Roller-Coaster: Europe, 1950-2017 (Τρενάκι του λούνα παρκ που τρέχει πολύ γρήγορα) είναι ο αγγλικός τίτλος αυτού του βιβλίου του Κέρσο, που επικεντρώνει ακριβώς στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, την περίοδο ειρήνευσης, ολοκλήρωσης και ανάπτυξης της Ευρώπης. Ο Άγγλος ιστορικός επανέρχεται μ’ ένα έργο που μπορεί να θεωρηθεί εφάμιλλης αξίας με τα εμβληματικά προηγούμενά του και εξετάζει όλη τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, χωρίς να σταματήσει, όπως συνήθως συνέβαινε, στη λήξη του Ψυχρού Πολέμου ‒ μάλιστα φτάνει μέχρι το 2017. Ένας ιστορικός δεν είναι απομονωμένος στο χθες αλλά συνδεδεμένος άρρηκτα και με το πλαίσιο στο οποίο ζει και κινείται, καταφέρνοντας, μέσα από την τεκμηριωμένη εξέταση του παρελθόντος, να προχωρά σε εύστοχες παρατηρήσεις για το μέλλον, που επιβεβαιώνονται με τον πλέον δραματικό τρόπο.

Όταν ολοκλήρωσε το Η κόλαση των δύο πολέμων 1914-1949, ο Κέρσο είχε πει ότι ήταν το δυσκολότερο έργο που είχε αναλάβει, παρότι πρόκειται κυρίως για μια συνθετική εργασία παρά για πρωτογενή έρευνα. Με το τελευταίο του επιχειρεί να γράψει την ιστορία των εποχών που έχει ζήσει, χωρίς να κρατήσει συναισθηματική ή χρονική απόσταση, κι αυτό είναι κάτι σαν πτώση χωρίς αλεξίπτωτο για έναν ιστορικό.

Όμως ο Κέρσο δεν διστάζει να πιάσει το νήμα από κει που το άφησε, δηλαδή το 1949, όταν η ήπειρος ήταν κατεστραμμένη και εξαντλημένη από τον πόλεμο. Αν η επιδίωξη της ισχύος του Έβανς περιγράφει τον χρυσό αιώνα της Ευρώπης τον δέκατο ένατο αιώνα, η Κόλαση των δύο πολέμων παρουσιάζει με σαφήνεια την προσπάθεια μιας ηπείρου να αυτοκτονήσει και ουσιαστικά να αυτοκαταστραφεί. Το 1950, οπότε και ξεκινάει το Η Ευρώπη σε δίνη, ξεκινάει μια νέα ανηφορική προσπάθεια της Ευρώπης και των ηγετών της προς τον δρόμο της σύγκλισης και της αναζήτησης της ειρήνης και της ευημερίας. Μια μακρά περίοδος ευημερίας που δείχνει σήμερα να κλονίζεται όσο ποτέ άλλοτε.

Ο τίτλος του βιβλίου του Κέρσο φαίνεται να αντλεί τον τίτλο από την ξέφρενη μεταπολεμική ευρωπαϊκή πορεία της ίδιας της Μ. Βρετανίας, μια αυτοκρατορία σε μια κουρασμένη χώρα που αρνούνταν να αποδεχτεί τη νέα πραγματικότητα, την απόρριψη της ένταξής της το 1963 στο τότε πρόπλασμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τη Γαλλία, τη μετέπειτα ένταξή της και τώρα πάλι στην έξοδό της από αυτήν. Ένα ξέφρενο τρενάκι του λούνα παρκ που σε μια παράλληλη πορεία θυμίζει και αυτήν που ακολούθησε η Ευρώπη μεταπολεμικά, από την απόλυτη καταστροφή στην ευημερία και τώρα πάλι σε μια νέα δίνη σύνθετων και δυσεπίλυτων προβλημάτων.

Ο Κέρσο βλέπει την μεγάλη εικόνα με ψυχραιμία, η Ευρώπη διανύει την περίοδο της μεγαλύτερης ευημερίας της, αλλά παράλληλα οι ανισότητες και η ανάδυση αυταρχικών πολιτικών δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα. Ο Κέρσο δεν πέφτει στην παγίδα να κάνει προβλέψεις, ξέρει καλά το όριο της «συγχρονικής ιστορίας» που επιχειρεί να γράψει.

Τρία μεγάλα θέματα τον απασχολούν στο βιβλίο του: ποια είναι αυτή η Ευρώπη των είκοσι οκτώ και πλέον των είκοσι επτά χωρών-μελών, πώς κατάφερε να εγκαθιδρυθεί ο μηχανισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης εντός της ηπείρου, φέρνοντας μια σταθερότητα και ειρήνη, που μέχρι τότε νοούνταν απλώς ως διάστημα μεταξύ δύο πολέμων, και αν όλο αυτό το σύστημα μπορεί να λειτουργήσει σε μια στενότερη ένωση.

Οι ΗΠΑ, σύμφωνα με τον Κέρσο, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο σε αυτήν τη διαδικασία, προσφέροντας την απαραίτητη στρατιωτική ομπρέλα στην Ευρώπη. Την προστάτεψαν εξωτερικά και της προσέφεραν ειρήνευση στο εσωτερικό. Σήμερα όμως το συμβόλαιο ΗΠΑ - Ευρώπης έχει διαρραγεί και η ενδεχόμενη λύση του θα φέρει εξελίξεις που κανείς πλέον δεν μπορεί να προβλέψει, κάτι που ήδη το ζούμε με την ρωσο-ουκρανική πολεμική σύρραξη. Η απάντηση σε αυτήν τη γεωστρατηγική, τεκτονικών διαστάσεων μετακίνηση θα ήταν, κατά τον Κέρσο, περισσότερη Ευρώπη, παρ’ όλα αυτά η φορά των πραγμάτων φαίνεται αυτήν τη στιγμή να κινείται σε τελείως αντίθετη κατεύθυνση.>

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Ξέρω πολλούς ανθρώπους σαν τη Γουίνι από τις Ευτυχισμένες Μέρες του Σάμιουελ Μπέκετ. Ζουν όπως όλοι μας, με ή χωρίς την οικογένειά τους, με ή χωρίς σύντροφο, έχοντας μια δουλειά που αγαπούν ή δεν αγαπούν. Δεν είναι θαμμένοι στην άμμο, δεν έχουν κινητικά προβλήματα, αντιθέτως πολλοί εξ αυτών τρέχουν όλη μέρα, σχεδόν όλες τις μέρες του χρόνου – μπορεί να πει κανείς ότι η υπερβολική κίνησή τους, όπως καθετί στην υπερβολή του, καταλήγει στο αντίθετό του: την ακινησία μέσα στη φαινομενικά έντονη, ακατάπαυστη δραστηριότητα.

Και οι μέρες περνούν. Και τα χρόνια περνούν. Και η ζωή που παρήλθε τακτοποιείται σε ατελείς αναμνήσεις. Ναι, άλλοτε συνέβαιναν γεγονότα κρίσιμα, απ’ αυτά που κανείς δεν μπορεί ν’ αποφύγει, να ελέγξει ή να καθορίσει την έκβασή τους, που καθόριζαν τις επιλογές σου, τον τρόπο που έζησες. Χρόνια μετά θυμάσαι τον πόνο, τα δάκρυα, την αγωνία που προκάλεσαν και διαπιστώνεις ότι εκείνα τα μακρινά πια γεγονότα μπορούν ακόμα να σε ταράζουν, να σε αναστατώνουν, να σου προκαλούν θλίψη. Όμως κι άλλος χρόνος περνά κι εκείνη η αίσθηση του μοιραίου με την οποία είχαν συνδεθεί απλώς ξεθωριάζει.

