Η εικονογραφημένη ιστορία του τατουάζ, από την αρχαιότητα ως σήμερα

TATTOO

Οι εθνογραφικές του ρίζες, η μαγική του δύναμη, η σύγχρονη μανία

11.2.2017 | 10:00

Χρειάστηκε να πάω δύο μέρες για να μπορέσω να μπώ σε ένα από τα πιο ωραία μουσεία του Παρισιού. Η ουρά ξεκινούσε από τα ταμεία, έκανε οχτάρια στον κήπο με τη “τροπική” βλάστηση και έφτανε στο δρόμο, απέναντι περίπου από τη γέφυρα Branly. Γέροι bikers, ρωμαλέοι μπαμπάδες με αλογοουρά και κατάστικτα μπράτσα (γυμνά, βέβαια), κορίτσια στην εφηβεία με γοτθικά τατουάζ στο κάτασπρο δέρμα τους- ένα ετερόκλητο πλήθος με ανθρώπους που ήταν ζόρικοι, αλλά κυρίως ήθελαν να μοιάζουν ζόρικοι.

Καθόλου παράξενο. Το τατουάζ είναι η μεγαλύτερη μόδα της δεκαετίας. Σύμφωνα με μια προπέρσινη έρευνα του Γαλλικού Ινστιτούτου Δημοσκοπήσεων (IFOP) ένας στους πέντε Γάλλους μεταξύ 25-34 ετών έχει τατουάζ. Η πυκνότητα είναι ακόμα μεγαλύτερη στην Αμερική. Και αυξάνεται αλματωδώς. Είναι κάτι σαν συλλογική μανία. Ξεκίνησε στα 1990s και πυροδοτήθηκε από τη μόδα, το ντιζάιν, τη διαφήμιση και τις νεανικές κουλτούρες. Τώρα είναι παντού. Αλλά δεν εμφανίστηκε από το πουθενά. Το τατουάζ είναι αρχαίο όσο ο άνθρωπος. Η σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη του ανθρώπου των πάγων στις Οτζαλικές Άλπεις, με 57 τατουάζ στο συρικνωμένο δέρμα του, έδειξε ότι η πρακτική ήταν γνωστή ήδη πριν 5.000 χρόνια!

Η γοητεία της επιτυχημένης έκθεσης έγκειται στο ότι ενώ έχει πρωτοφανές εθνογραφικό υπόστρωμα (ταιριαστό σε ένα τέτοιο μουσείο), είναι ένα πανηγύρι σωματικής έκφρασης. Βλέπεις πού και πώς οι λαοί χρησιμοποιούσαν το τατουάζ για να εξαίρουν ή να στιγματίζουν ομάδες, αλλά βλέπεις και την αισθησιακή χάρη που έχει το ζωγραφισμένο σώμα, την αυτοπεποίθηση στα μάτια εκείνων που ποζάρουν περήφανοι, αλλιώτικοι, εικονογραφημένοι (μου έκανε εντύπωση πάντως που από την ενδελεχή βιβλιογραφία απουσίαζε το “Illustrated Man” του Μπράντμπερυ). Το πλήθος έβλεπε τις εκατοντάδες εικόνες, όχι με ιστορική ή επιστημονική απόσταση, αλλά σαν κάτι που τους αφορά προσωπικά. Υπήρχε χαλαλοή στις αίθουσες, σα να μπούκαρε σχολείο εφήβων.

Η πιο έυκολη διαπίστωση: δεν υπάρχει λαός που να μη κάνει τατουάζ. Είτε επειδή θέλει να ζήσει στο κέντρο είτε στο περιθώριο της κοινωνίας. Από το παραδείσια νησιά του Ειρηνικού, μέχρι τις ερημιές των Ινδιάνων της Αμερικής, από τους Ιάπωνες γιακούζα μέχρι τους αφρικανούς που αλατίζουν τις ουλές τους για να εξογκώνονται- όλοι οι λαοί του πλανήτη εγχέουν μελάνι κάτω από το δέρμα τους. Κάθε πολιτισμός, έχει την δική του αισθητική. Κάθε εποχή, έχει τη δική της στάση.

