Οθόνη από χαρτί!

«Το βιβλίο πέθανε! Το μέλλον ανήκει στο ηλεκτρονικό βιβλίο!», έλεγαν και ξαναέλεγαν, χρόνια τώρα, οι κάθε λογής ευαγγελιστές της τεχνολογικής προόδου. «Καλύτερο το e-book από το τυπωμένο· γλυτώνεις χώρο, πάρα πολύ χώρο· "κουβαλάς" μαζί σου βιβλιοθήκες ολόκληρες· βρίσκεις ότι θες σε ελάχιστο χρόνο· συνδέεσαι με πολλές πηγές πληροφόρησης μόνο με ένα κλικ. Άσε που είναι φθηνότερο».

Η κυκλοφορία στην αγορά των πλέον εξελιγμένων συσκευών ανάγνωσης (e-readers), έδωσε την χαριστική βολή –θεωρητικά τουλάχιστον– σε μια ανθρώπινη εφεύρεση 1500 ετών: το χάρτινο βιβλίο πέθανε!

Ούτε λίγο ούτε πολύ, όλους όσους τολμούν να διατυπώσουν επιχειρήματα υπέρ του τυπωμένου, τους λένε ρομαντικούς ή –στη χειρότερη εκδοχή– χαρτεμπόρους!

Ποια η πορεία του ηλεκτρονικού βιβλίου σήμερα, και ποιο το μέλλον του βιβλίου επί χάρτου; Αναμφισβήτητα, το e-book (ηλεκτρονικό βιβλίο), ήρθε για να μείνει. Διευκολύνει πάρα πολύ ερευνητές και πανεπιστημιακούς. Τα επιστημονικά άρθρα δημοσιεύονται σχεδόν αποκλειστικά σε ηλεκτρονική μορφή (παρότι πολλοί τα τυπώνουν για να τα διαβάσουν). Τα διδακτικά εγχειρίδια διατίθενται και σε ψηφιακά αρχεία (pdf, e-pub κ.ά.). Τηλεφωνικοί κατάλογοι και λεξικά έγιναν ηλεκτρονικά με επιτυχία.

Εγκυκλοπαίδειες «στεγάστηκαν» κι αυτές στην οθόνη, χωρίς όμως να διατηρηθεί κ' η ποιότητα των κειμένων (είναι γνωστό ότι η ποιότητα των κειμένων της εγκυκλοπαίδειας του Πυρσού είν' άφταστη). Ακόμα και στη λογοτεχνία, πολλοί αγόρασαν ηλεκτρονικές συσκευές ανάγνωσης, όμως ποτέ δεν έπαψε να τυπώνεται η λογοτεχνία, και οι τελευταίες έρευνες δείχνουν πτώση στην πωλήσεις αυτών των συσκευών.

Απ' την εποχή της φωτοστοιχειοθεσίας και των πρώτων Η/Υ, η επανάσταση στους τρόπους δημοσίευσης του έντυπου λόγου (βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά) και η παράλληλη γιγάντωση του διαδικτύου, μηδένισαν το χρόνο και την απόσταση στη διάδοση της πληροφορίας. Μήπως το μέλλον προοιωνίζεται απολύτως ψηφιακό; Η οθόνη πρόκειται να αντικαταστήσει πλήρως το χαρτί κι αν ναι, πότε; Σύντομα, σε κάποια χρόνια, ή ίσως ποτέ; Μήπως η παραδοσιακή έντυπη μορφή του βιβλίου θα συνεχίσει να εξυπηρετεί αντικειμενικές ανάγκες και αν ναι, ποιες είναι; Μπορούμε να τις προσδιορίσουμε;

Για να διερευνήσουμε αυτό το ερώτημα θ' ανατρέξουμε στον ίδιο τον Αριστοτέλη, αλλά και στη σύγχρονη έρευνα.