Βλέπω ζευγάρια ερωτευμένων νέων να αγκαλιάζονται και να φιλιούνται στον δρόμο, στο μετρό, και συγκινούμαι – θυμάμαι πώς ήταν, αυτή την υπερβατική αίσθηση της άρσης της βαρύτητας, του απολύτου δοσίματος στον άλλο, του ενθουσιασμού για όλα αυτά που είναι μπροστά. Ωστόσο, σχεδόν αμέσως, κάνω νοερά την προβολή στο μέλλον και οι νέοι που διακριτικά κοιτάζω (δεν θα πω με «ανθρωπολογικό ενδιαφέρον», γιατί θ’ ακουστεί κυνικό) μοιάζουν με τον μελλοντικό εαυτό τους. Είναι θαμμένοι μέχρι τον λαιμό σαν τους ηλικιωμένους γονείς μου. Μα, τότε, μήπως η Γουίνι της Α’ πράξης, θαμμένη μέχρι τη μέση, είμαι πλέον εγώ;

Οι Ευτυχισμένες Μέρες είναι ένα αριστουργηματικό κείμενο. Είναι το απόλυτο ποιητικό θέατρο. Μπορεί να μην έχει ρίμα και μέτρο, αλλά ανακαλεί όλη τη μεγάλη ποίηση από τις αρχές της ιστορίας της, αποδεικνύοντας ότι «η ποίηση στο θέατρο δεν είναι απλώς και μόνο ζήτημα γλώσσας αλλά αποτελεί συμπυκνωμένη μεταφορά, σύνθετη εικόνα σε πολλαπλά επίπεδα νοήματος και αλληλουχίας, από το πιο γήινα συγκεκριμένο μέχρι το πιο εσωτερικά αφηρημένο» (Μάρτιν Έσλιν, Πέρα από το Παράλογο, εκδ. Δωδώνη, 1989). Κι όπως συμβαίνει με τις κορυφαίες στιγμές της τέχνης του λόγου, σ’ αυτόν τον ιδιότυπο «διαλογικό» μονόλογο η φόρμα είναι αδιαχώριστη από το περιεχόμενο και οι λέξεις βαθιά σωματοποιημένες. Όχι μόνο ο λόγος που εκφέρει η Γουίνι αλλά και όσα κάνει, ακολουθώντας τις συνεχείς σκηνικές οδηγίες του Μπέκετ. «Όλες αυτές οι σκηνικές οδηγίες έκαναν το αίμα μου να βράζει. Ήταν για μένα κάτι σαν γλωσσικός φασισμός» είχε πει σε συνέντευξή της η Φιόνα Σο, ενθυμούμενη τις δυσκολίες που αντιμετώπισε στις δοκιμές την πρώτη φορά που κλήθηκε να ερμηνεύσει τις Ευτυχισμένες Μέρες («The Guardian», 23/1/07).

Καταλαβαίνει κανείς τον ηθοποιό που λέει κάτι τέτοιο. Ωστόσο οι Ευτυχισμένες Μέρες ανήκουν στα θεατρικά κείμενα που διατηρούν την αξία τους και μόνο ως αναγνώσματα. Τότε, με το βιβλίο στο χέρι, καταλαβαίνεις καλά ότι οι οδηγίες είναι ισότιμο μέρος του σκηνικού λόγου, συμπληρώνουν ή φωτίζουν τα νοήματά του, βοηθούν τον αναγνώστη να στήσει στο μυαλό του τρισδιάστατη την αλήθειά του. Κι αν αγαπάς τα ποιήματα όσο και τα θεατρικά έργα κι έχεις μια μικρή αδυναμία στον εντοπισμό των διακειμενικών σχέσεων, τότε διαβάζεις την Τετάρτη των Τεφρών του Τ.S. Eliot και δεν καταλαβαίνεις απλώς, νιώθεις βαθιά μέσα σου εκείνο το απεγνωσμένο «Συγχώρα με, Γουίλι, η θλίψη χώνεται παντού» της Γουίνι – πριν και μετά τις Ευτυχισμένες Μέρες.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Ένα από τα πιο εμβληματικά βιβλία που γράφτηκαν ποτέ για τον ευρωπαϊκό εικοστό αιώνα. Ο Μαζάουερ έρχεται στο τέλος του εικοστού αιώνα με ένα βιβλίο που ξεκινά το 1919, αμέσως μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, κάτι που θεωρείται ως μειονέκτημα του βιβλίου αλλά ίσως και μια βούληση του συγγραφέα να τον εντάξει πιο πολύ στο δέκατο ένατο παρά στον εικοστό αιώνα, και τελειώνει το 1997, με τον τότε θρίαμβο των Εργατικών στη Μ. Βρετανία, χωρίς αυτό να προσδίδει στο έργο μια βρετανοκεντρική ματιά. Ο Βρετανός ιστορικός ξεπερνά το σύνηθες πρόβλημα τέτοιων βιβλίων αναφορικά με την επιλογή των γεγονότων και καθορίζει τις δύο μεγάλες ιστορικές ενότητες που καθόρισαν την ευρωπαϊκή ήπειρο τον εικοστό αιώνα. Το πρώτο μισό του εικοστού, αιματηρό, ανάμεσα σε δικτατορικά καθεστώτα και εξοντωτικές αναμετρήσεις σε Ανατολή και Δύση, μέχρι και την τελική, που είναι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Μετά από αυτό το διάστημα, ξεκινά μια περίοδος ειρήνευσης και φιλελεύθερης δημοκρατίας, η οποία καθορίζει το δεύτερο μισό του αιώνα. Αυτές οι δύο τόσο αντιθετικές περίοδοι καθορίζουν την ευρωπαϊκή ιστορία και ο Μαζάουερ, με τον χαρακτηριστικό του τρόπο, τη συγκλονιστική του πολυμάθεια και τον τρόπο που συνδέει τις ιστορίες απλώνει τον ιστό συγκρότησης της Ευρώπης κατά τον εικοστό αιώνα. Αν και το έργο είναι άνισο στην εξέταση των χωρών ‒η Ελλάδα καταλαμβάνει, για παράδειγμα, μεγαλύτερο χώρο από την Ισπανία‒, ο Μαζάουερ εξετάζει τη μετατροπή του αυτοκρατορικού ευρωπαϊκού οράματος του δέκατου ένατου αιώνα στο πανευρωπαϊκό όραμα κυριαρχίας του Χίτλερ και με διεισδυτικότητα ερευνά τη διολίσθηση της Ευρώπης σε αυτό το σχέδιο. Το δεύτερο μέρος δεν κουβαλά τη συναρπαστική ανάλυση του πρώτου, πρόκειται περισσότερο για μια αφήγηση. Το βιβλίο του Μαζάουερ διαβάζεται και από θιασώτες αλλά και από πολέμιους της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ο ίδιος φροντίζει να τηρεί αυτή την ισορροπία και να μη ακολουθεί σε μια γραμμή πολιτικής στράτευσης.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Στο ημερολόγιό του Ρώμη, Νάπολη και Φλωρεντία, που εκδόθηκε το 1826, ο Σταντάλ, ο συγγραφέας του Κόκκινου και του Μαύρου, μας μεταφέρει μια σκηνή που εξελίσσεται στα καφενεία της Νάπολης τον Απρίλιο του 1817. Συναντά εκεί Έλληνες που σπουδάζουν ιατρική και πίνει τσάι μαζί τους, περασμένα μεσάνυχτα. Μέσα στα ναπολιτάνικα καφενεία, ο Σταντάλ συνειδητοποιεί ‒και το γράφει‒ ότι όλες οι γενναιόδωρες ψυχές της Ευρώπης επιθυμούν την ανάσταση της Ελλάδας.

Ο Τζόρτζ Στάινερ στο δοκίμιό του Η ιδέα της Ευρώπης μάς θυμίζει ότι τα καφενεία είναι έκφραση της κοσμικής διάστασης της Ευρώπης και της κοσμικής αντίληψης για την Ευρώπη. Είναι χώροι διαλόγου, συνενοχής, επανάστασης ή εξέγερσης. Η τελευταία συνάντηση του Νταντόν με τον Ροβεσπιέρο έγινε στο Καφέ Προκόπ του Παρισιού, γράφει ο Στάινερ. Και μας θυμίζει ότι η Μόσχα, σε σχέση με το Παρίσι, το Μιλάνο ή τη Βιέννη δεν διέθετε καφενεία, ίσως γιατί αποτελούσε «προάστιο της Ασίας». Μας παραπέμπει έτσι στον Καρλ Μαρξ που θεωρούσε τη Ρωσία ίδρυμα συντήρησης της δουλείας στην Ευρώπη, χώρο όπου ελλόχευαν ασιατικά χαρακτηριστικά.