Με οδηγό, ορισμένες από τις φωτογραφίες της έκθεσης που μού έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση, θα προσπαθήσω να σας δείξω άκρες-μέσες, τα βασικά μοτίβα της αρχαίας πράκτικής.

Τατουάζ στο δέρμα του Ανθρώπου των Παγετώνων, που ανακαλύφθηκε στις Οτζαλικές 'Αλπεις, μετά από 5.000 χρόνια

Aυτό το μικρό αγαλματίδιο από τις Δυτικές Θήβες της Αιγύπτου (φαγιάνς που βρίσκεται στο Λούβρο), δείχνει μια παλλακίδα του 18ου αι. π.Χ. στιγματισμένη με τατουάζ. Θα πρέπει να είναι από τις πιό παλιές καταγραφές τη πρακτικής –αν όχι η πιό παλιά. Χρειάστηκε να περάσουν δέκα αιώνες για να εμφανστούν ανάλογα αρχαιολογικά ευρήματα περί το τατουάζ στην Ευρώπη. Το 3ο αι. π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Πλίνιος και ο Τάκιτος θα μιλήσουν για εικονογραφημένους Βρεττανούς και Σκωτσέζους και ένας Έλληνας ιστορικός- ο Ηρωδιανός της Αντιοχείας. Στην αρχαία Θράκη συνηθιζόταν οι γυναίκες να κάνουν τατουάζ. Υποθέτει κανείς ότι οι Αθηναίοι είδαν (πρώτη;) φορά εικονογραφημένους ανθρώπους πάνω στις Θρακιώτισσες σκλάβες που κατέφθαναν στην πόλη τους.

Μουμιοποιημένο ανθρώπινο δέρμα του 3ου π.Χ. αι. από το δεξί ώμο ενός αρχηγού της αρχαίας Σκυθίας. Τα σύμβολα του τατουάζ του είναι αποτροπαϊκά –πράγμα που συνηθιζόταν τότε στις νομαδικές φυλές που ζούσαν εκεί, μετακινούμενες διαρκώς στις παγωμένες στέπες. Βρίσκεται στο Μουσείο Ερμιτάζ.

Μια αρμένισσα πόρνη, μόλις το έχει σκάσει από τουρκικό μπορντέλο, στις 25 Αυγούστου 1919. Συγκλονιστική φωτογραφία. Τη δεκαετία του 1920 χιλιάδες αρμένισσες κατέφευγαν στη Συρία για να γλυτώσουν από την γενοκτονία της φυλής τους –κι εκεί εξαναγκάζονταν να γίνουν πόρνες. Για να τις εντοπίζουν και να τις αποτρέψουν να το σκάνε, οι Τούρκοι νταβατζήδες τις μαρκάριζαν με τατουάζ στο στήθος και στο πρόσωπο. Φωτογραφία της Παγκόσμιας Ενωσης Χριστιανών Γυναικών, στο Χαλέπι.

Αυτή η γηραιά κυρία ονομάζεται Anna Artoria Gibbons και έζησε τη ζωή της επιδεικνύοντας τα τατουάζ της και διατρέχοντας την Αμερική με μπουλούκια και τσίρκα. Ξεκίνησε λίγο πριν ξεσπάσει ο αμερικανικός εμφύλιος και συνέχισε μέχρι το βαθύ γήρας της. Δεν είχε πάνω της τίποτα από τον σύγχρονο αισθησιασμό του τατουάζ- ήταν κάτι αξιοπερίεργο, απλώς, που οι άνθρωποι πλήρωναν για να το δούν. Πάνω στο δέρμα της, ο άντρας της, είχε χτυπήσει αγαπημένα θέματα της επισκοπιανής πίστης της: αγγέλους και αγίους. Και τον Τζορτζ Ουάσινγκτον!

