Τιμ Μπάρτον: Όλες οι ταινίες του, από τη χειρότερη μέχρι την καλύτερη
Από τον Γιάννη Βασιλείου
Η πρώτη παρεξήγηση σχετικά με την περίπτωση του Τιμ Μπέρτον ξεκινά από την απόδοση του ονόματός του στα ελληνικά. Η σωστή προφορά είναι «Μπέρτον». Όμως, αφενός ο απαράβατος κανόνας της αθλητικής δημοσιογραφίας που θέλει τον ξένο αθλητή να προφέρεται στα ελληνικά όπως θα τον γράψει ο πρώτος δημοσιογράφος, μόλις εκείνος πατήσει το πόδι του στη χώρα μας, ισχύει και στην κινηματογραφική δημοσιογραφία, αφετέρου δεν θα θέλαμε να σπάσουμε παράδοση ετών με το παρόν άρθρο, έστω και λαθεμένη. Ας μείνουμε παραδοσιακοί σε μερικά πράγματα ‒ πολλοί από εμάς γράφουμε τον Σταλλόνε με δύο λάμδα.
Η δεύτερη και πολύ μεγαλύτερη παρεξήγηση υπερβαίνει τα σύνορά μας και έχει να κάνει με την κατηγοριοποίηση του ως παραμυθά. Τα παραμύθια έχουν σταθεί αστείρευτη πηγή έμπνευσης για το σινεμά του, η ιδιότητα του παραμυθά, όμως, περιλαμβάνει κι εκείνη του αφηγητή. Και ο Μπάρτον, πλην ελαχίστων περιπτώσεων, ουδέποτε υπήρξε αφηγητής.
Ο Μπάρτον είναι κάποιος που θα σε πάρει από το χέρι να σου δείξει τι θαυμαστό σύμπαν έπλασε, παράγει κόσμους ολοκληρωμένους και διακριτούς, αυτό είναι το ατού του. Διαβάζεις, λοιπόν, από την κριτική για τις νέες του ταινίες πως έχουν ανερμάτιστη αφήγηση ή, ακόμα χειρότερα, ότι ο Μπάρτον ξέχασε να αφηγείται και συνειδητοποιείς πως αυτοί που τα γράφουν πιθανότατα έχουν να δουν τις παλιότερες ταινίες του από τον καιρό που φορούσαν κοντά παντελόνια.
Μεγάλο κρίμα, πάντως, αυτός ο αφορισμός για έναν από τους λιγοστούς εναπομείναντες δημιουργούς με χαρακτηριστικό στίγμα, εκείνους που, αν πετύχεις ταινία τους στην TV κάνοντας ζάπινγκ, πιθανότατα μέσα σε δύο λεπτά θα καταλάβεις ότι είναι δική τους.
Με αφορμή την κυκλοφορία του «Dumbo» (2019) στις αίθουσες ακολουθεί όλη η φιλμογραφία του, σε αξιολογική σειρά, με υποκειμενικό χαρακτήρα, ασφαλώς. Περισσότερη σημασία έχουν τα συνοδευτικά κειμενάκια, μέσω των οποίων επιχειρείται μία μίνι σύνοψη των μοτίβων που διατρέχουν το έργο του και των στοιχείων εκείνων που το καθιστούν sui generis.
Aν αφήσετε λίγα δευτερόλεπτα παραπάνω τον κέρσορα επάνω σε κάθε φωτογραφία, εμφανίζεται το συνοδευτικό κείμενο. Κι αν αναρωτιέστε γιατί απουσιάζει ο «Χριστουγεννιάτικος Εφιάλτης», παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος είναι 100% Μπάρτον στη φτιαξιά του, τη σκηνοθεσία του υπογράφει ο Χένρι Σέλικ κι έτσι δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στην παρούσα λίστα.
18.Planet of the ApesTo δικαιολογημένα ξεχασμένο ριμέικ της cult δημιουργίας του Φράκλιν Τζ. Σάφνερ είναι με διαφορά από τη δεύτερη η πιο απρόσωπη δουλειά του σκηνοθέτη. Ζωντανεύει λίγο μόνο στο φινάλε, όπου η δημιουργική ομάδα, αντιλαμβανόμενη πόσο εξωφρενική ήταν η κατακλείδα του original, παίρνει το πράγμα στην πλάκα και το τραβάει όσο δεν πάει. Μακάρι να ήταν και η υπόλοιπη ταινία έτσι.