Η βαρβαρότητα είναι ανατολικό χαρακτηριστικό. Κι αυτό εικονογραφεί ο Στάινερ, παρουσιάζοντας τον διάλογο του Τόμας Μαν με τον Ουγγροεβραίο εκδότη του Φίσερ, το 1934, έναν χρόνο μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. «Δεν είναι Ευρωπαίος», είπε κουνώντας το κεφάλι του. «Δεν είναι Ευρωπαίος, κύριε Φίσερ». «Γιατί;» τον ρώτησε ο εκδότης. «Δεν καταλαβαίνει τίποτε από τις μεγάλες ουμανιστικές ιδέες», απάντησε ο συγγραφέας.

Ο Μοντεσκιέ, στο Πνεύμα των Νόμων, είχε θεμελιώσει ήδη από το 1748 την έννοια του δεσποτισμού, με κριτήρια φυσικά (κλιματολογικά) και ηθικά. Η εύκρατη Ευρώπη, η Ευρώπη της ελευθερίας, του διαλόγου, του ορθού λόγου, διαφοροποιείται από τον ανατολικό δεσποτισμό του φόβου, της βίας και της «ησυχίας κοιμητηρίου». Έχει σημασία αυτή η σύλληψη της έννοιας του δεσποτισμού, της διχοτομίας Δύσης-Ανατολής, με το στοιχείο της βαρβαρότητας να χαρακτηρίζει την Ανατολή. Αυτή την εννοιολογική αντιπαράθεση την ξανασυναντάμε τώρα στις πεδιάδες και στις πόλεις της Ουκρανίας με τη βάρβαρη μορφή του πολέμου που έρχεται από τα ανατολικά, από τη Ρωσία.

Το δοκίμιο του Στάινερ Η ιδέα της Ευρώπης στηρίζεται σε μια διάλεξη που είχε κάνει αυτός ο μεγάλος διανοούμενος το 2004. Ο Στάινερ εξέφρασε εκεί τον φόβο του ότι η ιδέα της Ευρώπης ίσως ανήκει «στο μεγάλο μουσείο περασμένων ονείρων που ονομάζεται Ιστορία». Τι θα έγραφε σήμερα; Δεν το ξέρουμε. Ξέρουμε όμως πολύ καλά ότι η Ιστορία εκδικείται.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

«Εμείς οι πολιτισμοί γνωρίζουμε τώρα πως είμαστε θνητοί». Με αυτήν τη φράση, που στη συνέχεια έγινε διάσημη, ανοίγει το κείμενο Η κρίση του πνεύματος του Πολ Βαλερί. Οι δυο επιστολές που συνθέτουν το κείμενο είχαν γραφτεί για τη λονδρέζικη επιθεώρηση «L’Athenaeum» και δημοσιεύτηκαν στην περίφημη «Nouvelle Revue Française» την 1η Αυγούστου του 1919.

Ο Πολ Βαλερί υπήρξε μαθητής του Στεφάν Μαλαρμέ και ο τελευταίος μεγάλος ποιητής της παράδοσης του συμβολισμού που οραματίστηκε μια καθαρή ποίηση, ιδέα άλλωστε που θα γίνει αφορμή μιας μεγάλης λογοτεχνικής διαμάχης τη δεκαετία του ’20. Ο Βαλερί, όμως, θα αποτελέσει μία από τις κεντρικές φυσιογνωμίες των γαλλικών γραμμάτων, με όλα τα προβλήματα που έχει η μετατροπή του πνευματικού ανθρώπου σε κλασικό ή εκφραστή της ακαδημαϊκής εθνικής κουλτούρας. Πέρα από τα ποιήματά του, τα δοκίμια, οι διαλέξεις και οι στοχαστικές παρεμβάσεις του δείχνουν μια φιλοπερίεργη πνευματικότητα που δεν σταμάτησε ποτέ να σκέφτεται τις καινοτομίες της εποχής.

Η ιδέα που δίνει ώθηση στην Κρίση του Πνεύματος είναι ότι πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο υπήρχε η συνείδηση του τέλους των άλλων πολιτισμών, του θανάτου πολιτισμών που θάφτηκαν στο παρελθόν. Πιστεύαμε, ας το πούμε αλλιώς, πως ο «δικός μας» ευρωπαϊκός πολιτισμός θα μπορούσε να είναι αθάνατος. Ο πόλεμος, όμως, έκανε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό να συνειδητοποιήσει ότι είναι θνητός, όπως και οι άλλοι. Ο πολιτισμός είναι κάτι ικανό να καταστραφεί. Ο Βαλερί ανοίγεται έτσι σε σκέψεις για τη μοίρα της Ευρώπης, για τις μεταβολές της ανθρώπινης εμπειρίας και την έλευση μιας εποχής όπου δοξάζονται η «μοιραία ακρίβεια» και η τεχνική αποτελεσματικότητα. Η ευρωπαϊκή ψυχή, αν και τόσο πλούσια σε πνευματικές πηγές, απονεκρώθηκε μέσα στη γιγαντιαία πολεμική σύγκρουση που αιματοκύλησε τον κόσμο και έφερε μια πολύ μεγάλη κρίση αξιών, παράλληλα με αγωνίες επιβίωσης για έθνη και λαούς.

Στη σκέψη του Βαλερί η Ευρώπη, εκτός από φυσική και γεωγραφική έννοια, συνδέεται με συγκεκριμένα πνευματικά χαρακτηριστικά. Η ιδιοφυΐα της, λέει, πηγάζει από την ενεργό απληστία, την έντονη και ανιδιοτελή περιέργεια, ένα χαρούμενο μείγμα φαντασίας και λογικής αυστηρότητας. Περιέχει ένα «μη απαισιόδοξο» σκεπτικισμό και έναν μυστικισμό που δεν έχει μέσα του την παραίτηση. Ο μεγάλος κίνδυνος προέρχεται από την ταχύτητα μεταβολών που δεν αφομοιώνονται εύκολα. Ο Βαλερί διαπιστώνει την αλλοπρόσαλλη εναλλαγή μεταξύ χάους και πάθους για πειθάρχηση. Για τον Γάλλο συγγραφέα, το πνεύμα σώζεται όταν δεν κυριαρχεί απόλυτα η ψυχρή μεθοδικότητα ή ένας δίχως έρμα μυστικισμός. Παρά τις συντηρητικές και ελιτίστικες πλευρές της σκέψης του, συνομιλεί και με προβλήματα και φόβους της δικής μας κατάστασης έναν αιώνα αργότερα.

Τι λέει; Πως το βασικό χαρακτηριστικό του ευρωπαϊκού πνεύματος είναι να βρίσκεται σε κατάσταση μόνιμης αστάθειας. Η θεμελιώδης αμφιθυμία του Ευρωπαίου φέρνει κοντά τη δημιουργική έξαψη και την αυτοκαταστροφή. Οι τρεις πνευματικές καταβολές της Ευρώπης, η Ρώμη, η Ιερουσαλήμ και η Αθήνα, έρχονται να συναντήσουν την πρόκληση άλλων πλανητικών δυνάμεων και προκλήσεων. Στην Κρίση του Πνεύματος και στα άλλα του στοχαστικά κείμενα ο Βαλερί αναδεικνύει θέματα που τα συζητούμε σήμερα, όπως οι επιπτώσεις της τεχνικής επιτάχυνσης στη ζωή των πολιτισμικών μορφών ή τα όρια μιας ποσοτικής και μηχανιστικής αντίληψης για την ανθρώπινη ανάπτυξη.

Διαβάζοντας Βαλερύ, στεκόμαστε έτσι κάπου «πίσω» και συγχρόνως μπροστά σε όσα μας προκαλούν ακόμα ως ανεπίλυτα αινίγματα του πολιτισμού μας.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Τα χρόνια των ξενοδοχείων είναι μια συλλογή από άρθρα σε εφημερίδες. Ο συγγραφέας τους, ο Γιόζεφ Ροτ, ήταν ένας προσεκτικός παρατηρητής των ανθρώπινων πραγμάτων. Τα κείμενα της συλλογής είναι λίγες σελίδες το καθένα, όμως καταγράφουν πειστικά πτυχές μιας ολόκληρης εποχής. Ο Ροτ περιπλανιέται στην Ευρώπη ανάμεσα στους πολέμους, όπως λέει και ο υπότιτλος της ελληνικής έκδοσης, και γράφει. Ο στόχος του: να πει αλήθειες μέσα σε λίγες λέξεις, κατά δική του δήλωση. Το αποτέλεσμα είναι, κατά γενική ομολογία, το έργο ενός μεγάλου συγγραφέα.

