Γνωρίζουμε τη Δημοτική Αγορά Κυψέλης του Δήμου Αθηναίων μέσα από τους ανθρώπους της

Όταν μπεις στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης συμβαίνει κάτι μαγικό: κάνεις ένα βήμα στο παρελθόν και μαζί στο μέλλον. Και όταν φύγεις έχεις γνωρίσει λίγο καλύτερα μία από τις πιο διαχρονικά «ζωντανές» και ζωηρές συνοικίες της Αθήνας, που αν δεν έχει αγαπήσει ήδη, υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες να μην γίνει τώρα από τις αγαπημένες σου. Γιατί σίγουρα θα ξαναπάς και την επόμενη φορά με περισσότερους φίλους.

Στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης βρέθηκα πρόσφατα για πρώτη φορά, αν και με είχε προλάβει από καιρό η φήμη της. Το πρώτο που ένιωσα ήταν χωρίς υπερβολή ένας εντελώς αλλιώτικος αέρας, περπατώντας σε μια ολοκαίνουργια Αγορά πανέτοιμη να γίνει ξανά το σήμα κατατεθέν μιας ολόκληρης γειτονιάς αλλά από τα πρώτα που παρατήρησα ήταν τα δύο «γκράφιτι» του ΚΚΕ στους τοίχους. «Φτιάχτηκαν τον Νοέμβρη του 1944, για τον εορτασμό των 26 χρόνων από την ίδρυση του ΚΚΕ, τότε είχε γεμίσει η Αθήνα, εκτιμάται πως ξεπερνούσαν τις δέκα χιλιάδες, αλλά ελάχιστα σώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου», μού εξηγεί η Μαρία Φλώρου, υπεύθυνη του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου.

Μέσα στην πλήρως ανακαινισμένη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης, που πρωτολειτούργησε το 1935, ένα σημείο λοιπόν αποφασίστηκε να κρατηθεί άθικτο: δύο τοιχογραφίες που απεικονίζουν σφυροδρέπανα, κάτω από τα οποία είναι ζωγραφισμένα τα αρχικά του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Και κάπως αυτές οι δύο τοιχογραφίες  συμπυκνώνουν για μένα όλη τη φιλοσοφία πίσω από τη νέα Δημοτική Αγορά της Κυψέλης- απόλυτος σεβασμός στην Ιστορία με το βλέμμα στο μέλλον, κάτι που μετουσιώνει άλλωστε άψογα η μόνιμη έκθεση «Δημοτική Αγορά Κυψέλης - Φωνές | Ιστορίες | Άνθρωποι» που λειτουργεί στον χώρο και σχεδίασε το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου.

Ήταν τεράστιο στοίχημα να καταφέρεις να συνοψίσεις τη μακρά και σπουδαία ιστορία μιας γειτονιάς- ορόσημο της Αθήνας σε λίγα τετραγωνικά μέτρα, αλλά αν με ρωτάτε, κερδήθηκε, παρόλο που συνήθως οι ιστορικές εκθέσεις τείνουν να έχουν εξ ορισμού μια τάση παρελθοντολαγνίας. «Ήταν δύσκολο, ειδικά για την Κυψέλη, μια περιοχή ιστορική που έχει αλλάξει πολλές μορφές τα τελευταία 100 χρόνια. Υπήρχε αυτός ο κίνδυνος να πέσουμε στο κενό του "αχ κοίτα, πώς ήταν τα πράγματα παλιά και τώρα πώς έγιναν" και να μπούμε σε ένα συγκινησιακό πλαίσιο, το οποίο δεν αντιπροσωπεύει ακριβώς αυτό που γίνεται», λέει η Γεωργία Λαζάρου, εικαστικός και μουσειοπαιδαγωγός. Όπως μου εξηγεί, στόχος ήταν η έκθεση να δημιουργήσει σύνδεση με το σήμερα, όχι απλώς νοσταλγία. «Όλο αυτό είναι μια διαρκής διαδικασία, που διαμορφώνεται, συμπληρώνεται, ανανεώνεται και δίνει την αίσθηση ότι πλάθεται ακόμα και αλλάζει σχηματισμούς», προσθέτει.

