Η Φιλαδέλφεια ήταν αρχαία ελληνιστική πόλη στην Κάτω Αίγυπτο. Η πόλη ιδρύθηκε από τον Πτολεμαίο Β’ Φιλάδελφο στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ., στη σημερινή περιοχή της Νταρμπ Γερζέ, στην έρημο στα βορειοανατολικά του Φαγιούμ.
Οι ανασκαφές άρχισαν το 1908 κι έδειξαν ότι η πόλη είχε κάθετες οδούς, μεταξύ 5 και 10 μέτρων πλάτους, προσανατολισμένες προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Η διαίρεση του αστικού ιστού ήταν σε ορθογώνιες νησίδες που η κάθε μία αποτελούνταν από είκοσι κατοικίες, ενώ ανασκάφηκε και ένας ναός. Στις ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή ανακτήθηκαν πολλά καθημερινά αντικείμενα και πολλοί πάπυροι.
Οι αρχαιολόγοι της αποστολής που εργάζεται στη νεκρόπολη της αρχαίας Φιλαδέλφειας, μέσα από έξι επιστημονικές και συστηματικές ανασκαφές, κατάφεραν να εντοπίσουν τις ζώνες των διαφόρων φάσεων κατοίκησης στη νεκρόπολη από τον 3ο αιώνα π.Χ. έως τον 4ο αιώνα μ.Χ. Υπό την αιγίδα του Ανώτατου Συμβουλίου Αρχαιοτήτων, η αιγυπτιακή αποστολή, το 2020, ολοκλήρωσε μια πλήρη τοπογραφική έρευνα της νεκρόπολης 400 στρεμμάτων και οι δημοσιεύσεις τους έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.
Η μακρά ιστορία λεηλασιών στην περιοχή και το γεγονός ότι τα πορτρέτα μούμιας που βρέθηκαν από την αιγυπτιακή ομάδα είναι αποσπασματικά -ακόμη και το πλήρως διατηρημένο πορτρέτο πρέπει αρχικά να ανήκε σε ένα μεγαλύτερο νεκροταφείο- δείχνουν τη δυσκολία καθορισμού της ημερομηνίας ή/και της ακριβούς προέλευσης των πορτρέτων από το νεκροταφείο της Φιλαδέλφειας.
Μεταξύ των κύριων ερευνητικών ερωτημάτων του ανασκαφικού έργου ήταν η πλαισίωση των πορτρέτων μούμιας (τα νεκρικά πορτρέτα, προορισμένα για ταφική χρήση, πήραν το όνομά τους από την όαση Φαγιούμ, 85 χλμ. νότια του Καΐρου, επειδή εκεί ανακαλύφθηκαν τυχαία τα πρώτα δείγματά τους) που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα στην περιοχή, γνωστά ως πορτρέτα από το Er-Rubayyât ή πορτρέτα της Φιλαδέλφειας.
Οι σημαντικότερες ανακαλύψεις των πιο πρόσφατων εποχών της αιγυπτιακής αποστολής στη νεκρόπολη της Φιλαδέλφειας ήταν θραύσματα πορτρέτων μούμιας, καθώς και ένα πλήρες πορτρέτο μούμιας. Τα ευρήματα αυτά, που αποκαλύφθηκαν στο πλαίσιο της επιστημονικής ανασκαφής, έχουν τεκμηριωθεί όσον αφορά την ακριβή προέλευσή τους μέσα στις ταφικές δομές που σώζονται στην περιοχή. Τα αποτελέσματα της αποστολής θα χρησιμεύσουν για την επιβεβαίωση της χρονολόγησης των πορτρέτων του Er-Rubayyât στη ρωμαϊκή περίοδο και την πιστοποίηση του Er-Rubayyât/Philadelphia ως τόπου εύρεσης των πορτρέτων που αποδίδονται σε αυτή την τοποθεσία καθώς και άλλων που προς το παρόν δεν έχουν τεκμηριωμένη προέλευση.