Ας τα πάρουμε τα πράγματα απ' την αρχή. Με βάση τον Αριστοτέλη κάθε τι δημιουργείται σύμφωνα με τα περίφημα τέσσερα αίτια: α) το υλικό αίτιο (η ύλη του αντικειμένου), β) το ειδικό αίτιο (η μορφή του αντικειμένου), γ) το ποιητικό αίτιο (από ποιον είναι φτιαγμένο το αντικείμενο), και δ) το τελικό αίτιο (ο σκοπός για τον οποίον φτιάχτηκε το αντικείμενο).

Αν εφαρμόσουμε στην περίπτωσή μας την αριστοτελική φιλοσοφία, τότε προκύπτει πως το e-book είναι και δεν είναι βιβλίο. Ως προς την ύλη διαφέρουν τελείως, αν και τελευταία σε κάποιους ηλεκτρονικούς αναγνώστες χρησιμοποιούν φυσικό μελάνι για να τους «βιβλιοποιήσουν».

Η μορφή δεν είναι ίδια. Όταν διαβάζεις ένα αρχείο απ' την οθόνη του pc σου μόνο βιβλίο δεν το λες. Στους δε ηλεκτρονικούς αναγνώστες έγινε προσπάθεια να μιμηθούν, στην επίπεδη διάσταση, το σχήμα του βιβλίου, αλλά ενός (!) μόνο σχήματος, λες και στους αιώνες βιβλιοπαραγωγής επέλεγαν χωρίς λόγο ποικιλίες σχημάτων.

Το ποιητικό αίτιο είναι κοινό μόνο κατά το ήμισυ. Ο συγγραφέας παραμένει ο βασικός δημιουργός της συγγραφής του βιβλίου, αλλά όχι και της έκδοσής του. Απουσιάζει ο επιμελητής έκδοσης, ο τυπογράφος, ο σελιδοποιός (τα e-pub, είδος e-book δεν σελιδοποιούνται) και σε κάποιες περιπτώσεις και ο εκδότης. Περιττά έξοδα θα πείτε, ξεπερασμένα απ' την τεχνολογία. Θα το δούμε...

Τέλος, ας δούμε το τελικό αίτιο. Ποιος είναι ο βασικός σκοπός του βιβλίου; Tο βιβλίο ήταν, είναι και θα είναι ο υλικός φορέας της διατήρησης στο χρόνο και διάδοσης της πληροφορίας, γραπτού και εικαστικού περιεχομένου. Ποιος ο απώτερος σκοπός του βιβλίου;

Είναι η απόλαυση της ανάγνωσης, η πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου μέσω της λογοτεχνίας (πεζό, ποίημα, θέατρο, δοκίμιο) η έρευνα, διδασκαλία και διάδοση της επιστημονικής γνώσης στα σχολεία και στα πανεπιστήμια, με στόχο τον διαφωτισμό, την αυτογνωσία του ανθρώπου και τη γνώση του κόσμου που μας περιβάλλει, ή όλα μαζί τα παραπάνω; Το δε ερώτημα που προκύπτει: το e-book πετυχαίνει μόνο τον βασικό ή και τον απώτερο σκοπό του βιβλίου (τελικό αίτιο);

Είναι ολοφάνερο ότι ο σκοπός του βιβλίου (το τελικό αίτιο) επηρεάζεται από τα άλλα 3 αίτια. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν επηρεάζεται θετικά ή αρνητικά. Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν ως επιχειρηματολογία υπέρ και κατά του ηλεκτρονικού βιβλίου. Τα τελευταία χρόνια κάποιοι προτείνουν την αντικατάσταση του έντυπου βιβλίου στην εκπαίδευση, από το ηλεκτρονικό. Πέραν των προαναφερθέντων πλεονεκτημάτων, το τελευταίο τους επιχείρημα είναι η εξοικείωση των παιδιών με την τεχνολογία. Πολλά παιδιά νηπιαγωγείου έχουν tablet.

