωρίζονται από το κράτος! Αυτό σημαίνει ότι οι σπουδαστές δεν μπορούν να συνεχίσουν π.χ. σε μεταπτυχιακές σπουδές. Ακόμα κι αν έχουν σχετικά πτυχία από ξένα πανεπιστήμια, στην Ελλάδα δεν αναγνωρίζονται! Φυσικά, αυτό φέρνει ένα ντόμινο προβλημάτων που αφορά και τα εργασιακά και τα ασφαλιστικά και όλα. Άρα είσαι ένας πολίτης δεύτερης κατηγορίας. Έχουμε κάνει πολλές προσπάθειες για την ανωτατοποίηση των σπουδών μας (με 4ετή ή 5ετή φοίτηση), αλλά πάντα συναντούμε την απροθυμία των αρμόδιων υπουργείων να συνεργαστούν, καθώς και τη σθεναρή αντίσταση των ακαδημαϊκών, όποτε ζητάμε να αναβαθμιστούν οι σπουδές μας. Αντιδρούν ιδίως οι θεατρολόγοι, που μας θεωρούν ανταγωνιστές στα μαθήματα θεατρικής αγωγής στην εκπαίδευση. Είναι αλήθεια ότι εκεί οι θέσεις είναι λίγες και οι θεατρολόγοι πολλοί. Και για συντεχνιακούς λόγους καταδικάζουν έναν ολόκληρο κλάδο που ζητά βελτίωση των σπουδών του να παραμένει υποβαθμισμένος!

Καταλαβαίνουμε ότι για να ξεκαθαρίσει αυτό το τοπίο χρειάζεται γενναία πολιτική βούληση αλλά και αναγνώριση της ιδιαιτερότητας αυτών των σπουδών. Για παράδειγμα, ότι δεν μπορεί να υπάρχει ανωνυμία στις εισαγωγικές εξετάσεις, αλλά φυσική παρουσία, ή ότι δεν είναι κριτήριο ούτε τα πτυχία ούτε η μοριοδότηση για να γίνει κάποιος δάσκαλος σε δραματική σχολή. Πιστεύω όμως ότι κανένας, σε κανένα υπουργείο, σε καμία κυβέρνηση μέχρι τώρα δεν θέλει να φορτωθεί τους μπελάδες ενός πολύ ειδικού χώρου που δεν τον αγαπά και τον θεωρεί τελευταίο τροχό της αμάξης.

Ως προς το περιεχόμενο των σπουδών, πιστεύω ότι, έστω αργά, έστω ανοργάνωτα, όπου μπορεί να γίνει δουλειά, γίνεται. Θεωρώ ότι σε ατομικό επίπεδο έχουμε πολύ άξιους καλλιτέχνες τα τελευταία χρόνια, ηθοποιούς αλλά και σκηνοθέτες, που, αν είχαν την ευκαιρία να προβάλουν τη δουλειά τους, θα μπορούσαν να συνδιαλέγονται ισότιμα με τους Ευρωπαίους συναδέλφους τους. Γιατί αυτήν τη στιγμή, στον διεθνή χάρτη, το ελληνικό θέατρο είναι σαν να μην υπάρχει! Και εδώ πάλι μπαίνει ο ρόλος της πολιτείας. Έξω, φέρ’ ειπείν, υπάρχουν σχολές καθηγητών δραματικών σχολών, εδώ μόλις πρόσφατα έγινε μια σχολή σκηνοθετών, που είναι ακόμα σε δοκιμαστική φάση. Δηλαδή –και βάζω και τον εαυτό μου μέσα– διδάσκουμε απλώς μεταλαμπαδεύοντας την εμπειρία μας. Στην παρούσα φάση, δεν μου φταίει το επίπεδο σπουδών, παρά μόνο η διάθεση κερδοσκοπίας, όπου υπάρχει. Ας ξεκαθαρίσουμε κάτι: μάθημα δεν μπορεί να γίνει με τριάντα και σαράντα παιδιά στην τάξη. Για να δουλέψεις ουσιαστικά, χρειάζεσαι μικρό αριθμό μαθητών. Όμως ούτε εδώ υπάρχει έλεγχος από το υπουργείο Πολιτισμού, που αγνοεί –ή κάνει πως αγνοεί– στοιχειώδη ζητήματα των σχολών, όπως το ότι, εκτός από τους σπουδαστές που δίνουν εξετάσεις στις επιτροπές του υπουργείου όταν τελειώσουν, υπάρχει και ένας μεγάλος αριθμός «αδήλωτων» που δεν δίνει, αφού οι εξετάσεις δεν είναι υποχρεωτικές. Παίρνουν μια βεβαίωση σπουδών από τη σχολή, την οποία συνήθως έχουν χρυσοπληρώσει, αλλά ούτε κι αυτή τους χρειάζεται για να βγουν στο επάγγελμα, αφού δεν είναι υποχρεωτικές οι σπουδές!