17.Big EyesΔεύτερη συνεργασία με τους σεναριογράφους του «Ed Wood», πώς και πώς το περιμέναμε οι σκληροπυρηνικοί φαν, μας περίμενε απογοήτευση μεγάλη, όταν το είδαμε. Κάπου στο βάθος υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ταινία για τη σύγκρουση καλλιτέχνη και εμπόρου, εξαφανίζεται όμως τόσο πίσω από την αφόρητα θεατρινίστικη ερμηνεία του Κριστόφ Βαλτζ, που επισκιάζει τα πάντα, όσο και από μια τονικά και δραματουργικά αβέβαιη κορύφωση που μετατρέπει το θέαμα σε παρωδία δικαστικού δράματος.
16.Pee-Wee’s Big AdventureΣτο σκηνοθετικό ντεμπούτο του Τιμ Μπάρτον θα βρεις σε σκηνές, όπως εκείνη του εφιάλτη, ψήγματα αυτού που σήμερα θεωρούμε τυπική μπαρτονική φαντασία, στο σύνολο του, όμως, το φιλμ είναι μια συμβατική, άκακη παιδική ταινία με στόχο την ανάδειξη της περσόνας που έπλασε ο Πολ Ρούμπενς, του Pee Wee, ενός ενήλικα που συμπεριφέρεται διαρκώς ως ανήλικος, μιλά σαν να έχει καταπιεί ήλιο και χαχανίζει ασταμάτητα.
15.Alice in WonderlandΛιγότερο αποτυχημένη από τη φήμη που τη συνοδεύει, αλλά ασφαλώς όχι ανάμεσα στις καλύτερες δουλειές του σκηνοθέτη, αυτή η ελεύθερη μεταφορά του μυθιστορήματος του Κάρολ πάσχει κυρίως στην τρίτη πράξη, με την οποία εγκαινίασε ένα δυσάρεστο trend στο σινεμά που ευτυχώς κράτησε μόνο λίγα χρόνια, τη μετατροπή αγαπημένων ηρώων των παραμυθιών σε πολεμιστές.
14.Miss Peregrine’s home for peculiar childrenΑρκετά πάνω από τον μέσο όρο των δεκάδων young adult κινηματογραφικών μεταφορών των τελευταίων ετών, με ευπρόσδεκτες πινελιές τρόμου και σινεφιλικές αναφορές –οι σκελετοί του Χαριχάουζεν από το «Jason and the Argonauts» κάνουν ένα πέρασμα‒, η «Κυρία Πέρεγκριν» συνιστά μεν μια minor προσθήκη στη φιλμογραφία του Μπάρτον, την οποία όμως αρκετοί νέοι σκηνοθέτες που ασχολούνται με το φανταστικό θα πουλούσαν την ψυχή τους στον Εωσφόρο για να έχουν γυρίσει εκείνοι.
13.Mars AttacksAναβίωση του σινεμά επιστημονικής φαντασίας των ’50s με έντονη διάθεση παρωδίας και ένα καστ που περιλαμβάνει από Τζακ Νίκολσον και Γκλεν Κλόουζ μέχρι Παμ Γκρίερ και Τομ Τζόουνς. Στα μισά του δρόμου ξεμένει ελαφρώς από ευρήματα, μα κι έτσι παραμένει μία από τις πιο ιδιαίτερες υπερπαραγωγές των ’90s. Ή, όπως θα το έθετε και ο αρχηγός των Αρειανών, «akkkakkakakakk.Αkk? Akk, akk!».
12.FrankenweenieΟ Μπάρτον επιστρέφει σε ένα παλιό του πρότζεκτ και με διάθεση αυτοκριτικής παραδέχεται ότι κάποια πειράματά του πετυχαίνουν και κάποια όχι, επειδή τα δεύτερα δεν τα αγαπά όπως τα πρώτα. Ευτυχώς, το γλυκύτατο «Frankenweenie» είναι ένα πείραμα που αγαπά. Κι αν στην «τερατώδη» κορύφωσή του η σινεφιλία καταπνίγει την ιστορία, είναι για να απευθύνει ένα εγκάρδιο «ευχαριστώ» στους ήρωες των παιδικών του χρόνων. Με τι καρδιά να τον ψέξεις;
11.Charlie and the chocolate factoryΔίχως να «ζαχαρώνει» το όραμα του Ρόαλντ Νταλ, που ουδέποτε έκρυψε από τους ανήλικους αναγνώστες του σκοτεινότερες πλευρές του ανθρώπινου βίου και, για να εξυπηρετήσει τον διδακτισμό των ιστοριών του, πάντα επιφύλασσε σκληρή τιμωρία στους κακούς χαρακτήρες ανεξαρτήτως ηλικίας, ο Μπάρτον υπογράφει ψυχαγωγικότατη μεταφορά, η οποία, παρά το μένος των επικριτών, γίνεται αφόρητη μόνο εάν την παρακολουθήσεις Κυριακή βράδυ, με τα ντουλάπια αδειανά από σοκολάτες και τα περίπτερα κλειστά.