Το Er-Rubayyât υπήρξε σημαντικό σημείο εύρεσης των λεγόμενων πορτρέτων του Φαγιούμ ή πορτρέτων μούμιας, μετά την απόκτηση στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Theodor Graf μιας συλλογής πορτρέτων που φέρεται να προέρχονται από την περιοχή. Ο T. Graf ήταν συλλέκτης και έμπορος, γεννημένος στην Engarda της Αυστρίας τον Μάρτιο του 1840. Πολλές σημαντικές αρχαιότητες πέρασαν από τα χέρια του πριν πεθάνει το 1903 στη Βιέννη. Το 1887 αγόρασε, μέσω ενός αντιπροσώπου στο Κάιρο, μια ομάδα πορτρέτων μούμιας. Τα επόμενα χρόνια, ένας μεγάλος αριθμός από αυτά (σχεδόν ενενήντα) εκτέθηκαν σε όλη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Σύμφωνα με τον ίδιο, τα πορτρέτα είχαν ανακτηθεί από βεδουίνους και εργάτες που εργάζονταν σε ορυχεία αλατιού σε μια τοποθεσία που ονομαζόταν Er-Rubayyât στο βορειοανατολικό τμήμα του Φαγιούμ, μια τοποθεσία που αργότερα αναγνωρίστηκε ως τόπος ταφής των αρχαίων κατοίκων της πτολεμαϊκής περιόδου.
Δυστυχώς, ένα μεγάλο μέρος της συλλογής του Theodor Graf πωλήθηκε από τους κληρονόμους του το 1930 και τα πορτρέτα είναι πλέον ευρέως διαδεδομένα σε όλο τον κόσμο. Το 1893 δημοσιεύθηκε από τον George Ebers ένας κατάλογος με τα πορτρέτα μούμιας από τη συλλογή του Graf. Ο G. Ebers περιέγραψε την τεχνική που χρησιμοποιήθηκε για τους πίνακες, παρείχε πληροφορίες σχετικά με το πλαίσιο από το οποίο προέρχονταν και πρότεινε ημερομηνίες για τα πορτρέτα.
Αν και οι περισσότεροι συμφωνούν πλέον ότι η εισαγωγή των πορτρέτων μούμιας χρονολογείται στον πρώτο 1ο αιώνα μ.Χ., ο Ebers χρονολόγησε ορισμένα από τα πορτρέτα του Graf στην πτολεμαϊκή περίοδο. Μια λεπτομέρεια που επηρέασε την προγενέστερη χρονολόγηση ορισμένων παραδειγμάτων από τον Ebers ήταν ότι ένα από τα πορτρέτα του Graf είχε μια επιγραφή στα αραμαϊκά γραμμένη με μαύρο μελάνι στο πίσω μέρος του πίνακα. Ο Ebers πίστευε ότι η παλαιογραφία του κειμένου, που μεταφράζεται ως «Ba'al, βοηθά», θα μπορούσε να χρονολογήσει τον πίνακα μεταξύ 450 και 300 π.Χ. Παρ’ όλα αυτά, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το ξύλο και η επιγραφή του μπορεί να ήταν πολύ παλαιότερα από το πορτρέτο, το οποίο τελικά χρονολόγησε στον 2ο έως 1ο αιώνα π.Χ.
Τα περισσότερα πορτρέτα που αποδίδονται στο Er-Rubayyât/Philadelphia είναι ζωγραφισμένα με τέμπερα σε ξύλο κέδρου. Η ραδιοχρονολόγηση του ξύλου που χρησιμοποιήθηκε για τους πίνακες έδωσε επίσης κάποιες αποκλίσεις στη χρονολόγηση των πορτρέτων. Στην πρόσφατη περίπτωση ενός «Πορτρέτου μούμιας ενός άνδρα», που αρχικά ανήκε στη συλλογή του Theodor Graf και τώρα βρίσκεται στο Μουσείο J. Paul Getty, προτάθηκε η χρονολόγηση με βάση την τεχνοτροπία του στο 220-250 μ.Χ. Έχει αναζωπυρωθεί πολλές φορές το ερώτημα της χρονολόγησης των πορτρέτων στο οποίο συμπεριλαμβάνεται η μέθοδος με την οποία εργάστηκαν οι ζωγράφοι (τεχνική της εγκαυστικής, με βάση το κερί) αλλά και την προέλευση των υλικών που χρησιμοποιούσαν. Τα ευρήματα της αιγυπτιακής αποστολής στο νεκροταφείο της Φιλαδέλφειας θα βοηθήσουν στην επίλυση του ζητήματος της χρονολόγησης των πορτρέτων.