Δεν μέμφομαι, λοιπόν, τους ανθρώπους αλλά τις δομές. Γιατί σε όλο αυτό το απαράδεκτο τοπίο υπάρχουν άνθρωποι που νοιάζονται, προσπαθούν σε δύσκολες συνθήκες, με αυταπάρνηση και καλή σχέση με τους μαθητές, να κάνουν δουλειά. Αλλά όλα αυτά σε σαθρά θεμέλια. Ή, μάλλον, δίχως θεμέλια.

Για μένα, το μεγαλύτερο πρόβλημα της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης είναι οι μη διακριτοί όροι. Φυσικά και πρέπει κάποιος να έχει πρόσβαση στη γνώση, αλλά πρέπει να υπάρχει διαβάθμιση και κατεύθυνση, την οποία θα πρέπει να ξέρει, πριν αποφασίσει να την ακολουθήσει. Είναι λίγο γενικές οι σπουδές που γίνονται στις δραματικές σχολές. Δεν έχουν συγκεκριμένο πρόγραμμα ή στόχο, ούτε συγκεκριμένο πλαίσιο. Αυτό δημιουργεί μεγάλο χάος. Και όταν μιλάμε για πλαίσιο, εννοούμε αυτό που θα προσελκύσει κάποιον αντίστοιχα με το τι θέλει να σπουδάσει. Είναι σαν να λέμε ότι σπουδάζει κάποιος Ιατρική γενικώς. Και δεν μιλώ για εξειδίκευση αλλά για συγκεκριμένους όρους, ώστε να ξέρεις ποιο πλαίσιο θα σε διαμορφώσει.

Γίνονται στην τύχη τα πράγματα, κατά περίπτωση, ανάλογα με τους ανθρώπους που βρίσκονται σε μια σχολή, και χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών. Αυτό είναι το ένα πρόβλημα, το άλλο είναι ότι δεν είναι ποτέ σαφή τα κριτήρια. Δεν υπάρχουν διαφορετικές σχολές, π.χ. δεν θα σπουδάσεις μπαλέτο, αν θες να ασχοληθείς με τον σύγχρονο χορό. Θα έπρεπε να είναι ένα πράγμα με συγκεκριμένο στίγμα. Ακόμα και οι ίδιοι οι διδάσκοντες μοιράζονται σε δύο και τρεις σχολές. Τι είδους σπουδές κάνεις; Είναι θεωρητικές, είναι πρακτικές, μπορεί να διαχωριστούν αυτά; Δηλαδή μπορεί να είναι ένας άνθρωπος ταλαντούχος και ακαλλιέργητος και αν ναι, γιατί αυτό το πράγμα να το ενισχύει μια σχολή; Αναρωτιέμαι ποιος είναι ο ρόλος που παίζει σε κοινωνικό επίπεδο μια δραματική σχολή και μιλώ κυρίως για τις κρατικές σχολές. Παρατηρώ πως ο πληθωρισμός που δημιουργείται με τις δεκάδες σχολές που υπάρχουν πλέον πιέζει τις κρατικές και τις διαμορφώνει με πρότυπο τις ιδιωτικές, όχι το αντίθετο.

