Εβραίοι αγωνιστές στην ελληνική Αντίσταση
Στοιχεία και ανέκδοτες φωτογραφίες από την έρευνα του αμερικανού ιστορικού Steven Bowman "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα"
Οι Εβραίοι και η Αντίσταση
(απόσπασμα από την Εισαγωγή)
"Η συμμετοχή των Εβραίων στο ελληνικό αντιστασιακό κίνημα είναι μόνο μερικώς γνωστή μέσα από τις υπάρχουσες πηγές και τα απομνημονεύματα. Οι περισσότεροι Εβραίοι δεν παρουσίαζαν τον εαυτό τους ως Εβραίο και πολλοί υπηρέτησαν σε διάφορες θέσεις στην Αντίσταση φέροντας ψεύτικα ονόματα. Γι' αυτό και η προσφορά τους προσμετρήθηκε στη γενικότερη προσφορά των Ελλήνων, ενώ η ιδιαίτερη εβραϊκή τους ταυτότητα δεν καταγράφηκε ούτε στα επίσημα έγγραφα της Αντίστασης, ούτε στα απομημονεύματα πολλών από εκείνους που συμμετείχαν. Ο Ιωσήφ Μάτσας, παλαίμαχος των βουνών, αφιέρωσε τα χρόνια που έζησε στα Ιωάννινα μετά τον πόλεμο σε μια επιστημονική μελέτη των εμπειριών των Ελλήνων Εβραίων και στην καταγραφή των Εβραίων μαχητών στην Αντίσταση. 'Οταν πέθανε, η μελέτη του ήταν ακόμη αδημοσίευτη. Είχε, ωστόσο, κατορθώσει να δημοσιεύσει αποσπάσματά της όταν το πολιτικό κλίμα στην Ελλάδα είχε γίνει πιο ευνοϊκό για μια επανεκτίμηση της Αντίστασης. Είχε υπολογήσει ότι υπήρχαν περίπου 650 Εβραίοι μαχητές σε ένα σύνολο περίπου 30.000 ανταρτών (...).
Στον υπολογισμό του Μάτσα πρέπει να προστεθούν εκείνοι οι 'Ελληνες Εβραίοι που δεν αναφέρονται ονομαστικά, καθώς και αλλοδαποί Εβραίοι από την Αυστρία, τη Γιουγκοσλαβία, τη Bουλγαρία και ακόμη την Πολωνία και την Παλαιστίνη. Ανάμεσα στους τελευταίους ήταν Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη BEF που παγιδεύτηκαν στην Ελλάδα μετά τη βρετανική υποχώρηση. Γι' αυτό δεν φαίνεται υπερβολικός ένας αριθμός πλησιέστερος στους 1.000 Εβραίους, δηλαδή λίγο παραπάνω από το 3%, που ήταν σημαντικά υψηλότερο από το ποσοστό των Εβραίων στον γενικό πληθυσμό.
Ο ρόλος των Εβραίων στην Αντίσταση δεν μπορεί να περιοριστεί σε αυτούς που βρίσκονταν στο πεδίο της μάχης. Πολλοί υπηρέτησαν στον εφοδιασμό, ως στρατολόγοι και ως διερμηνείς. Αρκετοί από τους τελευταίους εμφανίζονται στο βιβλιάριο μησθοδοσίας του Christopher Woodhouse. 'Αλλοι πρόσφεραν τεχνικές ικανότητες, όπως ο Ιωσήφ κοέν στην Κρήτη που έδρασε ως τυπογράφος για μερικές εβδομάδες. Πολλοί στην Αθήνα ήταν σε επαφή με τα αστικά στελέχη του ΕΑΜ και έδρασαν σε πολιτικό επίπεδο και στη συλλογή πληροφοριών. 'Αλλοι έδρασαν ως δικηγόροι ή δάσκαλοι και συνδιαλέγονταν με 'Ελληνες πολιτικούς κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Και, τέλος, σημαντική ήταν και η προσφορά εκείνων που υπηρέτησαν σε ελληνικές μονάδες με τους Βρετανούς στη βόρεια Αφρική. Οι Παλαιστίνιοι Εβραίοι συνεργάστηκαν με τον ΕΛΑΣ για να οργανώσουν δίοδο διαφυγής στο Αιγαίο, ενώ το Εβραϊκό Πρακτορείο της Παλαιστίνης παρείχε στην ελληνική Αντίσταση και χρήματα και απαιτούμενα εφόδια.