Πριν όμως καταδικάσουμε το έντυπο βιβλίο, δεν θα ήταν χρήσιμο να δούμε τι λένε οι σύγχρονες έρευνες στις προηγμένες χώρες;

Συγκεκριμένα:

1. Pew Research Center, Washington. Έρευνα: Book Reading 2016. Τα στοιχεία: Μόνο το 6% των ερωτηθέντων έχει διαβάσει μόνο ηλεκτρονικά βιβλία. Στις ηλικίες 18-29 ετών το 72% εξέφρασε την προτίμησή του στο τυπωμένο.

2. American University, Washington. Φεβρουάριος 2016. Ερευνήτρια: Naomi S. Baron, καθηγήτρια γλωσσολογίας. Τα στοιχεία: Το 92% των φοιτητών προτιμά τα βιβλία του τυπωμένα κι όχι ψηφιακά. Συμφωνούν το 95% των Γερμανών φοιτητών και το 77% των Ιαπώνων. Οι λόγοι: δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν, εύκολα αποσπάται η προσοχή, ειδικά αν πρόκειται για διδακτικά εγχειρίδια και μετά από μερικές ώρες παθαίνουν πονοκέφαλο ή έχουν άλλες σωματικές ενοχλήσεις.

3. Journal of Education and Human Development, Ιούνιος 2014, Vol. 3 p.p. 243-258. Εκδότης: American Research Institute for Policy. Τα στοιχεία: Το ποσοστό των πρωτοετών φοιτητών που προτιμούν τα βιβλία τους να είναι ψηφιακά μειώνεται διαρκώς και δεν ξεπερνά το 5%. Ακόμα και στα τμήματα Πληροφορικής, το ποσοστό των φοιτητών που χρησιμοποιούν ηλεκτρονικά βιβλία δεν ξεπερνά το 30%.

4. Association of American Publishers. Οι πωλήσεις των e-books μειώθηκαν κατά 18,7% για το πρώτο 9μηνο του 2016.

5. Euromonitor International. Οι πωλήσεις των e-readers μειώθηκαν κατά 40% μεταξύ του 2011 – 2016.

6. U.K. Publishers Association. Οι πωλήσεις των e-books το 2016 βυθίστηκαν κατά 17%.

7. Journal of Education and Human Development, Vol. 58, 2013. Μελέτη σε σχολεία στη Νορβηγία. Τα στοιχεία: Οι μαθητές που διαβάζουν στο χαρτί έχουν πολύ καλύτερους βαθμούς σε τεστ κατανόησης κειμένου. Η οθόνη έχει πολλούς «πειρασμούς» και η προσοχή αποσπάται συνεχώς. Με το τυπωμένο βιβλίο οι μαθητές αφοσιώνονται στο διάβασμα και το γύρισμα των σελίδων βοηθά τη μνήμη τους να συγκρατήσει πληροφορίες.

8. Stavanger University, Νορβηγία. Ερευνήτρια: Anne Mangen. Τα στοιχεία: Οι αναγνώστες χωρίστηκαν σε 2 ομάδες και διάβασαν το ίδιο μυθιστόρημα σε βιβλίο και σε e-reader. Η δεύτερη ομάδα αναγνωστών δυσκολευόταν να θυμηθεί την πλοκή του έργου. Ο λόγος: η φυσική λειτουργία ξεφυλλίσματος του βιβλίου (τα δάχτυλα γυρίζουν τις σελίδες και το μάτι καταγράφει την «αλλαγή σελίδας») βοηθά στην απομνημόνευση.

9. Susan Greenfield, Baroness Greenfield. Lincoln College, Oxford University. Βιβλίο: Mind Change, Rider 2015. Τα στοιχεία: Ο εθισμός στην οθόνη προκαλεί εγκεφαλικές βλάβες. Η χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης περιορίζει οποιαδήποτε κουβέντα σε ελάχιστες λέξεις, δεν δίνει χρόνο στην ανάπτυξη σοβαρής σκέψης και εθίζει στη γρήγορη ανάγνωση και στην επιπόλαια σχέση με τα κείμενα, αλλά και με τους ανθρώπους.