Εννοώ ότι θα έπρεπε να είναι πολύ πιο επιλεκτική η διαδικασία σε σπουδές που είναι δημόσιες, με πολύ πιο αυστηρά κριτήρια εισαγωγής και πολύ μικρότερο αριθμό σπουδαστών. Από κει και πέρα, θα μπορούσαν να υπάρχουν προπαρασκευαστικά τμήματα στις κρατικές σχολές, που να ενδυναμώνουν ή να ελέγχουν την εξέλιξη ενός ανθρώπου και με κάποιον τρόπο να έχει κύρος ευρύτερο η έννοια του διπλώματος που δίνει η σχολή. Είναι θέμα διαβάθμισης πάλι. Αυτήν τη στιγμή δεν ξέρουμε τι είναι οι δραματικές σχολές, σε ποιον τομέα ανήκουν, αν είναι το ίδιο με ένα θεατρικό εργαστήριο που μπορεί να ανοίξει κάποιος οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Η ασάφεια είναι το σημαντικότερο πρόβλημα. Αν ξέρω τους όρους, μπορώ να επιλέξω αν θα να τους ακολουθήσω. Αν δημιουργείται απλώς μια ψευδαίσθηση και ένας σπουδαστής προβάλλει την επιθυμία του για το τι θέλει να σπουδάσει και η σχολή τελικά δεν το προσφέρει, εκεί αρχίζουν οι μεγάλες παρεξηγήσεις.

Πιστεύω ότι θα έπρεπε να υπάρχει συνολικά πολιτιστικός σχεδιασμός ‒που δεν υπάρχει‒ και να λυθεί αυτό το αίνιγμα για το πού ανήκει ένας τέτοιος χώρος, στο υπουργείο Παιδείας ή στο υπουργείο Πολιτισμού ‒ ή μήπως δεν είναι μέρος της παιδείας μας η καλλιτεχνική παιδεία τελικά; Αν αποσαφηνιστούν τα μεγάλα, μετά θα ρυθμιστούν και τα μικρά, οι λεπτομέρειες, γιατί όταν δεν υπάρχει σχεδιασμένη πολιτική, προκαλείται παθογένεια.

Μπαίνω κι εγώ πολλές φορές στο δίλημμα για το τι πρέπει να κάνω και καταλήγω ότι πρέπει να κάνω τη δουλειά μου στο πλαίσιο που υπάρχει. Κι εγώ έχω την ανάγκη να είμαι σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, πιο ορθολογικό, με μια πιο «τεχνική» προσέγγιση των συστημάτων εκπαίδευσης, όχι μόνο ενστικτώδη και παρορμητική. Τεχνικά πράγματα μπορείς να διδάξεις, όχι έμπνευση και ταλέντο. Το τεχνικό κομμάτι δεν υπάρχει, και εννοώ μια συγκεκριμένη γραμματική, ακόμα και για να την απορρίψεις. Όλα γύρω μας έχουν την αίσθηση του χύμα. Γι’ αυτό πιστεύω στον εξορθολογισμό των δομών, ότι αυτές θα πρέπει να είναι αντικειμενικού χαρακτήρα, κι ας είναι κάτι με το οποίο μπορεί να διαφωνώ.

Το ερώτημα έχει πολλές απαντήσεις, ειδικά αυτή την εποχή. Το μεγαλύτερο πρόβλημα του παρόντος είναι ότι τα πρακτικά μαθήματα της υποκριτικής, της κίνησης και του τραγουδιού δεν μπορούν να συνεχιστούν διαδικτυακά. Μετά από τέσσερις μήνες απίστευτης προσπάθειας, μελέτης, ευρηματικότητας και υπομονής που έχουν επιδείξει καθηγητές και σπουδαστές, έχουμε πιάσει ταβάνι ή πάτο, όπως το πάρει κανείς. Χρειάζεται το υπουργείο να μεριμνήσει άμεσα, έστω και καθυστερημένα, για να οργανωθεί η επόμενη μέρα, με παράταση σπουδών, εύρεση κατάλληλων χώρων, οικονομική υποστήριξη των διδάκτρων αυτής της παράτασης κ.ά.