Κατά πάσα πιθανότητα, το πρώτο πράγμα που πέφτει το μάτι όταν μπεις στον χώρο της έκθεσης είναι η παμπάλαιη ταμειακή μηχανή που λειτουργούσε κάποτε στο μανάβικο της Αγοράς και δίπλα της η ζυγαριά (έχει ακόμη τις σφραγίδες της Αγορανομίας!). Ωστόσο η έκθεση δεν περιορίζεται στα αντικείμενά της, αντιθέτως είναι απόλυτα ανθρωποκεντρική αφού προσεγγίστηκε κυρίως μέσα από τους ανθρώπους της Κυψέλης και ευρύτερης γειτονιάς. Και το καλύτερο; Όλη η πληροφορία βασίζεται στην ανακάλυψη και στο στοιχείο της διάδρασης οπότε αποκτάς ενεργό ρόλο σε όλο αυτό, ανοίγοντας οριζόντια και κάθετα συρτάρια χωρίς κάποιος να το υποδεικνύει.

Εμείς σταθήκαμε αρχικά στους «Κυψελιώτες», κατοίκους της περιοχής που δραστηριοποιούνται σε διάφορους τομείς, είτε έχουν περάσει κι έχουν ζήσει και λίγο, είτε έχουν εργαστεί άμεσα με το κτίριο της Δημοτικής Αγοράς, αν και προφανώς δεν υπάρχει συγκεκριμένη σειρά στον τρόπο που μπορείς να περιηγηθείς στην έκθεση. Μπροστά μας λοιπόν τρεις οθόνες, διάφορα ενδιάμεσα ηχεία και ένας ολόκληρος κόσμος- αυτός της ιστορίας της Δημοτικής Αγοράς.

Τα βίντεο ξεκινούν με τον αρχιτέκτονα Νίκο Καβαδά, που θίγει και εμπλουτίζει το αρχιτεκτονικό κομμάτι, αφηγείται το ιστορικό ίδρυσης της Αγοράς, ενώ μιλά επίσης για τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία της αλλά και το κτιριακό απόθεμα της Κυψέλης, όπου σύμφωνα με τον ίδιο υπάρχει άλλωστε σημαντικό δείγμα εξέλιξης της αρχιτεκτονικής, «επειδή συναντάς πάρα πολλά ρεύματα», όπως αναφέρει μεταξύ άλλων στο απόσπασμα που προβάλλεται. Ακολουθεί η Μαρία Δανιήλ, που εργάστηκε στην αποκατάσταση του κτιρίου, επίσης αρχιτέκτονας και μετά περνάμε πάμε στην κυρίως χρήση της αγοράς, με τον Ηλία Μαμαλάκη να μοιράζεται αναμνήσεις από την πλευρά του καταναλωτή. Ο Γιώργος Ίκαρος Μπαμπασάκης, ποιητής, συγγραφέας, μεταφραστής και Κυψελιώτης, φέρνει στην επιφάνεια την καλλιτεχνική φυσιογνωμία της περιοχής, ο σκηνοθέτης Μενέλαος Καραμαγγιώλης αναδεικνύει τον καθημερινό ήρωα της Κυψέλης, δηλαδή τους ανθρώπους της και τέλος, η Σεμπένε Ισέτε θίγει το θέμα των μεταναστευτικών κοινοτήτων στην Κυψέλη ήδη από τη δεκαετία του '70.
 

Στα ενδιάμεσα ηχεία τώρα υπάρχουν σύντομα ηχητικά αποσπάσματα, στα οποία καθημερινοί άνθρωποι μεταφέρουν τις εντυπώσεις τους. Εκεί μπορείς να ακούσεις μαρτυρίες από απογόνους παλιών καταστηματαρχών της δημοτικής αγοράς, όπως ο Σωκράτης Τσιχλιάς που είχε το φημισμένο για τα τυριά και την φέτα μπακάλικο μέσα στην αγορά, ο Γιάννης Μαζαράκης που είχε το μανάβικο και ο Αντώνης Ξενάκης, που είχε το κρεοπωλείο στην απέναντι γωνία, από τα πρώτα καταστήματα της αγοράς. Κάτω συναντάμε κατοίκους καταναλωτές της Δημοτικής Αγοράς, όταν ήταν ακόμη αγορά τροφίμων και για το τέλος υπάρχει κάτι πιο συμβολικό και κατά την γνώμη μου άκρως συγκινητικό... παιδικές φωνές να σε καλωσορίζουν σε περίπου δέκα διαφορετικές γλώσσες στην Κυψέλη, όλες μαθητών του 30ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών, το οποίο βρίσκεται πάνω από την πλατεία Κυψέλης.