Ένα από τα πιο πλούσια κεφάλαια της σύγχρονης ιστορίας του είδους είναι το τατουάζ στις ρωσικές φυλακές. Είναι πολλοί οι λόγοι. Για πολλά χρόνια η Δύση δεν είχε την παραμικρή πληροφορία για αυτόν τον κλειστό κόσμο, που είχε δικά του σύμβολα, ιεραρχία και δομή. Ωστόσο, τα τατουάζ ήταν συνώνυμα με το έγκλημα ήδη από την εποχή του Τσάρου. Μέχρι το 1861 το τατουάζ ήταν υποχρεωτικό για όλους τους φυλακισμένους. Ανάλογα με τη φύση του εγκλήματος χτυπιόταν διαφορετικό τατουάζ: SP για την εξορία στη Σιβηρία, Κ για την καταναγκαστική εργασία, ενώ μέχρι το 1914, στο μέτωπο του κλέφτη χτυπιόταν ένα μεγάλο V, το αρχικό της λέξης Vor.

Αυτοσχέδιο μηχανάκι στις ρωσικές φυλακές. Αντί για μελάνι, χρησιμοποιείται αιθάλη. Μέχρι το 1990, η δουλειά γινόταν με βελόνες.

Δεκάδες κωδικά σήματα πρέπει να σταλούν μέσω των τατουάζ του φυλακισμένου. Που όλα σχεδόν βοηθάνε στην επιβίωσή του: η σεξουαλική του προτίμηση, η ομάδα στην οποία ανήκει, ο επιθετικός αντισημιτισμός του, η κριτική του στην εξουσία.

Tα περισσότερα από τα σχέδια των Ρώσων φυλακισμένων είναι γνωστά χάρη σε δύο ανθρώπους: τον φωτογράφο Σεργκέι Βασίλιεφ και τον ερασιτέχνη εθνογράφο Ντάνζινγκ Μπαλντάεφ.

Ο Μπαλντάεφ κατέγραψε με ακρίβεια ιστοριοδίφη τα τατουάζ που έβλεπε πάνω στα σώματα των φυλακισμένων της διαβόητης φυλακής Κρέστι, στην Αγία Πετρούπολη. Είχε δυσμενώς διοριστεί εκεί ως φρουρός, αφού είχε μεγαλώσει σε ορφανοτροφείο –γιός ενός "εχθρού του λαού". Τα αφελή του σχέδια εκδόθηκαν μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού σε τρεις τόμους υπό τον τίτλο "Russian Criminal Tattoo" και αποτελούν ένα σχεδόν πλήρη οδηγό των συμβόλων που εχρησιμοποιούντο.

Τατουάζ ρώσου φυλακισμένου, καταγεγραμμένο από τον Μπαλντάεφ. Έχει τίτλο "Τα φοβερά πέη της χώρας των τρελών". Ο Μαρξ κρατάει στα χέρια του το "Κεφάλαιο" και πάνω στά πέη είναι γραμμένο: "Όλα για το λαό!". Ο συγκεκριμένος φυλακισμένος αρνιόταν να κάνει την καταναγκαστική εργασία του και καταστρατηγούσε διαρκώς τους νόμους της φυλακής.

Ο καπετάν Κωνσταντίνος, αρβανίτης στην καταγωγή, ήταν επίσης ένα από τα πρώτα αξιοθέατα των τσίρκων (αν και κατέληξε στο Φολί Μπερζέρ!).

Τρείς μήνες κράτησε, λέει η δερματοστιξία του στη Mπούρμα και έπρεπε να τον συγκρατούν πέντε άντρες, καθώς γρύλιζε από τον πόνο.