Από κει και πέρα, υπάρχουν πολλές παθογένειες στις δραματικές σχολές, οι οποίες αρχικά ξεκινούν από εμάς που διδάσκουμε καθαρά εμπειρικά, χωρίς να κατέχουμε εκπαιδευτικά εργαλεία και παιδαγωγικές μεθόδους για να προσεγγίσουμε τους σπουδαστές. Μπορεί να είμαστε περισσότερο ή λιγότερο επιτυχημένοι καλλιτέχνες, αυτό όμως δεν μας καθιστά δασκάλους. Είμαι σίγουρη ότι η πλειονότητα κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί και με τα χρόνια και τις αλλαγές των εποχών έχουμε εξελιχθεί. Ο δρόμος, όμως, είναι ακόμα μακρύς.

Επίσης, υπάρχουν θέματα στον τρόπο των εισαγωγικών εξετάσεων, οι οποίες διαφέρουν τόσο πολύ από σχολή σε σχολή, που επί της ουσίας δεν υπάρχει καμία αντικειμενικότητα στο επίπεδο των εισακτέων. Αυτό, βέβαια, συνεχίζεται και στο πρόγραμμα σπουδών, το οποίο ναι μεν ακολουθεί κάποιες υποχρεωτικές γραμμές του υπουργείου, αλλά βασικά διαμορφώνεται με βάση το κριτήριο κάθε σχολής. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι δραματικές σχολές πολλών ταχυτήτων, άρα και απόφοιτοι ηθοποιοί πολλών ταχυτήτων.

Tαυτόχρονα, υπάρχει σοβαρό πρόβλημα με τη διαβάθμιση των πτυχίων. Οι καλλιτεχνικές σπουδές δεν μπορούν να θεωρηθούν ανώτατες, γιατί δεν είναι τετραετείς, ούτε μπορούν και να γίνουν τετραετείς, γιατί δεν προβλέπεται από το ΦΕΚ ΠΔ/1983 και δεν ανήκουν στο υπουργείο Παιδείας.

Τέλος, αξίζει να επισημανθεί το θέμα των κτιρίων, το οποίο δημιουργεί πολλά προβλήματα, μια και σε μερικές σχολές οι σπουδαστές κυριολεκτικά στοιβάζονται ο ένας πάνω στον άλλον, κυρίως στα ομαδικά μαθήματα χορού, κίνησης και αυτοσχεδιασμού.

Επειδή, όμως, είμαι άνθρωπος που δεν μου αρέσει να βλέπω μόνο τα προβλήματα, οφείλω να πω ότι γίνονται υπεράνθρωπες προσπάθειες από μια μερίδα ανθρώπων της τέχνης για να βελτιώνονται διαρκώς οι συνθήκες σπουδών. Απ’ όταν ξεκίνησα να διδάσκω στις δραματικές σχολές, συνομήλικη των μαθητών μου, πριν από 25 χρόνια, μέχρι σήμερα τα πράγματα μόνο καλύτερα γίνονται σε όλα τα επίπεδα που προανέφερα.

Η ερώτηση σχετικά με τη λύση των προβλημάτων αποκτά μεγαλύτερη σημασία την εποχή που διανύουμε. Κατά τη γνώμη μου, χρειάζεται σχεδιασμός από την αρχή σε όλους τους τομείς που αφορούν την εκπαιδευτική διαδικασία. Ενδεικτικά αναφέρω το εκπαιδευτικό πρόγραμμα και τους στόχους, την αξιολόγηση καθηγητών και σπουδαστών, τον κώδικα δεοντολογίας, τη διαβάθμιση των πτυχίων, το κτιριακό, τις προοπτικές εργασιακής αποκατάστασης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με συνεργασία μεταξύ των αρμόδιων και των ενδιαφερόμενων, δηλαδή υπουργείου, σχολαρχών, καθηγητών και σπουδαστών. Πρέπει να μελετηθούν πρότυπα και καλές πρακτικές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και να επαναπροσδιοριστεί η καλλιτεχνική εκπαίδευση, να πιάσουμε το νήμα από την αρχή.