Από τις πρώτες σελίδες καταλαβαίνει κανείς ότι ο Ροτ κοιτάζει με παρατηρητικότητα και κατανόηση σε δύσκολα σημεία. «Η πρώτη και κυριότερη προϋπόθεση της ζωής εδώ είναι η αντοχή», γράφει στο Ταξίδι στη Βαλτική (1924). «Και μέσα σ’ αυτές τις αίθουσες, όπου οι άνθρωποι πήγαιναν για να ξεδώσουν και για να πιουν, τώρα κρεμάνε σβάστικες και σοβιετικά αστέρια στους λερωμένους τοίχους», γράφει σε μία απ’ τις περίφημες χορταστικές κατακλείδες του. Όσα προκαλούν σε άλλους ανθρώπους την εύκολη αντίδραση, την αποστροφή του βλέμματος, είναι το πεδίο του ενδιαφέροντός του. Ο περιηγητής δεν αποφεύγει ούτε το άσχημο ούτε το όμορφο στο ταξίδι του. Στα κείμενα χωράνε και οι αίθουσες ξενοδοχείων που αγαπά και οι απαίσιες συνοικίες απ’ όπου περνά, χαζεύοντας φριχτά κτίρια.

Οι «άθλιες ανατολικές γειτονιές του Βερολίνου», η Αυστρία, η Αλβανία, οι γκροτέσκ πόλεις γύρω από εγκαταστάσεις άντλησης πετρελαίου, ένας σταθμός τρένων ένα καλοκαιρινό πρωινό, η υπερταχεία, το καφενείο («παμπάλαιο σαν εκκλησία») και, φυσικά, τα αγαπημένα του ξενοδοχεία γίνονται σημεία της περιπλάνησης. Η διαμονή στα ξενοδοχεία είναι κι αυτή περιπλάνηση, στοιχείο μιας διαρκούς κίνησης. Σε όλα τα μέρη ο Ροτ παρατηρεί και σχολιάζει. Θέτει στο επίκεντρο της προσοχής του απροσδόκητους πρωταγωνιστές: τους πρόσφυγες που αγωνιούν, τους υπαλλήλους της ρεσεψιόν, τους σερβιτόρους, τους συνεπιβάτες στο τρένο, τους εργάτες στο πετρέλαιο και στα ορυχεία, τους γέρους εργαζόμενους που σέρνονται στα εστιατόρια.

Είναι ο απόλυτος πλάνητας, ένα μάτι που καταγράφει. Το θέαμα δεν είναι ωραίο. Ο Ροτ κινείται ανάμεσα στα χαλάσματα. Όμως δεν λείπουν οι φωτεινές ποιητικές στιγμές, όπως όταν λέει για ένα κτίριο που ανοίγεται στην άνοιξη ότι «πετάει τα παντζούρια από πάνω του» ή όταν στέκεται ν’ ακούσει τα τζιτζίκια. Ούτε λείπουν, φυσικά, οι διασκεδαστικά ακριβείς παρατηρήσεις, όπως όταν λέει «εδώ ο καπιταλισμός γίνεται εξπρεσιονισμός» για μια κακάσχημη πόλη εξόρυξης πετρελαίου. Σε μερικά σημεία είναι αστείος («ούτε εσείς ούτε εγώ θα μπορέσουμε ποτέ να αποκτήσουμε πετρελαιοπηγή. Είναι λαχείο για ανθρώπους που ουσιαστικά δεν έχουν πια καμία ανάγκη να κερδίσουν το λαχείο») και τρυφερός («ένα χαμόγελο κολλητικό σαν χασμουρητό»). Σε άλλα σημεία μάς μιλά ο απολαυστικός μισάνθρωπος, όπως όταν παρατηρεί αυτούς που ταξιδεύουν με το τρένο, που δεν του μοιάζουν για ταξιδιώτες, αλλά για βρομιάρηδες, η μπόχα της καμπίνας είναι αποπνικτική και στην όψη αυτών των κακομοίρηδων δεν υπάρχει μυστήριο.

Τη μελαγχολία και τη θλίψη διαδέχονται ζωηρές περιγραφές ή έξυπνα σχόλια για την κοινωνία της εποχής του, ενώ πάνω σε όλα κυριαρχεί η σαγηνευτική αίσθηση της περιπλάνησης και το κομψό στυλ. Τα προειδοποιητικά μηνύματα του συγγραφέα δεν εμπόδισαν, φυσικά, τις καταστροφές που ήρθαν μετά στην Ευρώπη.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Ο Πρίμο Λέβι (1919-1987) γεννήθηκε, μεγάλωσε, εργάστηκε και πέρασε όλη του τη ζωή, μέχρι τον θάνατό του, στο Τορίνο, χωρίς ποτέ να εγκαταλείψει την πόλη και τη δουλειά του ως χημικός σε εργοστάσιο. Με μία μόνο εξαίρεση: τους έντεκα μήνες της εκτόπισής του στο Άουσβιτς (ολόκληρο το 1944) και το διάστημα που μεσολάβησε μετά την απελευθέρωσή από εκεί, και μέχρι την περιπετειώδη επιστροφή του στην γενέθλια πόλη του τον Οκτώβριο του 1945. Ήταν ένας από τους μόλις δώδεκα επιζώντες που θα επέστρεφαν στην Ιταλία από τους συνολικά 650 Ιταλούς Εβραίους της περιοχής του που επιβιβάστηκαν στο καμιόνι προς το Άουσβιτς τον Φεβρουάριο του 1944. Όπως θα έλεγε έκτοτε, η εμπειρία του στο Άουσβιτς ήταν το «πανεπιστήμιό» του. Εκεί, στη φρίκη του Ολοκαυτώματος, ήταν που διδάχτηκε τι είναι ο άνθρωπος και αυτή την κάθοδο στην κόλαση είναι που θα αφορούσαν σχεδόν όλα τα βιβλία του, δοκίμια ή μυθιστορήματα που έγραψε κατόπιν. Σημειωτέον, ο Λέβι θα είναι ο πρώτος Εβραίος συγγραφέας, και μάλιστα ήδη από το 1946, που θα τολμήσει να αποτυπώσει στο βιβλίο με τον δηλωτικό τίτλο Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (θα εκδοθεί αρχικά το 1947, ενώ στα ελληνικά από την Άγρα το 1997, σε μετάφραση της Χαράς Σαρλικιώτη) την εμπειρία αυτή, όταν οι περισσότερες αυτοβιογραφικές μαρτυρίες για τα στρατόπεδα εκτόπισης άρχισαν να βλέπουν το φως της δημοσιότητας πολλές δεκαετίες αργότερα, καθώς το τραύμα δεν επέτρεψε στους περισσότερους την πιο ψύχραιμη επεξεργασία όσων ακραίων καταστάσεων είχαν βιώσει. Πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες διανοητικές καταθέσεις του ευρωπαϊκού εικοστού αιώνα. Το πρώτιστο ενδιαφέρον του δεν ήταν όμως απλώς η καταδίκη του ναζισμού και της γενοκτονίας των Εβραίων που αυτή η ολοκληρωτική ιδεολογία είχε προκαλέσει αλλά η βαθύτερη κατανόηση ενός ανθρωπολογικού ερωτήματος: τι είναι αυτό που μας κάνει ανθρώπους ακόμα και στις πιο οριακές καταστάσεις της ύπαρξης, όταν δηλαδή διακυβεύεται η ίδια μας η ύπαρξη. Εκείνο που κυρίως έκαναν τα ναζιστικά στρατόπεδα εκτόπισης ήταν η πλήρης καταπάτηση της αξιοπρέπειας του εκτοπισμένου. Ολόκληρος ο μηχανισμός του στρατοπέδου ήταν έτσι οργανωμένος ώστε ο κρατούμενος να παύει να νιώθει άνθρωπος και να περιέρχεται στην κατάσταση ενός ζώου, ενός αγριμιού που θα έκανε τα πάντα στους συγκρατούμενούς του προκειμένου να επιβιώσει ο ίδιος έναντι εκείνων. Με τον τρόπο αυτό έχανε πλήρως την ανθρωπιά του, κάτι που θα τον βάραινε για πάντα ως ντροπή εάν κατάφερνε να επιζήσει. Εξού και η αδυναμία του να μιλήσει κατόπιν για όλα αυτά. Ο Λέβι, ωστόσο, που ήταν ένας δεινός παρατηρητής των ανθρώπινων πραγμάτων και είχε κατανοήσει ήδη, όσο ήταν στο στρατόπεδο, αυτόν τον μηχανισμό απώλειας της ανθρωπινότητας των εκτοπισμένων Εβραίων, είχε εντοπίσει ταυτόχρονα και τον μοναδικό ίσως κρατούμενο που ανθίστατο σε τούτον τον εξευτελισμό: ήταν κι εκείνος Ιταλός Εβραίος, λεγόταν Λορέντσο Περόνε και για έξι μήνες, όσο ήταν και οι δύο στο στρατόπεδο, θα μοιραζόταν με τον Πρίμο τη σούπα του και θα του έδινε μια έξτρα μερίδα ψωμιού χωρίς να ζητήσει ποτέ τίποτε σε αντάλλαγμα. Αν ο Λέβι όφειλε κάπου την επιβίωσή του, ήταν εν τέλει σ’ εκείνον. Το ερώτημα που προέκυπτε συνεπώς ήταν αν όντως εκείνες οι ποιότητες που σε κάνουν άνθρωπο μπορούν ταυτόχρονα να σου επιτρέψουν να επιβιώσεις σε συνθήκες άγριας ζούγκλας. Το συμπέρασμα, όμως, του συγγραφέα, που θα το διατυπώσει ακόμα πιο καθαρά σε ένα επόμενο βιβλίο του, στο Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν (Άγρα), δεν θα είναι αισιόδοξο. Εκείνοι που κατάφεραν να επιβιώσουν ήταν μόνο όσοι είχαν χάσει την ανθρωπιά τους. Οι καλύτεροι, αντιθέτως, θα χάνονταν. Όπως άλλωστε και ο ίδιος ο Λορέτσο, που, παρότι κατάφερε να επιστρέψει ζωντανός στην Ιταλία, θα πέθαινε το 1952 βουτηγμένος στο αλκοόλ. Ο ίδιος ο Λέβι θα άφηνε την τελευταία του πνοή πολύ αργότερα, το 1987, υποφέροντας από κατάθλιψη. Αν και παραμένει αδιευκρίνιστο αν επρόκειτο για αυτοκτονία, το σίγουρο είναι ότι είχε δει τι σήμαινε για τον άνθρωπο κάθοδος στον Άδη, ενόσω ήταν ακόμη στη ζωή. Και σίγουρα, για όσους παρέμεναν άνθρωποι, ένας αξιοπρεπής θάνατος φάνταζε πολύ καλύτερος από αυτό.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤA!