Αυτό το σχέδιο του Ιάπωνα καλλιτέχνη Ουταγκάουα Κουνιγιόσι (1797- 1861) εικονογραφεί ένα δημοφιλές διήγημα της εποχής, το οποίο περιγράφει τον αγώνα 108 εκτός νόμου ηρώων εναντίον της διεφθαρμένης εξουσίας. Το σώμα τους είναι γεμάτο τατουάζ, γεγονός που συμπίπτει με την έκρηξη ενδιαφέροντος γύρω από το είδος, εκείνη την εποχή

Ηθοποιός του θεάτρου καμπούκι σε ρόλο πυροσβέστη, που ήταν και από τους ηρωϊκότερους (δεδομένου ότι η πυρκαγιά ήταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος σε πόλεις κατασκευασμένες από ξύλινα σπίτια). Τα μπράτσα και οι ώμοι του είναι καλυμμένοι με τατουάζ που υποδηλώνουν την συντεχνία του.

Η παντοδύναμη βιομηχανία του γιαπωνέζικου κινηματογράφου δεν θα μπορούσε να μείνει αμέτοχη. Σε οθόνες της έκθεσης προβάλλονταν σκηνές από δύο φιλμ της δεκαετίας του '60, το ένα με ζόρικους γιακούζα (δεν μπόρεσα να βρω τον τίτλο, αλλά ήταν του Σεϊτζούν Σουζούκι) και αυτό το φιλμ, που το είδαμε πρόπερσι και στην Αθήνα και είναι γνωστό με τρείς τίτλους, επικρατέστερος των οποίων είναι το "Ιrezumi, Το τατουάζ της αράχνης» (1966). Σκηνές του υπάρχουν στο Youtube, κατ' ουσίαν πρόκειται για ένα αισθησιακό φιλμ με λίγο γυμνό και κορυφαία, βεβαίως, τη σκηνή του τατουάζ στην πρωταγωνίστρια.

Η γνωστή και μη εξαιρετέα Ιρίνα Ιονέσκο έβαλε κι αυτή το δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων και έβγαλε ένα βιβλίο με γιακούζα στα λουτρά τους. Βασικά, το θέαμα ήταν ηδονοβλεπτικό και οι φωτογραφίες πουλήθηκαν σα φρέσκο ψωμί στη Δύση.

Στην Ιαπωνία, σε αντίθεση με τον υπόλοιπο κόσμο, το τατουάζ εξακολουθεί να θεωρείται κάτι ακραίο και κάπως παρακατιανό. Οι νέοι, ακριβώς εξαιτίας αυτού, εξακολουθούν να το κάνουν, αλλά σε μικρή κλίμακα και χωρίς να το αποκαλύπτουν δημοσίως.

Η επίσημη απαγόρευσή του μετα τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, έχει αφήσει ακόμη τα ίχνη της- και πάνω από δημόσια λουτρά, αθλητικά κέντρα, ακόμη και ξενοδοχεία υπάρχουν και σήμερα επιγραφές που δηλώνουν ότι απαγορεύεται.

Ιδιαίτερη θέση στην ιστορία της φωτογραφίας έχουν φωτογραφίες, σαν αυτές, του Γάλλου Μarc Garanger, με γυναίκες της Αλγερίας το 1960. Όταν τις έβγαλε, ο Μarc ήταν 25 ετών, δούλευε ήδη ως επαγγελματίας φωτογράφος και ήξερε ότι συμμετείχε σε ένα βρώμικο πόλεμο.

Ο ντε Γκωλ για να τιμωρήσει τα ορεινά χωριά που συνεργαζόταν με την αλγερινή αντίσταση (το διαβόητο FLN), τα ισοπέδωσε και μετέφερε τον πληθυσμό τους σε κατ' ευφημισμόν νέα χωριά- ουσιαστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εκεί τους εξέδωσαν καινούριες ταυτότητες και τις φωτογραφίες τους ανέλαβε να βγάλει ο Μarc.