Επίσης, χρειάζεται προσωπικός αναστοχασμός σε σχέση με το πώς είμαστε εμείς ως δασκάλες και δάσκαλοι όλα αυτά τα χρόνια, διαρκής ενημέρωση και επιμόρφωση. Χρειάζεται να φροντίζουμε περισσότερο τον εαυτό μας και τους άλλους, έτσι ώστε να αλλάξουν τα συστήματα από τη ρίζα τους. Και η ρίζα τους είναι οι άνθρωποι.

Πάντως, παρά τις αλλαγές που σίγουρα χρειάζονται, πιστεύω ότι η Ελλάδα παράγει υψηλού επιπέδου καλλιτέχνες σε επίπεδο τεχνικής κατάρτισης, δημιουργικότητας και αισθητικής.

Για να παραφράσω την Iζαμπέλ Ιπέρ, μέσα στις δραματικές σχολές όλοι, καθηγητές και σπουδαστές, «δεν δουλεύουμε έναν ρόλο, δουλεύουμε τον εαυτό μας». Το πρώτο που θα πρότεινα, λοιπόν, είναι να θυμηθούμε γιατί βρεθήκαμε σε αυτόν τον κλάδο. Γιατί αγαπάμε το θέατρο, τον χορό, τη μουσική. Γιατί δεν μπορούσαμε να φανταστούμε τη ζωή μας χωρίς αυτά. Γιατί η τέχνη είναι ανακουφιστική διαδικασία και ταυτόχρονα δύναμη και πηγή αντίστασης. Γιατί δεν πρόκειται για τα «εγώ» μας αλλά για κάτι πολύ μεγαλύτερο από αυτά.

Είναι όμορφο αυτό και μέσα στους δύσκολους καιρούς που ζούμε τείνουμε να το ξεχάσουμε. Μαζί μπορούμε να προχωρήσουμε στη βελτίωση των συνθηκών του εκπαιδευτικού συστήματος, και όχι μόνο, αν θυμηθούμε την ομορφιά αυτή και τη θυμίζουμε ο ένας στον άλλον, αν συζητάμε ανοιχτά μεταξύ μας, δίνοντας χώρο να ακουστούν όλες οι φωνές, αν κρατάμε τα αυτιά μας ανοιχτά, αν καταλάβουμε πως μέσα από κάθε αντίρρηση ή διαφωνία, μέσα από κάθε σύγκρουση εξελίσσονται και αλλάζουν τα πράγματα.