Επιπλέον, πολλοί από τους χιλιάδες Εβραίους που βρήκαν καταφύγιο στα βουνά είχαν δευτεροβάθμια και πανεπιστημιακή εκπαίδευση καθώς και εμπορικές και επαγγελματικές γνώσεις. Ορισμένοι απ' αυτούς διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της επαναστατικής κοινωνίας που δημιούργησε ο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για να συγχρονίσει τις μέχρι τότε παραμελημένες ελληνικές ορεινές κοινότητες. Πολλές από τις χιλιάδες γυναίκες που διέφυγαν στα βουνά υπηρέτησαν ως νοσοκόμες, και μερικές απόκτησαν θρυλική φήμη. Η συλλογή και η ταξινόμηση αυτών των ιστοριών θα ρίξει φως στο ρόλο των Εβραίων στην Αντίσταση και θα συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση του τρόπου λειτουργίας του κινήματος κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο (...)."
Steven Bowman "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα".
"Ανάμεσα στους Εβραίους μαχητές που αναφέρει ο Συνταγματάρχης Δημητρίου (Καπετάν Νικηφόρος), ήταν και δύο αδέλφια από τη Ξάνθη, ο Λουί Κοέν, επονομαζόμενος "Κρόνος", και ο νεώτερος αδερφός του, ο δεκαεξάχρονος Ισαάκ. Και οι δύο ήταν πολύ δραστήριοι και γενναίοι μαχητές. Ο Κρόνος είχε επίσης αναλάβει καθήκοντα επισιτισμού, όπου έκανε θαύματα, σύμφωνα με τα λεγόμενα του διοικητή του. Χάρη στη γλωσσομάθειά του, ήταν πολύτιμος για την ανάκριση των Ιταλών και Γερμανών αιχμαλώτων, καθώς και στις επαφές με τους Βρετανούς αξιωματικούς-συνδέσμους από τις Συμμαχικές αποστολές που προσκολλούνταν στους αντάρτες. Ο Λουί τιμήθηκε με εύφημο μνεία από τον διοικητή του και τον αξιωματικό Δημήτριο Αρβανίτη, ενώ έχαιρε και της εκτίμησης των συμπολεμιστών του και των κατοίκων των περιοχών Παρνασσού-Γκιώνας-Οίτης για τις πράξεις του κατά τη μάχη των Καρουτών στις 5 Αυγούστου 1944, κατά την οποία πληγώθηκε. Ο αδερφός του Λουί, Ισαάκ, τον οποίο οι συμπολεμιστές του θυμούνται ως "Κρονάκι", τιμήθηκε κι αυτός για τη γενναιότητά του."
Steven Bowman "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα".
"'Αλλοι Εβραίοι αντάρτες υπό τις εντολές του Δημητρίου (Καπετάν Νικηφόρου) ήταν ο Μωϋσής Γιουσουρούμ, που υπηρέτησε από το 1943, ο Γιομτώβ Μωσέ (Μαλαγιάς) και ο Σαλβατώρ Μπακόλας, που ήρθε στη μονάδα του από την Εύβοια."
Steven Bowman "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα".
"Ο γιατρός Μανώλης (Εμμανουήλ) Αρούχ ήταν ο αρχίατρος του Τάγματος 5/34. Το τάγμα αυτό απέκτησε σύντομα τη φήμη της καλύτερης ιατρικής μονάδας στη Στερεά Ελλάδα, όχι μόνο ανάμεσα στους αντάρτες αλλά και ανάμεσα στους κατοίκους των βουνών που επισκέπτονταν το νοσοκομείο. Ο γιατρός Αρούχ πολέμησε γενναία με τη μονάδα του στα πεδία των μαχών. Από τον Ιανουάριο του 1944 και μετά υπηρέτησε ως γιατρός στο Τάγμα 34/2. Τον Αύγουστο 1944 μεταφέρθηκε στο αρχηγείο της 2ης Μεραρχίας όπου και υπηρέτησε μέχρι τη στιγμή που αποστρατεύτηκε."