Κάτι τόσο απλό και τετριμένο, αυτός το ύψωσε σε αληθινή τέχνη. Εκμεταλλέυτηκε το γεγονός ότι οι γυναίκες αυτές έπρεπε να βγάλουν μπροστά του το πέπλο τους (κάτι αδιανόητο υπό κανονικές συνθήκες και βασικό ταμπού για τις μουσουλμάνες) αποκαλύπτοντας το πρόσωπό τους, με το ευθύ, εχθρικό ή φοβισμένο βλέμμα, τα τατουάζ της φυλής τους, τα υπογραμμισμένα μάτια τους.

Έχουν κάτι από τις πρώτες δαγκεροτυπίες αυτά τα πορτρέτα –οξύ και μνημειακό- που δύσκολα ξεχνιέται.>

Στο οπισθόφυλλο του σημειωματαρίου του Γκωγκέν, ο οποίος βρήκε τον παράδεισο στα νησιά της Μαρκησίας, βλέπετε ένα μοτίβο πολυνησιακού τατουάζ. Δεν είναι τυχαία η σαρωτική αναβίωσή τους σήμερα. Είναι από τα πιό όμορφα, τα πιό αρμονικά.

'Αντρας με τατουάζ από τις νήσους της Μαρκησίας. Σε όλους τους πολυνησιακούς πληθυσμούς τα τατουάζ καλύπτουν σχεδόν ολόκληρο το πρόσωπο.

Φωτογραφία ιθαγενούς από τα νησιά της Μαρκησίας

Aρχηγός Μαορί, τέλη 18ου αι. Οι Μαορί της Νέας Ζηλανδίας είναι το άλλο μεγάλο αστέρι της έκθεσης. Απίστευτης αρμονίας και χάρης σχέδια, πάνω σε γυμνασμένα, όμορφα σώματα, μοιάζουν με εικόνες από ένα χαμένο παράδεισο.

Το τατουάζ των Μαορί λέγεται Τa-moko και είναι περισσότερο χάραξη, παρά στίξη. Προέρχεται από τη αρχαία λέξη της Ταϊτής tatau, που αναφέρεται τη σμίλευση των συμμετρικών ελλειψοειδών γραμμών του προσώπου με μικρά σκαρπέλα που ονομάζονται uhi.

Πολύ χαρακτηριστικοί είναι και αυτοί οι πίνακες του Goddfried Lindauer (1839-1926), που από την Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης, για να αποφύγει το στρατό, βρέθηκε στη Ταϊτή και για τριάντα χρόνια ζωγράφιζε πορτρέτα ιθαγενών. Δεν λένε καλλιτεχνικά πολλά πράγματα, αλλά εθνολογικώς είναι χρήσιμα. Δείτε το χαρακτηριστικό επιχείλιο τατουάζ, που ακόμα και σήμερα χτυπάνε μερικοί Μαορί.

Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο ήταν αυτό το κεφάλαιο της έκθεσης: το μαγικό, θρησκευτικό τατουάζ της Ταϊλάνδης. Ομολογώ δεν είχα ξαναδεί τίποτα παρόμοιο.

Ο δάσκαλος του τατουάζ Ajahn Toy, σε μια ειδική τέντα που στήνεται για το σκοπό αυτό, φορά τη μάσκα του θαυματουργού ερημίτη Pho Kae Rushi Ta Fai και περιερχόμενος σε έκσταση προσπαθεί να εμφυσήσει την ιερή δύναμή του μέσω της μελάνης κάτω από το δέρμα του πιστού. Σε κατάσταση τρανς χτυπάει το τατουάζ χωρίς οδηγό ή προσχέδιο, σχεδόν με κλειστά μάτια- απορίας άξιο, πώς δεν γίνονται όλα μπάχαλο.

H μελάνη, που είναι ένας μυστικός συνδυασμός από δηλητήριο φιδιού, κινέζικο μελάνι, στάχτη και θεραπευτικά φυτά, εγχέεται με μια βελόνα 40 εκατοστών που στην άκρη της μοιάζει πολύ με την πένα μελανιού που χρησιμοποιούσαμε παλιά στην Ελλάδα.