Ο φαύλος κύκλος της θεατρικής εκπαίδευσης ορίζεται από τα εξής ερωτήματα: γιατί οι δραματικές σχολές ανήκουν στο υπουργείο Πολιτισμού; Δεν θεωρεί το υπουργείο Παιδείας ότι η διδασκαλία του θεάτρου είναι αρμοδιότητά του; Γιατί τα πτυχία των δραματικών σχολών δεν δίνουν τη δυνατότητα σε έναν απόφοιτο να διδάξει θέατρο; Οι ηθοποιοί είναι μόνο για να παίζουν; Τα παιδιά μπορούν να προσεγγίσουν την τέχνη του θεάτρου μέσω της θεωρητικής της κατεύθυνσης; Δηλαδή, αν στο δημοτικό δίδασκε ζωγραφική ένας θεωρητικός της τέχνης και όχι ένας ζωγράφος, μουσική ένας θεωρητικός της μουσικής και όχι ένας μουσικός, θα ήταν λογικό; Η τέχνη της εκπαίδευσης συνδέεται άρρηκτα με τη θεατρική τέχνη, κάθε εκπαιδευτικός και ηθοποιός το γνωρίζει αυτό. Όμως, μόνο η μαστορική της μουσικής, της ζωγραφικής και του θεάτρου έχει όφελος βαθύ για ένα παιδί, μόνο αν τραγουδήσει, μουτζουρώσει, παίξει, θα είναι ελεύθερο, χαρούμενο και δημιουργικό. Οι δραματικές σχολές στην Ελλάδα καλούνται να αναπληρώσουν ένα κενό, να ανατρέψουν τη δυστυχία που έχει προκαλέσει σε όλους μας η στεγνή σχολική εκπαίδευση. Οι φοιτητές είναι άμουσοι, παραπατούν, δεν ξέρουν να διαβάσουν, παλεύουν να αρθρώσουν, μπερδεμένοι, αποπροσανατολισμένοι, χαμένοι, φοβισμένοι, επιθετικοί. Κι όμως το παλεύουν, επιλέγοντας μια σπουδή μόνο για την ψυχή τους. Μια σπουδή παραπεταμένη απ’ όλους τους φορείς, της οποίας το πτυχίο δεν θα τους δώσει τη δυνατότητα ούτε ένα μεταπτυχιακό να κάνουν. Κι όμως, αυτήν τη σπουδή οι περισσότεροι τη θεωρούν ιερή. Δουλεύουν για να την πληρώσουν, ξενυχτάνε, διαβάζουν ό,τι δεν διάβασαν ποτέ, τραγουδάνε ό,τι δεν τραγούδησαν, διψάνε. Οι φοιτητές στις δραματικές σχολές δεν ψάχνουν καριέρες, ψάχνουν το χαμένο παιδικό παιχνίδι μας, όχι για πλάκα, είναι θέση ζωής και, ναι, είναι επάγγελμα. Από τα ομορφότερα ‒ που προσφέρει και προσφέρεται.

Οι διδάσκοντες, από την άλλη, είναι στην πλειονότητά τους πολύ σοβαροί άνθρωποι, παιδιά που μεγάλωσαν και συνεχίζουν το παιχνίδι. Και μετά από δεκατρία χρόνια που διδάσκω, νομίζω πως μπορώ να πω ότι παλέψαμε πολύ για να διδαχτούμε θέατρο. Ταξιδέψαμε παντού, χωρίς κανένα τυπικό εφόδιο, μια και τα δικά μας πτυχία επίσης δεν μας πρόσφεραν τη δυνατότητα να προχωρήσουμε τις σπουδές μας. Κάποιοι είχαμε ένα πτυχίο πανεπιστημίου, έτσι, για να βρίσκεται, και να που χρησίμευσε. Πολλοί από μας νιώθαμε μεγάλη ευθύνη να σκιαγραφήσουμε έναν τρόπο δουλειάς που να μη βασίζεται μόνο στην εμπειρία ή στο ταλέντο, όπως έκαναν οι δικοί μας δάσκαλοι.

Κουραστήκαμε πολύ να φτιάξουμε μέθοδο και κουραζόμαστε τώρα να τη χαλάσουμε, γιατί καταλαβαίνουμε ότι η τέχνη ακροβατεί. Απορρίψαμε τους δασκάλους μας και τώρα κάποιους από αυτούς θέλουμε να τους ξανασυναντήσουμε. Δύσκολη δουλειά, που ζητά απόλυτη αφοσίωση. Θα έπρεπε να έχω πενήντα μαθητές τον χρόνο και όχι εκατόν πενήντα. Να έχω τη δυνατότητα μιας εκπαιδευτικής άδειας για να προχωρήσω την έρευνά μου. Να καταφέρνω να ζω διδάσκοντας σε μία και όχι σε τρεις σχολές. Μάθαμε έτσι. Μάθαμε στραβά. Αντέχουμε γιατί το αντικείμενό μας είναι ανεκτίμητο, είναι ο άνθρωπος, έχεις μπροστά σου τα βλέμματα των νέων και τα λόγια των παλιών. Αυτό το νήμα σε οδηγεί. Αν οι απόφοιτοι είναι πολλοί, όπως ακούω συχνά να λέγεται ‒τι να κάνουμε, το ψώνιο των Ελλήνων για τη σκηνή‒, μην «αναγνωρίζετε» τις σχολές που δεν πληρούν τις προδιαγραφές, ελέγξτε το διδακτικό προσωπικό και τους οδηγούς σπουδών και αντιμετωπίστε τους υπόλοιπους με σοβαρότητα. Απαντήστε, τουλάχιστον, στα emails.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτήν τη στιγμή είναι ότι οι δραματικές σχολές είναι κλειστές. Θα μπορούσαν, με χρήση τεστ και φροντίδα, να λειτουργούν και να δίνουν στους σπουδαστές, στους καθηγητές αλλά και σε όλους τους πολίτες το έμπρακτο μήνυμα ότι η τέχνη αντέχει και αγωνίζεται για την ομορφιά του κόσμου.