Τα σεντόνια στο κρεβάτι είναι ακόμη ζεστά, το γαλλικό μυθιστόρημα της βασίλισσας Ντράγκα ανοιχτό και πεταμένο βιαστικά, όταν οι συνωμότες των Καρατζόρτζεβιτς μπαίνουν τη νύχτα της 10ης προς την 11η Ιουνίου 1903 στη βασιλική κρεβατοκάμαρα. Ο βασιλιάς Αλέξανδρος Ομπρενόβιτς και η βασίλισσα Ντράγκα μόλις που προλαβαίνουν να κρυφτούν σ’ έναν βοηθητικό χώρο. Σχεδόν γυμνοί. Ο βασιλιάς μ’ ένα κόκκινο πουκάμισο, η βασίλισσα με την κομπινεζόν και μία μόνο κίτρινη κάλτσα. Οι συνωμότες τους ανακαλύπτουν και τους γαζώνουν με εκατοντάδες σφαίρες. Στη συνέχεια, βεβηλώνουν τα πτώματα. «Μαχαίρωσαν τα πτώματα με σπαθιά, τα ξέσκισαν με μια μπαγιονέτα, τα ξεκοίλιασαν εν μέρει και τα λιάνισαν μ’ ένα τσεκούρι, ώσπου έγιναν αγνώριστοι», σύμφωνα με μια μαρτυρία του Ιταλού κουρέα του βασιλιά, που τον διέταξαν να ντύσει τα πτώματα και να τα ετοιμάσει για την κηδεία.

Το κομμάτι του αποξηραμένου δέρματος από τον μαστό της βασίλισσας το κουβαλούσε πάντα μαζί του σαν τρόπαιο ο βασιλοκτόνος αξιωματικός Βέμιτς. Ήταν το τεκμήριο μιας βασιλοκτονίας και ταυτόχρονα ενός κυνηγιού αλληλοεξόντωσης δύο βαλκανικών δυναστειών, των Ομπρενόβιτς και των Καρατζόρτζεβιτς. Ένα κυνήγι τοπικό που βρίσκεται στην αφετηρία μίας από τις μεγαλύτερες εκατόμβες του ευρωπαϊκού εικοστού αιώνα, του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, από κεί που άρχισαν όλα.

Το γεγονός της βασιλοκτονίας παρουσιάζει ο ιστορικός Κρίστοφερ Κλαρκ στο συναρπαστικό βιβλίο του Οι υπνοβάτες - Πώς η Ευρώπη πήγε στον Πόλεμο το 1914. Ο Κλαρκ μας δείχνει εδώ «τις πολυμερείς διεργασίες αλληλεπίδρασης» και επιμένει στις «βραχείας εμβέλειας και αστάθμητες ανακατατάξεις που καθόρισαν τη διαμόρφωση των συνθηκών κάτω από τις οποίες ξετυλίχτηκε η κρίση του 1914». Από την οπτική αυτή, η αφήγηση του Κλαρκ είναι πολύ πρωτότυπη, αφού δίνει σημασία εξίσου και στη μεγάλη εικόνα και στις μικρές.

Αυτή η οπτική αποτυπώνεται και στη δομή του βιβλίου. Ένα πρώτο μέρος με την κατάσταση στα Βαλκάνια, πολύ πριν από το καταλυτικό γεγονός του Σαράγεβο, δηλαδή τη δολοφονία του Φραγκίσκου Φερδινάνδου. Ένα δεύτερο μέρος με το τι συμβαίνει στην Ευρώπη. Ένα τρίτο –και τελευταίο‒ με την επιστροφή στα Βαλκάνια, τη δολοφονία του Φραγκίσκου Φερδινάνδου και την έκρηξη του πολέμου. Ο Κλαρκ αναφέρεται επίσης στις «δομές» που αναδύονται μεταξύ 1904-07, διάστημα που το ονομάζει «εποχή μεγάλης καμπής», χωρίς τις οποίες δεν θα ήταν εφικτός ο ηπειρωτικός πόλεμος, και συνδέει τη γενίκευση της σύρραξης με το «πώς οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων διαμόρφωσαν το περιεχόμενο των πολιτικών και πώς το χαλαρωτικό δίκτυο των ηπειρωτικών συμμαχιών συμπλέχθηκε με συγκρούσεις που εξελίσσονταν στα Βαλκάνια». Εδώ τοποθετεί και το επεισόδιο στην κρεβατοκάμαρα του βασιλιά Αλέξανδρου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η προσέγγιση του Κλαρκ είναι βαλκανοκεντρική – και αυτό είναι μια πρωτιά στην ιστοριογραφία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Ήταν αρχές της άνοιξης του 1932. Οι αγρότες της Ουκρανίας είχαν αρχίσει να λιμοκτονούν. Παιδιά πρησμένα από την πείνα, οικογένειες που έτρωγαν από το γρασίδι και τα ζώα εξαφανισμένα από την ύπαιθρο. Ηλικιωμένοι, νέοι και παιδιά ήταν πεινασμένοι, εξαντλημένοι, παγωμένοι και άπλυτοι. Η κατάσταση γίνονταν όλο και χειρότερη. Σε ελάχιστο χρονικό διάστημα παρουσιάστηκαν ακραία φαινόμενα κανιβαλισμού, κλοπών και άλλων ανόμων πράξεων. Την ίδια στιγμή, γονείς εγκατέλειπαν τα παιδιά τους, τα ορφανοτροφεία γέμιζαν, ενώ τα πτώματα είχαν προκαλέσει υγειονομική κρίση. Παράλληλα, η ελίτ της Ουκρανίας δεχόταν συλλογική επίθεση με συλλήψεις και φόνους διανοουμένων, ακαδημαϊκών, συγγραφέων και καλλιτεχνών. Όλο αυτό ήταν αποτέλεσμα της απόφασης του Σοβιετικού ηγέτη Ιωσήφ Στάλιν να κολεκτιβοποιήσει τη γεωργία το 1929. Έκτοτε, αυτή η μαύρη σελίδα στην ιστορία της Ουκρανίας και της Ευρώπης γενικότερα ονομάστηκε Χολοντομόρ (Holodomor) και αναφέρεται ακριβώς στον λιμό που εκδηλώθηκε στην τότε Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας από το 1932 έως το 1933 και κορυφώθηκε στα τέλη της άνοιξης του 1933.