Το τατουάζ της Ταϊλάνδης είναι πυκνογραμένο, με αποτροπαϊκά ξόρκια, ιερά κείμενα που προστατεύουν τον καθένα από αυτό που θέλει: τα ατυχήματα, το κακό μάτι, το μίσος του γείτονα. Αυτή η φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε και για το εξώφυλλο του καταλόγου της έκθεσης, από τον οποίο πήραμε πολλά στοιχεία για αυτό το άρθρο.

Όσο διαρκεί η δερματοστιξία μέσα στη τέντα, οι πιστοί καθισμένοι έξω, περιμένουν τη σειρά τους. Η αναμονή, το έντονο θρησκευτικό κλίμα, οι μάντρας που αναπέμπονται διαρκώς, η έκσταση του δασκάλου, προκαλούν αλυσιδωτές αντιδράσεις και δεν έιναι σπάνιες οι αλλοπρόσαλες κρίσεις των πιστών, που αίφνης αφηνιάζουν, χτυπιούνται κάτω ή πηδάνε τυφλά πάνω στο πλήθος σε ένα παράξενο stage diving

H αλλόκοτη τελετουργία είναι καταγεγραμμένη σε ένα εντυπωσιακό φιλμ που προβαλλόταν στην έκθεση. Έχει γυριστεί από τον σημαντικό φωτογράφο της Μοnde και των Times Cendric Arnold, ονομάζεται "Yantra: H Iερή Μελάνη" και μπορείτε εδώ να δείτε το trailer.

Kαι μια φωτογραφία που τράβηξα με το κινητό μου. Δείχνει ένα από τα πέντε ομοιώματα ανθρώπινου μέλους που ήταν στο χώρο της έκθεσης με εγχαράξεις τατουάζ. Το συγκεκριμένο, παρουσιάζει την πιο καινούρια τάση του τατουάζ, κάτι μεταξύ Μιρό και Μοντριάν!

Yπήρχαν ασφαλώς κι άλλα πολλά πράγματα στην μοναδική αυτή έκθεση. Αλλά νομίζω ότι ήδη έχουμε μακρυγορήσει. Το σίγουρο είναι ότι ανέδειξε το τατουάζ ως μία σαφή μορφή καλής τέχνης, με αισθητικούς κανόνες, αίσθημα, τεχνική, ποιητικούς συνειρμούς. Έδωσε μια γερή επιστημονική βάση σε όσους θέλουν να ψάξουν την σχέση του με την ιστορία, τους μύθους και τις δοξασίες των φυλών (π.χ. οι Ινδιάνες της Αμερικής χτυπάνε τα άστρα ορισμένων αστερισμών). Και ήταν μια ανεξίθρησκη ματιά στην ανάγκη των ανθρώπων να στολίζουν το δέρμα τους με ιδιαίτερα μοτίβα, που κατά κάποιον τρόπο διαρκούν για πάντα- ή έστω περισσότερο από αυτούς. Να κλείσω με τρείς σκόρπιες φωτογραφίες που ξεχώρισα:

Κάτι που πάντα με απασχολούσε: Τι κάνεις με τα τατουάζ σου όταν γερνάς; Από την άλλη, καλύτερη εντύπωση δεν κάνεις έτσι, στο γηροκομείο;

Κι αυτή! Είναι από μια φυλακή του Σαλβαδόρ, φωτογραφία του Μunoz που έχει φωτογραφίσει στα μπάριος της Αμερικής τους τσικάνος και τα χαμένα παιδιά της Vida Loca. Έχει κάτι υπνωτικό αυτή η φωτογραφία. Δεν είναι κακή για να κλείσει εδώ αυτό το άρθρο, που δε λέει να κλείσει με τίποτα!

Το άρθρο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο LIFO.gr το φθινόπωρο του 2013