«Η αρχική μας σκέψη ήταν το στοιχείο της φωνής και κάπως έτσι έγινε και η σύνδεση. Παλιά οι έμποροι χρησιμοποιούσαν τη φωνή ως μέσο προώθησης των προϊόντων τους, ήταν μια αγορά ζωντανή και πολύβουη, όπως λέει και ο Ηλίας Μαμαλάκης, οπότε είχε αυτό το στοιχείο. Χρησιμοποιήσαμε αντίστοιχα αυτή τη φωνή ώστε να αναφερθεί όλη η ιστορική πληροφορία, αλλά με τις φωνές σύγχρονων ανθρώπων που το έζησαν, το θυμούνται και ήθελαν να το μοιραστούν», εξηγεί η Γεωργία Λαζάρου.
 

«Η έκθεση στήθηκε χωρίς να χρειάζεται να είμαστε εμείς μέσα για να πούμε για την ιστορία της Κυψέλης ή της αγοράς. Μόνος σου το ανακαλύπτεις. Ξεπερνώντας την πρώτη αμηχανία του να ανοίξεις ένα συρτάρι, ανοίγεις και τα υπόλοιπα και κάπως έτσι αντιλαμβάνεσαι και πώς έχει δομηθεί ο χώρος», προσθέτει η Μαρία Φλώρου για τα συρτάρια που στέκουν στον απέναντι τοίχο και αφηγούνται την ιστορία της γειτονιάς και της ευρύτερης περιοχής της Κυψέλης, ξεκινώντας από το όνομα (Spoiler: η πρώτη ονομασία ήταν Γυψέλη γιατί λέγονταν πως υπήρχαν γύπες πολλοί στην περιοχή!) και περνώντας στα κτίρια και την αρχιτεκτονική τους, την εμβληματική Φωκίωνος Νέγρη, που κυριαρχεί σε όλες τις μαρτυρίες, τα ζαχαροπλαστεία της εποχής και τέλος τα θέατρα και τα σινεμά. 

Στην έκθεση προβάλλονται επίσης αποσπάσματα από ασπρόμαυρες ταινίες του παλιού ελληνικού κινηματογράφου που γυρίστηκαν στο κτίριο της Αγοράς, όπως η αριστουργηματική «Κάλπικη Λίρα» του 1955 και το απόσπασμα με την Έλλη Λαμπέτη που έχει γυριστεί μέσα στη Δημοτική Αγορά.

«Είναι μια περιοχή ανεξάντλητη, με αφορμή το κτίριο αναλύθηκε ολόκληρη η γύρω περιοχή», λέει η Γεωργία Λαζάρου. «Έπρεπε οπωσδήποτε να αναδείξουμε το κτίριο και την διαχρονική αξία του. Ο καλύτερος τρόπος να αναδείξεις κάτι που νομίζεις ότι δεν έχει ψυχή είναι να το ενώσεις με τους ανθρώπους που έχουν ψυχή, γι' αυτό οδηγηθήκαμε στις φωνές εμπόρων, φωνές καταναλωτών, φωνές ανθρώπων που θυμούνται πώς ήταν τριγύρω η γειτονιά. Θέλαμε ουσιαστικά και να καλωσορίσουμε τους ανθρώπους, τους πρόσφυγες, μετανάστες ή τους νέους εργαζόμενους στην περιοχή, τους νέους καταστηματάρχες, να μάθουν γι' αυτήν την περιοχή και να την αγαπήσουν. Κάπως έτσι κατευθυνθήκαμε: άνθρωποι, Κυψέλη, κτίριο», προσθέτει η Μαρία Φλώρου για το φιλόδοξο αυτό πρότζεκτ, στο οποίο συμμετείχαν επίσης οι Νιόβη Ανδριώτη και Ιωάννα Παντέ, που ασχολήθηκαν μεταξύ άλλων με την έρευνα και τη μουσειολογική μελέτη.

Ένα είναι βέβαιο- πως στην ανακαινισμένη Δημοτική Αγορά Κυψέλης βλέπεις όλα τα κουτάκια της ιστορίας και η έκθεση «Δημοτική Αγορά Κυψέλης - Φωνές | Ιστορίες | Άνθρωποι» είναι εκεί για να το διαφυλάξει και να το πάει ένα βήμα παραπέρα, προσκαλώντας νέους, κατοίκους, οποιονδήποτε τον ενδιαφέρει ο τόπος που ζει, να μάθoυν λίγα ή πολλά περισσότερα για μία από τις πιο διαχρονικά «ζωντανές» και ζωηρές συνοικίες της Αθήνας, μέσα από τις πιο παράξενες και όμορφες ιστορίες, που την διαμόρφωσαν στο πέρασμα των χρόνων.