Το λεύκωμα μιας ευγενέστερης Ελλάδας

Ανάμεσα στα περίπου 400 πορτρέτα, τις αυτοπροσωπογραφίες και ετεροπροσωπογραφίες σημαντικών προσωπικοτήτων της ελληνικής ζωής κατά κύριο λόγο, υπάρχει κι ένα κολάζ του Δημήτρη Μυταρά από τη δεκαετία του '80 με φωτογραφίες και τον τίτλο «Ο θίασος». Εκεί εμφανίζονται ο Ελύτης, ο Κουν, ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Μόραλης, ο Τσαρούχης, ο Διονύσης Φωτόπουλος και ο αδελφός του Βασίλης (επίσης σημαντικός σκηνογράφος, βραβευμένος με Όσκαρ), και ο ζωγράφος, που το υπογράφει.

Δεν είναι σημαντικό έργο, βέβαια, αλλά αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό «πορτρέτο» μιας ολόκληρης εποχής κατά την οποία τα πρόσωπα που απαρτίζουν τον «θίασο» δρούσαν και ούτε λίγο ούτε πολύ κατηύθυναν τα πολιτιστικά πράγματα της χώρας. Καθένας από τη δική του σκοπιά και ιδιότητα, συχνά μάλιστα σε συνεργασία μεταξύ τους.

Από εκείνο τον θίασο και τη μακρινή πια εποχή, ο μόνος εν ζωή σήμερα είναι ο Φωτόπουλος, ο οποίος, εκτός από κορυφαίος σκηνογράφος-ενδυματολόγος του θεάτρου, είναι εξίσου κορυφαίος συλλέκτης προσωπογραφιών.

Ανάμεσα στα τόσα σημαντικά ταμπλό ‒άλλα περισσότερο κι άλλα λιγότερο‒, συναντάμε μέχρι και ζωγραφικές απόπειρες ανθρώπων-μύθων που δεν ξέραμε ότι διέθεταν αυτή την ιδιότητα, ούτε καν ως απλή δεξιοτεχνία.

Όπως λέει, μεταξύ άλλων, ο φίλος του και συνεπιμελητής Ν.Π. Παΐσιος σε κείμενο που έγραψε για τον κατάλογο που συνοδεύει την έκθεση με τίτλο «Εαυτούς και αλλήλους»: «Ο Φωτόπουλος, προτείνοντας τη συλλογή πορτρέτων καλλιτεχνών, δίνει μια πρώτη και σοβαρή αφορμή για να γίνει η συγκεκριμένη θεματογραφία οικεία και στον ελληνικό χώρο».

Για το σπίτι του Φωτόπουλου, δε, ο ίδιος αποκαλύπτει χαριτολογώντας: «Μάταια θα ψάξει να βρει κανείς τοπία ή νεκρές φύσεις στο βουβό και ανήλιον άβατο του Λυκαβηττού. Υπάρχουν βέβαια, είναι όμως αριθμητικά τόσο λίγα, ώστε δύσκολα θα ξεχώριζαν με την πρώτη ματιά».

Μανώλης Μπιτσάκης, Αυτοπροσωπογραφία

Στην έκθεση που φιλοξενεί το Μέγαρο Εϋνάρδου της Αγίου Κωνσταντίνου σε συνεργασία με το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας συντελείται μια μικρή «εποποιία» της νεοελληνικής διαχρονικότητας που ξεκινάει από έργα του 19ου αι., προσωπογραφίες προσωπικοτήτων μιας μετα-οθωμανικής Ελλάδας, και κορυφώνεται με έργα σημαντικών ζωγράφων του 20ού αι., τα οποία παρουσιάζουν κορυφαίους καλλιτέχνες και διανοητές, με τους περισσότερους εκ των οποίων ο Διονύσης Φωτόπουλος σχετίστηκε, συνεργάστηκε και συνδέθηκε με φιλία.

Αυτές οι φιλίες έχουν περάσει σήμερα στην Ιστορία, αφού επηρέασαν την πορεία του θεάτρου, των εικαστικών, του κινηματογράφου, της μουσικής, ακόμα και της πολιτικής. Σπάνια έργα, συχνά ευτελή, που όμως καταγράφουν μια χειρονομία, ένα πάθος, μια ανεπαίσθητη στιγμή έμπνευσης, ίσως απλώς ένα ενσταντανέ μεταξύ φίλων. Γεμάτα Ελλάδα και ελληνικό πνεύμα, παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές καλλιτεχνών και μη.

Έτσι, ανάμεσα στα τόσα σημαντικά ταμπλό ‒άλλα περισσότερο κι άλλα λιγότερο‒, συναντάμε μέχρι και ζωγραφικές απόπειρες ανθρώπων-μύθων που δεν ξέραμε ότι διέθεταν αυτή την ιδιότητα, ούτε καν ως απλή δεξιοτεχνία.

O Kωνσταντίνος Καβάφης από τον Χατζηκυριάκο-Γκίκας, 1965.