Το 1889, την ίδια χρονιά που η συλλογή Graf παρουσιάστηκε στο Βερολίνο, ένας Αυστριακός μηχανικός, ο Paul Stadler, επισκέφθηκε τον τόπο εύρεσης των πορτρέτων. Εκτός του ότι επέστρεψε με μερικά ακόμη πορτρέτα μούμιας, ο P. Stadler δήλωσε ότι είχε εντοπίσει την τοποθεσία των «ανοιγμένων τάφων από όπου μεταφέρθηκαν τα πορτρέτα του Graf» και σχεδίασε έναν χάρτη της τοποθεσίας, όπου υπέδειξε τη θέση της ανακάλυψης στην ανατολική πλευρά του σημείου όπου άρχιζε η άκρη της ερήμου, κοντά στο σύγχρονο χωριό Er-Rubayyât. Εκεί βρίσκεται πράγματι η νεκρόπολη, ανατολικά ενός ογκώδους αρχαίου ερειπιώνα. Περιέγραψε τους τάφους ως «μεγάλης ποικιλίας και μορφής», όχι λαξευμένους σε βράχο, αλλά μάλλον χτισμένους από ασβεστόλιθο χωρίς τη χρήση τσιμέντου ή άψητων τούβλων. Ο Stadler σχεδίασε επίσης τομές και σχέδια από ό,τι ήταν ορατό από τους τάφους κατά την επίσκεψή του στην περιοχή. Η τελευταία καταγεγραμμένη αρχαιολογική εργασία στη νεκρόπολη της Φιλαδέλφειας, πριν από εκείνη της αιγυπτιακής αποστολής, έγινε τη χειμερινή περίοδο 1900-1901 από τους Bernard P. Grenfell και Arthur S. Hunt.
OI EΡΓΑΣΙΕΣ της αιγυπτιακής αποστολής στη νεκρόπολη της αρχαίας Φιλαδέλφειας ξεκίνησαν με μια αρχαιολογική έρευνα. Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών που διεξήχθησαν κατά τη διάρκεια έξι περιόδων στον χώρο ο τεράστιος χώρος της νεκρόπολης υποδιαιρέθηκε σε αριθμημένες ζώνες. Ως αποτέλεσμα της ανασκαφής αυτών των περιοχών, η ομάδα μπόρεσε να δημιουργήσει μια ταξινόμηση και τυπολογία των ανασκαμμένων και καταγεγραμμένων τάφων. Οι ταφές και οι τάφοι της Φιλαδέλφειας θα μπορούσαν γενικά να περιγραφούν ως: α) τάφοι με μικρό βάθος για μία ή δύο ταφές είτε με ξύλινα είτε με κεραμικά φέρετρα, β) ταφικά φρεάτια που οδηγούν σε έναν ή περισσότερους ταφικούς θαλάμους, γ) λαξευτοί, κλιμακωτοί τάφοι που οδηγούν σε ταφικό θάλαμο ή loculi ή δ) λασπολιθικοί ή λιθόκτιστοι, θολωτοί τάφοι ή κατακόμβες με loculi. Η πρώιμη πτολεμαϊκή φάση της νεκρόπολης βρίσκεται στο ανατολικότερο και νοτιοανατολικότερο τμήμα. Καθώς κινείται κανείς προς τα δυτικά και πλησιάζει στον οικισμό, η φάση τείνει προς την ύστερη πτολεμαϊκή και την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο. Το πρώτο θραύσμα πορτρέτου μούμιας που βρέθηκε από την αιγυπτιακή αποστολή ανακαλύφθηκε το 2019, κατά την ανασκαφή σε ένα από τα τετράγωνα της λιθόκτιστης κατακόμβης με αριθμό Vt3. Τα περισσότερα από τα κεραμικά που βρέθηκαν στο εσωτερικό αυτής της κατακόμβης ήταν της ύστερης πτολεμαϊκής εποχής, γεγονός που υποδηλώνει είτε μια δευτερογενή εναπόθεση του θραύσματος είτε, το πιθανότερο, τη συνέχεια της χρήσης της ίδιας κατακόμβης στην πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο.
Τον Μάρτιο του 2020, κατά τη διάρκεια της πέμπτης περιόδου, οι ανασκαφές οδήγησαν στην αποκάλυψη μιας κατακόμβης κατασκευασμένης από πλίνθους με δέκα θέσεις προσανατολισμένες προς τους νότιους, δυτικούς και ανατολικούς τοίχους του θολωτού χώρου. Κατά τον καθαρισμό αυτής της κατακόμβης από πλίνθους, βρέθηκαν θραύσματα πορτρέτων μούμιας. Τα θραύσματα ήταν σε κακή κατάσταση. Παρ’ όλα αυτά, πρόκειται για τα πρώτα θραύσματα πορτρέτων μούμιας που βρέθηκαν, πιθανώς μέσα ή κοντά στο αρχικό τους πλαίσιο, και που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν σχετικά με την ειδική τυπολογία των τάφων από τους οποίους προέρχονται τα πορτρέτα αυτά. Για τον λόγο αυτό, προγραμματίστηκε μια έκτη περίοδος για να διευρυνθεί η περιοχή της ανασκαφής προς τα δυτικά και τα βόρεια.