Την αποκαλυπτική ιστορία του Κόκκινου Λιμού, ενός από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του Στάλιν, που οι προεκτάσεις του είναι αισθητές μέχρι σήμερα, εξιστορεί η διακεκριμένη ιστορικός Aν Άπλμπαουμ στο βιβλίο της Ο κόκκινος λιμός - Ο πόλεμος του Στάλιν εναντίον της Ουκρανίας. Διατρέχοντας όλα τα συνταρακτικά γεγονότα ‒αποτέλεσμα διεισδυτικής και αναλυτικής έρευνας‒ που παρατίθενται στις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να αναζητήσει στις αιτίες αλλά και τα τρομερά συμβάντα αυτού του πολύπλοκου θέματος. Να θυμίσουμε ότι το σοβιετικό κράτος είχε φροντίσει να καταστρέψει όλα τα τοπικά αρχεία σχετικά με την ιστορία του λιμού της περιόδου 1932-1933 και να αλλοιώσει τα δεδομένα των απογραφών, ενώ οι Ουκρανοί απαγορευόταν να μιλούν για όσα είχαν συμβεί.

Ουσιαστικά, η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας είχε ως αποτέλεσμα την πτώση της παραγωγής, την αποδιοργάνωση της αγροτικής οικονομίας και ένα πρωτοφανές έλλειμμα τροφίμων, πυροδοτώντας μια σειρά αγροτικών εξεγέρσεων. Σε μια περίοδο που κυριαρχεί η πολεμική σύρραξη Ρωσίας - Ουκρανίας αξίζει να διαβαστεί η καθηλωτική και επιστημονικά τεκμηριωμένη μελέτη της βραβευμένης ιστορικού και συγγραφέως. Να θυμίσουμε ότι η Aν Άπλμπαουμ είναι καθηγήτρια στο London School of Economics, αρθρογραφεί στη «Washington Post», στη «New York Review of Books», στο «Atlantic» και είναι συγγραφέας των εμβληματικών βιβλίων Γκουλάγκ και Σιδηρούν Παραπέτασμα.

Η μελέτη του λιμού βοηθά, κατά την Αμερικανίδα διανοουμένη, να εξετάσουμε τη σημερινή Ουκρανία, καθώς προσφέρει έναν οδηγό ερμηνείας της πολιτικής συμπεριφοράς της Ρωσίας, η οποία πάντοτε θεωρούσε ότι οι Ουκρανοί είναι «ένας λαός με τους Ρώσους». «Είμαστε ένας λαός, ένα ενιαίο σύνολο», έγραφε σε πρόσφατο άρθρο του ο Ρώσος Πρόεδρος Πούτιν.

Σύμφωνα με τη ρήση του διάσημου ιστορικού Tίμοθι Σνάιντερ, «η επιβεβλημένη λιμοκτονία των Ουκρανών αγροτών ήταν μέρος μιας ευρύτερης (σοβιετικής) πολιτικής κατά του ουκρανικού έθνους». Αυτός ο καταστροφικός λιμός, ο πιο φονικός στην ευρωπαϊκή ιστορία, προκάλεσε τον θάνατο τεσσάρων εκατομμυρίων Ουκρανών με την αιτιολογία της τιμωρίας της χώρας για την απείθεια που έδειξε στο σοβιετικό καθεστώς κατά τις ουκρανικές επαναστάσεις του 1917 και του 1930. Όπως σημειώνει η Άπλμπαουμ, αντί να στείλει βοήθεια, το σοβιετικό κράτος χρησιμοποίησε τον λιμό για να απαλλαγεί από ένα πολιτικό πρόβλημα. Έτσι, οι νεκροί Ουκρανοί υπήρξαν τα στοχευμένα θύματα του κράτους.

Η ιστορία του λιμού ήταν μια ευρωπαϊκή τραγωδία χωρίς ευτυχές τέλος. Ο ουκρανικός λαός εδώ και πολλά χρόνια παλεύει να διαφυλάξει την εθνική του ταυτότητα, αλλά, δυστυχώς, όλες οι προσπάθειες έχουν πνιγεί στο αίμα. Στο συγκλονιστικό χρονικό που μας προσφέρει η γνωστή συγγραφέας αντιλαμβανόμαστε ξεκάθαρα πόσες φορές επιχειρήθηκε ο εκρωσισμός της ουκρανικής ταυτότητας. Σήμερα, που ο πόλεμος ακόμη μαίνεται στα εδάφη της, η Ουκρανία για άλλη μια φορά αναμετριέται με το πληγωμένο παρελθόν της. Και η Ευρώπη έρχεται αντιμέτωπη μ’ ένα από τα πιο δραματικά γεγονότα στην ιστορία της.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

O Στέφαν Τσβάιχ υπήρξε από τους πιο θερμούς υποστηρικτές της ευρωπαϊκής ιδέας, καθώς είχε διαβλέψει από νωρίς πως η τρομακτική άνοδος των εθνικισμών θα σήμανε το τέλος της αλλά και πως η ίδια θα αντιστεκόταν μέσα από τις πνευματικές της κατακτήσεις. Πρόκειται για το μεγάλο όραμα της κοινής ευρωπαϊκής ιδέας και παιδείας που βασιζόταν στην καλλιέργεια, στα κοινά ακούσματα και διαβάσματα, το οποίο δεν έπαυε να διακηρύσσει με τα παρεμβατικά του κείμενα ο ίδιος, τολμώντας, μάλιστα, να προχωρήσει, μαζί με τον Τόμας Μαν, στη δημιουργία μιας κοινής ομάδας κατά του φασισμού και υπέρ της ειρήνης. Από νωρίς έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για την αναπόφευκτη έλευση του ναζισμού και την πανταχού επικράτηση των εθνικισμών, δηλαδή του δηλητηρίου που, όπως έλεγε, πότιζε το ήδη τραυματισμένο σώμα της Ευρώπης. Εκτός από τα παρεμβατικά του κείμενα το 1932 και του 1934, ο Τσβάιχ αποφάσισε να γράψει το χρονικό ενός κόσμου που χάνεται, μιας Ευρώπης μεγαλεπήβολης, με επιβλητικά πολιτιστικά μνημεία, εν είδει αυτοβιογραφίας, στην οποία έδωσε τον τίτλο Ο κόσμος του χθες. Εδώ η Αυστρία προβάλλεται ως μια αυτοκρατορία, που ωστόσο εμφύσησε στους κατοίκους της, ειδικά σε αυτούς της Βιέννης, την αίσθηση ότι δεν ανήκουν σε ένα κράτος αλλά σε έναν τεράστιο πολιτισμό και αυτούς καλούσε, όπως και όλους τους Ευρωπαίους συνομιλητές του, Γερμανόφωνους και μη, να αναλογιστούν, προτού παραδώσουν στα χέρια του Χίτλερ, τον πρώτο λόγο και την εξουσία, προτού καταργήσουν όλα τα παραδεδομένα παιδευτικά πρότυπα.