Πέρα από αυτό, όπως όλες οι εκπαιδευτικές μονάδες στην Ελλάδα, απαξιώνονται θεσμικά από τη στιγμή που δεν είναι υποχρεωτικό το ανώτατο όριο των δεκαπέντε μαθητών ανά τμήμα, όπως ούτε η συγκεκριμένη επιπλέον ειδίκευση και εκπαίδευση των διδασκόντων. Το ότι κάποιος είναι καλός σκηνοθέτης και ηθοποιός δεν σημαίνει αυτόματα ότι είναι και καλός δάσκαλος. Όταν κάποιος αναλαμβάνει να διδάξει ένα έτος σπουδαστών (στην ιδανική εκδοχή θα έπρεπε να το αναλαμβάνει τουλάχιστον δύο έτη συνεχόμενα), θα πρέπει να μην ασκεί παράλληλα κι άλλες δραστηριότητες στον χώρο του επαγγελματικού θεάτρου, και αυτό να είναι δυνατό αλλά και δημιουργικό για τον ίδιο και για τους σπουδαστές. Αυτό, βέβαια, σημαίνει ότι συμφωνούμε πως οι δραματικές σχολές δεν είναι τόποι «βιομηχανικής» παραγωγής ηθοποιών αλλά δημιουργίας και έμπνευσης καλλιτεχνών.

Ένας κώδικας δεοντολογίας που θα δημιουργηθεί από τους ανθρώπους της δραματικής τέχνης και εκπαίδευσης μπορεί να αποσαφηνίσει αρκετά το όποιο «θολό» τοπίο των δραματικών σχολών σήμερα.

Αν η ερώτηση είναι ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα στις δραματικές σχολές σήμερα, δεν νομίζω ότι μπορούμε να το απαντήσουμε με τον ίδιο τρόπο για όλες. Υπάρχουν, βλέπετε, διαφορετικές κατηγορίες. Υπάρχουν κρατικές σχολές (όπου η φοίτηση είναι δωρεάν), δημοτικές σχολές (όπου υπάρχουν χαμηλά δίδακτρα) και οι ιδιωτικές σχολές (με αρκετά υψηλά δίδακτρα). Εκ των πραγμάτων, κάθε κατηγορία καλείται να λειτουργήσει σε διαφορετικό πλαίσιο. Το μόνο κοινό σημείο είναι ότι όλες υπάγονται στο υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο όμως ορίζει τους κανόνες της λειτουργίας όλων των σχολών, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του το διαφορετικό πλαίσιο λειτουργίας τους. Κάθε σχολή έχει διαφορετικά καλλιτεχνικά κριτήρια και διαφορετικό προσανατολισμό (ακόμα και ως προς το είδος θεάτρου) και ταυτόχρονα όλες πρέπει να ακολουθήσουν τους νόμους του υπουργείου Πολιτισμού.