Μέσα σε αυτή την περιοχή που ανασκάφηκε κατά την έκτη περίοδο βρέθηκε ένα νεκροταφείο στα δυτικά της κατακόμβης Vt5, το οποίο φιλοξενούσε σαράντα έναν τάφους που φαίνεται να αντιπροσωπεύουν ταφές χαμηλότερου επιπέδου, καθένας από τους οποίους περιείχε μια τυλιγμένη μούμια. Επιπλέον, δύο ακόμη κατακόμβες (Vt8 και Vt9) βρέθηκαν βόρεια και βορειοδυτικά της Vt5. Μεταξύ των αντικειμένων από αυτόν τον τάφο ήταν ένα νόμισμα που κόπηκε στην Αλεξάνδρεια, το οποίο χρονολογείται στη βασιλεία του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ.Χ.) και απεικονίζει τον Άμωνα Δία στο recto και την Ίσιδα να θηλάζει τον Αρποκράτη στο verso. Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι το νόμισμα συμπεριλήφθηκε για χάρη της εικόνας της Ίσιδας στην πίσω όψη του.
Ο ναός της Ίσιδας αποτελούσε κεντρικό μέρος της θρησκευτικής ζωής στη Φιλαδέλφεια και πολλά νεαρά αγόρια (και κορίτσια) που απεικονίζονται σε πορτρέτα μούμιας από το Er-Rubayyât φορούν χρυσά φυλαχτά της Ίσιδας με το παιδί της, που μπορεί να αντανακλούν την αφοσίωσή τους στην τοπική λατρεία της θεάς. Βρέθηκαν επίσης αμφορείς και ένα θραύσμα παπύρου 27 μιας απόδειξης για γεωργικούς σπόρους, που χρονολογείται στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ. Ορισμένοι από αυτούς τους τάφους ήταν άδειοι, ενώ άλλοι περιείχαν διαφορετικό αριθμό τυλιγμένων μουμιών, που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούσαν να φτάσουν μέχρι και τέσσερις μούμιες σε έναν τάφο. Ακόμα, βρέθηκε μια κατακόμβη με σημαντικότερο εύρημα το πορτρέτο μούμιας νεαρής γυναίκας. Κάτω από το πορτρέτο βρέθηκαν υπολείμματα του κρανίου της ιδιοκτήτριας του πορτρέτου και τμήμα της μούμιας τυλιγμένο σε ρομβοειδές περιτύλιγμα. Αξίζει να σημειωθεί από τη μελέτη του κρανίου ότι το πορτρέτο μπορεί να απεικονίζει την κυρία στην ηλικία του θανάτου της.
Η μακρά ιστορία λεηλασιών στην περιοχή και το γεγονός ότι τα πορτρέτα μούμιας που βρέθηκαν από την αιγυπτιακή ομάδα είναι αποσπασματικά -ακόμη και το πλήρως διατηρημένο πορτρέτο πρέπει αρχικά να ανήκε σε ένα μεγαλύτερο νεκροταφείο- δείχνουν τη δυσκολία καθορισμού της ημερομηνίας ή/και της ακριβούς προέλευσης των πορτρέτων από το νεκροταφείο της Φιλαδέλφειας.
Η πρώτη αυτή αρχαιολογική αποστολή στην περιοχή από τις αρχές του 20ού αιώνα παρουσίασε νέα υλικά και στοιχεία που θα συμβάλουν στη χρονολόγηση και την περιγραφή των πλαισίων ταφής των περίφημων πορτρέτων από το Er-Rubayyât.
Το ζωγραφισμένο σε λινό πορτρέτο που βρέθηκε μιμείται το σχήμα ενός ξύλινου πάνελ. Το θέμα του πίνακα είναι μια νεαρή γυναίκα, της οποίας το κεφάλι, ο άνω κορμός και τα χέρια είναι ζωγραφισμένα σε γκρίζο φόντο. Δύο θραύσματα κρανίου που βρέθηκαν στο πορτρέτο μελετήθηκαν και επιβεβαιώθηκε ότι πρόκειται για νεαρή ενήλικη γυναίκα ηλικίας μεταξύ δεκαεπτά και είκοσι δύο ετών, γεγονός που αντανακλά μια μιμητική ομοιότητα μεταξύ του ζωγραφισμένου πορτρέτου και της νεκρής. Η νεαρή κοπέλα προβάλλει μια χαρούμενη έκφραση, τα μεγάλα, στρογγυλά, σκούρα μάτια της κοιτούν κατευθείαν προς τα εμπρός. Η χρήση του ροζ με λευκές ανταύγειες φωτίζει τη σάρκα της ενώ δύο παράλληλες σκούρες γραμμές στο πλάτος του λαιμού της υποδηλώνουν τις ρυτίδες που είναι κοινώς γνωστές ως «δακτύλιοι της Αφροδίτης».