Με τρόπο γλαφυρό και με τη γνωστή μυθιστορηματική του δεινότητα ο Τσβάιχ περιγράφει τη Βιέννη και τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πόλεις ως κέντρα ενός πολιτισμού που κινδυνεύουν να παραδοθούν χωρίς αντίσταση στη σαρωτική λαίλαπα του φασισμού, γι’ αυτό και κάνει έκκληση για κοινή ειρήνη με σκοπό τη διατήρηση και την πρόοδο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Από το Βερολίνο την εποχή της Βαϊμάρης έως το αντίστοιχα κοσμοπολίτικο Παρίσι, όλες οι ευρωπαϊκές πόλεις απέπνεαν μια αισιόδοξη αίσθηση που κινδύνευε να συντριβεί από τον φασισμό που είχε αρχίσει ήδη να επικρατεί παντού. Απέναντι στους μικρόνοες πολιτικούς ο Τσβάιχ εξακολουθεί να προτάσσει ως ιδανικούς συνομιλητές τον Ρολάν, τον Ρίλκε, τον Φρόιντ, τον Στράους. Ωστόσο η απαισιοδοξία του ότι ο ολοκληρωτισμός έδειχνε ήδη απειλητικά τα δόντια του τον ανάγκασε, αφού παρέδωσε τον Κόσμο του χθες στον εκδότη του, να αφήσει την αγαπημένη του Βιέννη και να αναζητήσει αλλού καταφύγιο, αρχικά στο Παρίσι και κατόπιν στο Λονδίνο. Η συντριπτική επέλαση του Χίτλερ τον ανάγκασε να καταφύγει μαζί με την αγαπημένη του στη Βραζιλία, όπου προέβη στο απονενοημένο διάβημα. Δυστυχώς, οι φόβοι του για τη σαρωτική επικράτηση του Χίτλερ επαληθεύτηκαν με τον χειρότερο τρόπο, αναγκάζοντας αυτόν τον εμπνευσμένο και χαρισματικό Εβραίο να αφανιστεί, μαζί με όλους τους υπόλοιπους Εβραίους που καταδιώχτηκαν, φυλακίστηκαν και θανατώθηκαν, στερώντας μας ταυτόχρονα ένα πολύτιμο πολιτιστικό κεφάλαιο ευρωπαϊκού πολιτισμού.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Τα Φερντιντούρκε, Πορνογραφία, Υβόνη - Πριγκίπισσα της Βουργουνδίας, Υπερατλαντικός ή Τρανσατλαντίκ και φυσικά η Οπερέτα, που είχαμε την τύχη να δούμε εδώ σε σκηνοθεσία Νίκου Καραθάνου, είναι μερικά μόνο από τα εμβληματικά έργα του κορυφαίου Πολωνού θεατρικού συγγραφέα και φιλοσόφου Βίτολντ Μάριαν Γκομπρόβιτς, ο οποίος συντάραξε όλες τις παραδεδομένες αντιλήψεις της Ευρώπης και τις ανέτρεψε ακριβώς για να τις επικυρώσει, μεταρσιώνοντάς τες ταυτόχρονα, για να συνεχίσουν σε έναν κόσμο παράλογο και οριακό. Όλα του τα έργα, άλλωστε, δεν είναι παρά μια άλλη ματιά στις μεγάλες αφηγήσεις ‒η Πορνογραφία συνιστά ένα καυστικό σχόλιο στο βουκολικό μυθιστόρημα, η Υβόνη στο σύγχρονο έπος‒ και κυρίως προσφέρουν μια ανατρεπτική ματιά στα μεγάλα ερωτήματα που είχε θέσει προ πολλού η ευρωπαϊκή σκέψη. Ειδικά στη Διαθήκη ο Πολωνός στοχαστής μάς παρασύρει, συζητώντας με τον φιλόσοφο Ντομινίκ ντε Ρου, σε μια περιπλάνηση στο βάθος της ευρωπαϊκής σκέψης, στις οντολογικές διαφορές μεταξύ του πιο μεταφυσικού βάθους της πολωνικής ενορατικής σύλληψης και της πιο καρτεσιανής γαλλικής που καθόρισε το ευρωπαϊκό πνεύμα, στη μόνιμη επαφή του με το παράλογο, το κενό και τη σιωπή. Αφού είχε βουτήξει κυριολεκτικά στα απύθμενα βάθη της φιλοσοφικής σκέψης των Καντ, Σοπενάουερ, Ραμπελέ και Γκαίτε, στην πορεία βρέθηκε πολύ πιο κοντά στη μισανθρωπική επίγνωση του Πασκάλ, υποτασσόμενος στην τεράστια σφραγίδα που βάζει στην ανθρώπινη κατάσταση η επίγνωση της κοινής, αναπόφευκτης μοίρας. Κάπως έτσι παραδόθηκε και ο ίδιος στο πολωνικό πεπρωμένο του, το οποίο θεωρούσε συνώνυμο της ευρωπαϊκής κουλτούρας και ταυτόχρονα μακριά από αυτή, λέγοντας πως η Πολωνία, ως «χώρα-πέρασμα, όπου η Ανατολή και η Δύση απορροφούν η μία τους κραδασμούς της άλλης», είναι ταυτόχρονα αυτή που έχει φτιαχτεί για να στραγγαλίζεται «από το τραύμα της απώλειας της ανεξαρτησίας των τοπικών μας δυστυχιών». Διαπιστώσεις που ωφέλησαν τα μάλα τον ευρωπαϊκό στοχασμό, έστω και με αυτές τις δηλητηριώδεις δόσεις, που ήταν επαρκείς ώστε να βρεθεί το φάρμακο για μια καλύτερη θέαση της ευρωπαϊκής ηπείρου από ένα λιγότερο προνομιακό σημείο, όπως αυτό της Πολωνίας. Το είχε τονίσει με κάθε τρόπο ότι η αναθεώρηση της ευρωπαϊκής μορφής θα μπορούσε να επέλθει μόνο από εξωευρωπαϊκή θέση, από κει όπου τα πάντα φαίνονται ακόμα μη αποσαφηνισμένα. Ίσως γι’ αυτό η σκέψη του, όπως αποκαλύφθηκε μέσα από αυτή την τελευταία του κατάθεση, τη Διαθήκη, είναι σήμερα πιο ωφέλιμη από ποτέ.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Πώς ήταν η ζωή των Γερμανών τους μήνες από τον Απρίλιο του 1945 έως τον Αύγουστο του 1946; Τι άφηνε πίσω του ο τρομερός πόλεμος που είχε προηγηθεί; Ποια ήταν τα βιώματα των ανθρώπων; Πώς διαμορφώθηκε η καθημερινότητα όταν η φρίκη του πολέμου τελείωσε; Με ποιους τρόπους προχωράς τη ζωή σου όταν έχεις προκαλέσει τόση καταστροφή στην οικουμένη; Μπορεί ο εφιάλτης να μετατραπεί σε όνειρο; Γερμανία, 1945. Εγκαταλελειμμένες πόλεις. Παντού ερείπια. Ανθρώπινες σκιές αναζητούν την ελπίδα. Απελπισία. Γενικευμένη απάθεια. Θυμός. Τύψεις. Ενοχές. Είναι οι μέρες που «η λέξη “Γερμανός” είχε καταντήσει βρισιά σ’ όλο τον κόσμο», η πτώση του ναζιστικού καθεστώτος ήταν γεγονός. Ο Γερμανός συγγραφέας Χανς Φάλαντα γράφει ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα για τον καθημερινό Γερμανό και την ψυχική κατάσταση ενός κατακερματισμένου λαού.

Ο Εφιάλτης διαδραματίζεται στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την είσοδο του Κόκκινου Στρατού στο Βερολίνο. Σε μια επαρχιακή πόλη υπό σοβιετική διοίκηση και στο κατεστραμμένο Βερολίνο ένας συγγραφέας και η γυναίκα του, κυριευμένοι από φόβο και ενοχές, προσπαθούν απελπισμένα να επιβιώσουν.