Τα προβλήματα είναι πολλά και για να τα συζητήσουμε θα έπρεπε καταρχάς να συμφωνήσουμε ότι πρέπει να τα διαχωρίσουμε σε διαφορετικά πεδία. Τα ζητήματα της διοίκησης, παραδείγματος χάριν, δεν θα έπρεπε να συγχέονται με ζητήματα αμιγώς παιδαγωγικά. Από την άλλη, η επιβίωση μιας ιδιωτικής σχολής εξαρτάται άμεσα από τα δίδακτρα των σπουδαστών, άρα καλείται να λειτουργήσει ως επιχείρηση και αυτό το γεγονός επηρεάζει τα καλλιτεχνικά κριτήρια. Στις δημόσιες σχολές, που δεν έχουν πρόβλημα επιβίωσης, υπάρχουν άλλα ζητήματα. Με την αλλαγή της διεύθυνσης (που συμβαίνει μετά τις εθνικές εκλογές) συνήθως αλλάζει και το διδακτικό προσωπικό. Οι μεταρρυθμίσεις, όμως, στο εκπαιδευτικό σύστημα θέλουν χρόνο, συνέπεια και μεγάλη επιμονή.

Βρισκόμαστε στον εικοστό πρώτο αιώνα. Υπάρχουν πια οριοθετημένες διαφορετικές μεθοδολογίες για τη διδασκαλία στο θέατρο και κάθε μεθοδολογία έχει διαφορετικά κριτήρια. Πολλές φορές δεν γίνεται να ακολουθήσεις τις απαιτήσεις κάποιας από αυτές τις μεθόδους, επειδή σε δεσμεύει το πλαίσιο του ΥΠ.ΠΟ. και δεν έχεις το περιθώριο της προσαρμογής. Οπότε η ουσία του πράγματος εγκαταλείπεται κάπου στη μέση της διαδρομής (στην καλύτερη περίπτωση). Αν αποφασίσεις να ακολουθήσεις μόνο το όραμα –το όποιο όραμά σου–, μετατρέπεσαι αυτομάτως σε «εργαστήριο» και δεν μπορείς να επιβιώσεις. Μ’ αυτόν τον τρόπο περιορίζονται σημαντικά οι δυνατότητες για εξερεύνηση.

Συνοπτικά, θα έλεγα ότι το σύστημα των εισαγωγικών και τελικών εξετάσεων, η αξιολόγηση της προόδου, ο αριθμός μαθημάτων και διδασκόντων σε κάθε τάξη και το πρόγραμμα σπουδών είναι μόνο μερικά από τα ζητήματα που χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης, μέχρι και ριζικής αλλαγής.

Το θέατρο χρειάζεται πολλές ειδικότητες και θα έπρεπε να γίνει προσπάθεια όλες αυτές να ενταχθούν στο εκπαιδευτικό σύστημα. Θα πρότεινα, καταρχάς, ο φορέας που εποπτεύει τη θεατρική εκπαίδευση να ξεκινήσει από θεμελιώδη ερωτήματα, πραγματοποιώντας μια διαχρονική και διαπολιτισμική μελέτη στο αντικείμενο, να μελετήσει τα εκπαιδευτικά μοντέλα που υπάρχουν σε άλλες χώρες και να εκτιμήσει τη μέχρι στιγμής εμπειρία της λειτουργίας των δραματικών σχολών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Αυτή η έρευνα πρέπει να προχωρήσει σε βάθος, να προσεγγίσει τα ζητήματα με αμεροληψία και να γίνει, φυσικά, από ειδικούς του χώρου και όχι από κάποιους υπαλλήλους που, επειδή δεν γνωρίζουν καθόλου το αντικείμενο, θα λειτουργήσουν προφανώς διεκπεραιωτικά.

Η πολιτεία θα πρέπει είτε να στηρίξει οικονομικά τις δραματικές σχολές είτε να δημιουργήσει περισσότερες κρατικές σχολές με αξιοκρατικά κριτήρια. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι η εκπαίδευση ενός καλλιτέχνη εξαρτάται άμεσα και από το γενικότερο επίπεδο του πολιτισμού μιας χώρας.