Αυτά τα χαρακτηριστικά, τα μεγάλα, στρογγυλά μάτια, το γεμάτο κάτω χείλος, το κάπως παχουλό πρόσωπο και ιδιαίτερα το έντονο, σχισμένο πηγούνι μπορούν να παρατηρηθούν και σε άλλα πορτρέτα που αποδίδονται στη Φιλαδέλφεια ή ταυτίζονται ως πορτρέτα από το Er-Rubayyât. Στα μαλλιά της φορά μια φουρκέτα και σκουλαρίκια που παρόμοια μπορεί να δει κανείς στο πορτρέτο μιας γυναίκας στη συλλογή του Ινστιτούτου Τεχνών του Ντιτρόιτ, που χρονολογείται μεταξύ 130 και 160 μ.Χ. Φοράει ένα σωληνοειδές, σπειροειδές χρυσό βραχιόλι σε κάθε καρπό και ένα διπλό χρυσό δαχτυλίδι στο μικρό και το τρίτο δάχτυλο του αριστερού χεριού της. Στο δεξιό της χέρι κρατάει ένα ανθοστόλιστο στεφάνι ή γιρλάντα από ποικιλόχρωμα κόκκινα και ροζ πέταλα τριαντάφυλλου(;). Στο αριστερό της χέρι κρατάει μια μικροσκοπική φιάλη, πιθανότατα ένα αρωματικό λάδι ή ένα μπουκάλι με αρωματικά έλαια, ή ενδεχομένως κρασί, καθώς το υγρό στο εσωτερικό της παριστάνεται με πορφυρό χρώμα. Παραδείγματα τέτοιων φιαλών σε κεραμική αλλά και σε γυαλί βρέθηκαν σε διάφορα χαρακτηριστικά και θέσεις που σχετίζονται με ταφές σε όλες τις πρόσφατα ανασκαμμένες περιοχές. Παρόλο που το έντονο κόκκινο είναι το πιο δημοφιλές χρώμα για τους χιτώνες των γυναικών που απεικονίζονται στα πορτρέτα αυτά, αυτή η νεαρή γυναίκα είναι ντυμένη με ένα κάπως μονότονο ένδυμα σε κοκκινωπό-καφέ χρώμα. Η χρονολογία του χτενίσματος, η χρονολογία των σκουλαρικιών και η τεχνοτροπία του πορτρέτου υποδηλώνουν μια χρονολογία στα μέσα έως τα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ.
Σε άλλα θραύσματα που βρέθηκαν, απεικονίζεται ένα αριστερό μάτι, το φρύδι και η αριστερή γραμμή της πλευράς της μύτης ενός ανθρώπινου προσώπου (πιθανώς γυναίκας) που δεν περιγράφεται ως προς το φύλο, λεπτομέρειες προσώπων, ενώ η βαφή έχει χαθεί και φθαρεί. Σε ένα άλλο θραύσμα δεν σώζεται αρκετό από το χρώμα για να προσδιοριστεί οριστικά το φύλο του ατόμου. Είναι πιθανότατα άνδρας, κρίνοντας από τα εξαιρετικά κοντά μαλλιά και το πλεγμένο κολιέ από μαύρο κορδόνι που συνήθως φορούσαν τα νεαρά αγόρια. Ό,τι σώζεται από το άσχημα διαβρωμένο χρώμα μάς επιτρέπει να δούμε τα κοντά σκούρα μαλλιά του νέου πάνω από ένα ψηλό μέτωπο.
Η ανακάλυψη από την αιγυπτιακή ομάδα αυτού του νέου πορτρέτου δεν είναι σημαντική μόνο αφ’ εαυτή της, αλλά και για το ότι παρέχει το αρχαιολογικό πλαίσιο για τα άλλα πορτρέτα μούμιας από το ρωμαϊκό τμήμα της νεκρόπολης, και ειδικότερα για το πλαίσιο και τη χρονολόγηση εκείνων των πορτρέτων μούμιας που φέρονται να προέρχονται από το νεκροταφείο Er-Rubayyât της αρχαίας Φιλαδέλφειας.