Στον πρόλογο του βιβλίου ο Φάλαντα παρουσιάζει το μυθιστόρημά του ως «ιατρική αναφορά», ως την ιστορία «της γενικής απάθειας που τον Απρίλιο του 1945 κυρίευσε το μεγαλύτερο και αξιοπρεπέστερο κομμάτι του γερμανικού λαού ‒ απάθεια από την οποία πολλοί ακόμη υποφέρουν». Πρωταγωνιστής του Εφιάλτη είναι ο Ντολ, συγγραφέας, και η κατά πολύ νεότερή του Άλμα, η γυναίκα του. Ουσιαστικά, μέσα από τις περιπέτειες του συγκεκριμένου ζεύγους, ο γνωστός συγγραφέας ανασύρει στις σελίδες του βιβλίου τα προσωπικά του βιώματα προσπαθώντας ταυτόχρονα να ξαναπιάσει το νήμα της ζωής. Πρόκειται για το πιο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του, το οποίο αποτελεί μια δυνατή και συγκινητική μαρτυρία για την κατάσταση στη Γερμανία τους πρώτους μήνες μετά από την πτώση του Τρίτου Ράιχ.

Αναμφίβολα, συγκροτεί μια πανοραμική χαρτογράφηση της ψυχοσύνθεσης του γερμανικού λαού καθώς και ένα μεταπολεμικό πορτρέτο για την περίοδο της κατάρρευσης της ναζιστικής θηριωδίας. «Τις νύχτες μετά τη μεγάλη Κατάρρευση, όποτε κατάφερνε στ’ αλήθεια να κοιμηθεί, ο δρ. Ντολ έβλεπε πάντα τον ίδιο εφιάλτη», διαβάζουμε.

Εδώ ο Χανς Φάλαντα αναπαριστά καθημερινά στιγμιότυπα και σκιαγραφεί την ανθρωπογεωγραφία της μεταπολεμικής γερμανικής περιόδου. Ένα βιβλίο-καταγραφή μιας σκληρής εποχής που σφράγισε τη σύγχρονη ιστορία και αποτυπώνει με ωμή ειλικρίνεια τους τρόπους που η Ευρώπη προσπαθούσε να ανακαλύψει ξανά τον βηματισμό της. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας: «Η ζωή συνεχίζεται, ακόμη και μέσα στα ερείπια».

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Είναι εξαιρετικό υπόδειγμα του είδους που για ευκολία περιγράφεται ως «βιβλίο-ποταμός». Εκδόθηκε το 1959 στη Γερμανία και θεωρήθηκε αμέσως ως ασεβής τομή στην «κανονικότητα» της γερμανικής λογοτεχνίας. Αναγνωρίστηκε επίσης ως ριζοσπαστική γραφή, επειδή ο Γκρας, όπως και οι υπόλοιποι συγγραφείς της λογοτεχνικής ομάδας «Gruppe 47», στην οποία συμμετείχε, επινοούσε έναν άλλο τρόπο να εκφράζεται, ξεκινώντας από το ότι θεωρούσε πως η γερμανική γλώσσα δεν του το επέτρεπε πια, εξαιτίας του ότι είχε βιαστεί, υπεξαιρεθεί και κονιορτοποιηθεί από τον ναζισμό. Κυρίως, όμως, το Ταμπούρλο προκάλεσε πάταγο επειδή δημιουργούσε, δίχως έλεος και χωρίς αυταρέσκεια, ένα ζοφερό πορτρέτο της Γερμανίας, επιμένοντας ότι η ναζιστική της περίοδος είχε διαποτίσει ακόμα και τις πιο ασήμαντες ακρούλες της καθημερινής ζωής, μολύνοντας χωρίς εξαίρεση όλους τους Γερμανούς. Ο Γκρας ξόρκιζε μέσα απ’ αυτό τον δαίμονα που τον κατέτρωγε και που, όπως αποδείχτηκε, θα τον κατέτρωγε για άλλα σαράντα επτά χρόνια, μέχρι το 2006, που ομολόγησε το προσωπικό του ναζιστικό παρελθόν.

Από πλευράς δομής το μυθιστόρημα δείχνει αρκετά απλό: ένας νάνος, ο Όσκαρ Μάτσερατ, παραθέτει τα απομνημονεύματά του. Έχει ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της παιδικής του ηλικίας στο Ντάντσιχ (σημερινό Γκντανσκ της Πολωνίας). Κατάγεται από μικροαστικό περιβάλλον Γερμανών παντοπωλών, αρτοποιών, μανάβηδων κ.λπ., το οποίο αποδίδεται στο κείμενο ως ένας όχλος προσώπων τα οποία διακατέχονται –όλα σχεδόν– από μια υπομανιακή κατάσταση της ύπαρξης ή είναι εκ φύσεως γελοία και τα άρπαξε και τα τύλιξε στην πιο μελανή σελίδα της η ιστορία της Γερμανίας μεταξύ 1920 και 1954. Αυτός ο θεματικός άξονας συνιστά την πρώτη πύλη εισόδου στην αφήγηση. Η δεύτερη είσοδος οδηγεί σε μια συνθήκη που βρίσκεται στον αντίποδα του κοινωνικού και σατιρικού ρεαλισμού: σε μια άλλη πραγματικότητα που υφίσταται στον χωροχρόνο της φαντασίας. Για τον λόγο αυτό το Ταμπούρλο θεωρείται σημαντικός εκπρόσωπος του μαγικού ρεαλισμού στη γερμανική και κατ’ επέκταση στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Σε αυτή την άλλη πραγματικότητα ο νεαρός Όσκαρ έχει γεννηθεί με πλήρη συνείδηση και πληροφόρηση για τα πάντα στον κόσμο γύρω του. Φορούσε ακόμη μωρουδίστικες πάνες, αλλά είχε κιόλας ανακαλύψει το διπλό μαγικό χάρισμά του που είναι αφενός το να εμπνέει στους άλλους τα συναισθήματα που εκείνος επιθυμεί ή να ξεκλειδώνει αναμνήσεις τους παίζοντας με το τενεκεδένιο ταμπούρλο του, και αφετέρου η ικανότητά του να σπάει τζάμια, βιτρίνες και λαμπτήρες, κατευθύνοντας την κραυγή του κατά πάνω τους. Σε ηλικία τριών ετών αποφασίζει ότι δεν θέλει πλέον να μεγαλώνει και για τον λόγο αυτό οργανώνει μια πτώση του στην καταπακτή προς το κελάρι του σπιτιού του, προκειμένου να τραυματιστεί και να διακοπεί η ανάπτυξή του. Δεν το κάνει για να παραμείνει πάντα ένα αθώο παιδί σε έναν κόσμο φρικτών ενηλίκων αλλά επειδή αρνείται το πεπρωμένο του να γίνει παντοπώλης και Γερμανός πολίτης, σαν τους προγόνους του. Έτσι, λοιπόν, ο Όσκαρ με το ταμπούρλο και την παντοδύναμη φωνή του θα εμπλακεί σε μια σειρά περιπλεγμένων «περιπετειών» που είναι κωμικές, δαιμονικές, επικές και άλλο τόσο άθλιες. Κι αυτές παραδίδονται στον αναγνώστη με τρόπο παμπόνηρο, σατιρικό αλλά και δύσκολο κατά σημεία, για να ξαναγίνει όμως γρήγορα υπέροχος και συναρπαστικός.

Η λέξη «χειμαρρώδης» είναι αναπόφευκτη για να περιγράψει κάποιος την ορμητικότητα της αφήγησης. Τα λόγια και οι εικόνες διαρκώς παφλάζουν και μετασχηματίζονται από ευρήματα που αφήνουν τον αναγνώστη με το στόμα ανοιχτό. Κι όλα αυτά μαζί χαρίζουν στο κείμενο ένα θησαύρισμα μπαρόκ αντιθέσεων, που φιγουράρει σαν μεγαλοπρεπές υφαντό εκείνης της εποχής της τέχνης που θα αναπαριστούσε σκηνή κυνηγιού στην οποία χωρούν και η τάξη και το χάος, και το επιβιωτικό σθένος και η ενόρμηση του θανάτου, και η βία και η αντοχή σ’ αυτήν· όλα αυτά μαζί είναι με ακρίβεια υφασμένα πάνω σ’ έναν καμβά φαινομενικά χονδροειδούς και ίσως απλοϊκού νατουραλισμού.