Steven Bowman "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα".
"Ο Ιωσήφ Μάτσας ήταν ένας από τους εκατοντάδες νέους Θεσσαλονικείς Εβραίους που στρατολόγησε ο Μάρκος Βαφειάδης και τους οδήγησε στα βουνά. Ορισμένοι από αυτούς επέστρεψαν στη συνέχεια για να συνοδεύσουν τους γονείς τους στο δρόμο που νόμιζαν πως οδηγούσε στην εξορία στην Πολωνία. 'Εχοντας αποκτήσει σημαντική εμπειρία στις μάχες στην Αλβανία, ο Μάτσας τάχθηκε επικεφαλής μιας ομάδας σαράντα μαχητών, δέκα από τους οποίους ήταν Εβραίοι. Η αλληλεγγύη που έδειξε το ΚΚΕ για την εβραϊκή εργατική και φοιτητική τάξη, ξεκίνησε από τα πρώτα χρόνια του μεσοπολέμου και συνεχίστηκε καθ' όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Από όλους, όμως, τους Εβραίους που πήγαν στα βουνά, αυτοί που πρόσκεινταν στον κομμουνισμό ήταν μειοψηφία. Αρκετοί από αυτούς ήταν σοσιαλιστές που παραδέχονταν το ευρύτερο και επίσημο πρόγραμμα του ΕΑΜ για τη μεταρρύθμιση της ελληνικής κοινωνίας. Ακόμη περισσότεροι από αυτούς ήταν εκείνοι που δεν ανήκαν κάπου πολιτικά. Αυτοί μπήκαν στην Αντίσταση λόγω έλλειψης άλλης διεξόδου, για να ξεφύγουν από τους διωγμούς και τον εκτοπισμό. Οι τελευταίοι, όπως και πολλοί από τους συμπατριώτεhttp://www.lifo.gr/cms/main/edit/Post/60979ς τους, αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων που βρίσκονταν στα βουνά. Κάποιοι από αυτούς είχαν λάβει ενεργό μέρος στην Αντίσταση και κάποιοι άλλοι απλώς κρύβονταν. Υπηρέτησαν ως κατώτεροι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί στις τάξεις του ΕΛΑΣ, ενώ τις ανώτερες βαθμίδες τις επάνδρωνε ο Στρατηγός Σαράφης με βενιζελικούς (δημοκρατικούς) αξιωματικούς που είχαν αποστρατευθεί κατά τη διάρκεια του μοναρχικού πολιτεύματος του Μεταξά. Η εκπαιδευσή τους καθώς και οι γλωσσικές και οργανωτικές τους ικανότητες, έδωσαν στους Εβραίους τη δυνατότητα να συνδράμουν σημαντικά στην υποδομή του αντιστασιακού στρατού του ΕΛΑΣ, όπως είχαν κάνει και νωρίτερα κατά την αλβανική εκστρατεία."
Steven Bowman "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα".
"'Αλλες Εβραιοπούλες αναδείχτηκαν σε σημαντικές θέσεις στον ΕΛΑΣ λόγω της δυναμικής τους προσωπικότητας. Η Κάρμεν Κάκις από τη Δράμα, για παράδειγμα, με τα κόκκινα μαλλιά και τη γλυκιά φωνή της στο τραγούδι, ήταν καπετάνισσα, εντεταλμένη να στρατολογεί γυναίκες στην Αντίσταση. Πολλές φορές, την έστειλαν στη Σκόπελο για ανάπαυση όπου έμενε με τη Λιλή Μιτράνη. Η Μιτράνη ήταν δασκάλα από τη Θεσσαλονίκη που είχε ζητήσει από την κυβέρνηση μετάθεση σε μια ασφαλή περιοχή όπου θα μπορούσε να διδάσκει φανερά ως Εβραία. Αυτό κατόρθωσε να κάνει στη Σκόπελο όπου παρέμεινε καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου. Παράλληλα, ανήκε στην Αντίσταση και προσέφερε κατά καιρούς τη φιλοξενία της σε όσους συναγωνιστές την είχαν ανάγκη."
Steven Bowman "Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα".
Το βιβλίο του Steven Bowman διατίθεται στο Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας.