Έρευνες συνδέουν την καθήλωση μπροστά στην οθόνη με την αύξηση του αυτισμού. Η χρήση των υπερσυνδέσεων (links) στα ηλεκτρονικά κείμενα όχι μόνο δεν αυξάνει τις γνώσεις μας, αλλά εμποδίζει να απορροφήσουμε έστω και ελάχιστες απ' όσες περιλαμβάνουν. Η διαδικασία απόκτησης γνώσεων απαιτεί χρόνο, προχωρά βήμα-βήμα και αναπτύσσει σταδιακά τον εγκέφαλό μας. Ωθώντας μαθητές και φοιτητές να διαβάζουν με τον τρόπο που το ίδιο το μέσο επιβάλλει, στην πραγματικότητα εμποδίζουμε την ανάπτυξη του εγκεφάλου τους.

Σύμφωνα λοιπόν με την αριστοτελική ανάλυση και με βάση τις πιο τελευταίες έρευνες, η αλλαγή της ύλης και της μορφής του έντυπου βιβλίου σε e-book φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά το σκοπό (τελικό αίτιο) για τον οποίο υπάρχει το βιβλίο. Οι μέχρι τώρα έρευνες δείχνουν ότι το e-book πετυχαίνει τον βασικό σκοπό του βιβλίου (αποθήκευση και διάδοση) πολύ καλύτερα απ' το επί χάρτου, όμως αποτυγχάνει πλήρως στον απώτερο σκοπό (τέλος) του βιβλίου.

Τα βιβλία δεν υπάρχουν απλώς ως μέσα αποθήκευσης και διάδοσης της πληροφορίας. Τα αρνητικά στοιχεία για τη χρήση του ηλεκτρονικού βιβλίου, σε συνδυασμό με την πτώση των πωλήσεων e-books και e-readers, μας κάνουν σκεπτικούς ως προς την πλήρη αντικατάσταση των έντυπων βιβλίων από e-books στην εκπαίδευση μαθητών και φοιτητών. Δεν μπορούμε όμως να παραγνωρίσουμε τη σημαντική βοήθεια που προσφέρει η διάθεση ηλεκτρονικών βιβλίων στην έρευνα και στην γρήγορη πρόσβαση σε πληθώρα πληροφοριών *.

Τέλος, δεν έχουμε αναφέρει τη σημασία του βιβλίου ως φορέα αισθητικής και τον ρόλο της τυπογραφίας στην πρόσληψη της πληροφορίας. Ίσως αυτά είναι ψιλά γράμματα για εποχές προόδου. Δεν αποκλείεται όλα αυτά να αλλάξουν πάλι, άμα η οθόνη γίνει χάρτινη.

* Μην ξεχνάμε όμως τους κινδύνους που ενέχει η πειρατεία ηλεκτρονικών βιβλίων. Οι διάθεση ηλεκτρονικών βιβλίων χωρίς την απαραίτητη προστασία –σχεδόν ανύπαρκτη στην εποχή των χάκερ– θέτει σε κίνδυνο την ύπαρξη του είδους.

Πηγές:
1. http://www.pewinternet.org/2016/09/01/book-reading-2016/
2. http://www.latimes.com/books/jacketcopy/
la-et-jc-92-percent-college-students-
prefer-paper-over-pixels-20160208-story.html
3. http://jehdnet.com/journals/jehd/
Vol_3_No_2_June_2014/13.pdf
4. http://money.cnn.com/2017/04/27/
media/ebooks-sales-real-books/index.html
5. http://money.cnn.com/2017/04/27/media
/ebooks-sales-real-books/index.html
6. http://money.cnn.com/2017/04/27/
media/ebooks-sales-real-books/index.html
7. http://www.sciencedirect.com/
science/article/pii/S0883035512001127
8. https://www.theguardian.com/books/2014/aug/
19/readers-absorb-less-kindles-paper-study-plot-
ereader-digitisation