Ο Κουν σκιτσάρει τον Φωτόπουλο, όπως το κάνουν ο Χατζιδάκις με παστέλ επάνω σε μια παρτιτούρα και ο Ελύτης πάνω σε ένα χειρόγραφο ποίημα. Ο σκηνογράφος και σκηνοθέτης όπερας Γιάννης Κόκκος ζωγραφίζει τον Τσαρούχη και ο συνάδελφός του Κλεόβουλος Κλώνης την Κατίνα Παξινού. Δίπλα στους σημαντικούς Έλληνες θεατρανθρώπους συναντάς και μακέτες τιτάνων όπως η Λίλα Ντε Νόμπιλι, η οποία ζωγραφίζει άλλοτε τη Μαρία Κάλλας και άλλοτε τον Τσαρούχη, τον Κουν, τον Βουτσινά, τον ίδιο τον Φωτόπουλο. Επίσης, ο Πιέρο Τόζι ζωγραφίζει τον Τσαρούχη.

Ο δάσκαλος έχει γενικότερα την τιμητική του σε αυτή την έκθεση, είτε με έργα του είτε με πορτρέτα άλλων, όπως αυτό της αγαπημένης του φίλης Θάλειας Φλωρά-Καραβία, πολεμικής ζωγράφου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Τα θέατρο αναμφισβήτητα κυριαρχεί μέσα από μακέτες και πρόσωπα μεγάλου κύρους: πρωταγωνίστριες και πρωταγωνιστές, σκηνοθέτες και σκηνογράφοι, άνθρωποι που έχουν φτάσει σ' εμάς ως μυθολογία παλιότερων εποχών. Χαρακτηριστικό δείγμα οι μάσκες του Φωκίωνα Ρωκ από τις Δελφικές Εορτές του 1930, οι μακέτες των Τόζι και της Ντε Νόμπιλι για την Κάλλας ‒ και για τη Λαμπέτη από τον Τόζι.

Χρόνης Μπότσογλου, Αυτοπροσωπογραφία, 2016

Αξιοσημείωτη είναι η συλλογή χειρογράφων, από τον λόρδο Μπάιρον, τον Μακρυγιάννη και τον Σολωμό έως τον Καβάφη, τον Κάλβο, τον Λαπαθιώτη, τον Βάρναλη, τον Χειμωνά, τον Αξελό, τον Ελύτη και τον Χριστιανόπουλο. Επίσης, βρίσκει κανείς παρτιτούρες των Χατζιδάκι, Θεοδωράκη και Ξενάκη, ενώ παράλληλα υπάρχουν σπάνιες εκδόσεις όπως αυτή της «Αμοργού» του Νίκου Γκάτσου του 1943 ή μία από τις πρώτες των ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη από τον Ίκαρο, το 1952.

Οι λογοτέχνες έχουν επίσης ξεχωριστή παρουσία ανάμεσα στα έργα. Χαρακτηριστικά αυτής της τάσης, μια αυτοπροσωπογραφία του Γιώργου Χειμωνά, ένα σπάνιο πορτρέτο του Κώστα Ταχτσή σε νεαρή ηλικία από τον Τσαρούχη, μια ξυλογραφία του Γιώργου Ιωάννου, ένα λάδι του Ντίνου Χριστιανόπουλου, ένα πορτρέτο του Νίκου Γκάτσου από τον Ψυχοπαίδη.

Από τα φαγιούμ μέχρι τις ξυλογραφίες του Γαλάνη και του Κεφαλληνού, από τα γλυπτά του Γιάννη Παππά μέχρι εκείνα του Λάππα, από τον Θεόφιλο και τον Κόντογλου μέχρι τον Εγγονόπουλο, τον Μόραλη, τον Φασιανό και τον Μαντζαβίνο, η έκθεση, μέσα από την προσωπογραφία, δίνει το πανόραμα της ελληνικής εικαστικής τέχνης σε αξιοσημείωτο βάθος χρόνου. Κι όλα αυτά με μια θεατρικότητα που περιέχει από τα νεκρικά εκμαγεία του Παλαμά και του Λαπαθιώτη έως τις γελοιογραφίες του Μποστ, του Αργυράκη και του Κυριακούλη.

Ανάμεσά τους πανταχού παρών ο Διονύσης Φωτόπουλος, ο οποίος αναδεικνύεται στον απόλυτο ενορχηστρωτή, σκηνοθέτη και σκηνογράφο του πρόσφατου θεατρικού και όχι μόνο πολιτισμού μας. Δεν είναι άμοιρο συμβολισμού, λοιπόν, το περίφημο «Ενθύμιον», η επιζωγραφισμένη φωτογραφία του Γιάννη Τσαρούχη με τον ίδιο, τον Μάνο Χατζιδάκι και τον Διονύση Φωτόπουλο από το μακρινό 1990, ακόμα ένα χαρακτηριστικό έκθεμα της πλούσιας αυτής συλλογής.

Το περίφημο «Ενθύμιον», η επιζωγραφισμένη φωτογραφία του Γιάννη Τσαρούχη με τον ίδιο, τον Μάνο Χατζιδάκι και τον Διονύση Φωτόπουλο από το μακρινό 1990.