10.Corpse BrideΣτη «Νεκρή Νύφη» oι νεκροί ανεβαίνουν από τον πολύχρωμο κόσμο τους στον μονοχρωματικό των ζωντανών για να τους διδάξουν τι σημαίνει αγάπη και πώς στήνεται μια γιορτή. Άσματα αξιομνημόνευτα σαν αυτά του «Χριστουγεννιάτικου Εφιάλτη» δεν διαθέτει, έχει όμως να αντιπαραβάλει μεγαλύτερη σχεδιαστική ακρίβεια, πληθώρα ευφάνταστων λεπτομερειών εντός του κάδρου και άκρατη σινεφιλία.
9.Dark ShadowsΗ μάχη των φύλων σε συσκευασία μακάβριας χαριτωμενιάς, τα εξωφρενικά οικογενειακά μυστικά, οι στομφώδεις διάλογοι, οι υστερισμοί και το κωμικά υπερτονισμένο μπούστο της Έβα Γκριν, καθώς και η ξεκαρδιστική αμηχανία του Τζόνι Ντεπ σε ρόλο βαμπιρικού πάτερ φαμίλια, ο οποίος ξυπνά έπειτα από δύο αιώνες σε έναν κόσμο που έχει αλλάξει, συντείνουν στη γέννηση ενός νέου κινηματογραφικού υπο-είδους, εκείνου της γοτθικής σαπουνόπερας. Αν το λογαριάσατε για αποτυχία, ξαναδείτε το υπό αυτό το πρίσμα.
8.Big FishΟ Μπάρτον φορά για λίγο τα παπούτσια του Σπίλμπεργκ και επιχειρεί να λύσει εκκρεμότητες με μια απούσα πατρική φιγούρα, εξυμνώντας, παράλληλα, τις ιαματικές ιδιότητες των παραμυθιών. Ετερόκλητο καστ, από το οποίο ξεχωρίζει εύκολα ο Άλμπερτ Φίνεϊ στην τελευταία μεγάλη στιγμή του, και ένα φελινικό φινάλε αποχαιρετισμού, στο οποίο δύσκολα μένει μάτι στεγνό.
7.BeetlejuiceΤο stop-motion, το μαύρο χιούμορ, τα αλλόκοτα γεωμετρικά σχήματα, οι αναφορές στον γερμανικό εξπρεσιονισμό, η χρωματική πανδαισία, η αφηγηματική αναρχία, οι φρικιαστικές μουτσούνες που πλάστηκαν, θαρρείς, από μακάβριο πινέλο, ο θάνατος ως νέα αρχή, η έγνοια για τους διαφορετικούς, σχεδόν όλα όσα απαρτίζουν το μπαρτονικό σύμπαν θα τα συναντήσεις πρώτη φορά εδώ. One man show του Μάικλ Κίτον, αθάνατη η σκηνή δαιμονισμού υπό τους ήχους του «Banana Boat Song» του Χάρι Μπελαφόντε.
6.Sleepy HollowΑιματοβαμμένος, παιχνιδιάρικος φόρος τιμής στις παραγωγές της βρετανικής Hammer που διατείνεται μπαρτονικά ότι τα τέρατα είναι αληθινά, μα το Κακό πηγάζει από την απληστία και την προκατάληψη των ανθρώπων, όχι από αυτά. Από τις καλύτερες ταινίες τρόμου των ’90s. Αν δεν την έχεις δει, άναψε το τζάκι, αν δεν έχεις τζάκι άναψε τη σόμπα χαλαζία, βολέψου στην πολυθρόνα, πάτησε το play και, πάνω απ’ όλα, πρόσεχε το κεφάλι σου.
5.Sweeney ToddΣε ένα σχεδόν μονοχρωματικό Λονδίνο, τη μονοτονία του οποίου σπάει μόνο το βαθύ κόκκινο του αίματος, το φλερτ του Μπάρτον με τη γοτθική όπερα αγγίζει το ζενίθ του με πρώτη ύλη το ομώνυμο μιούζικαλ του Στίβεν Σόντχαϊμ, μια υπερβίαιη ιστορία ανείπωτων αμαρτημάτων, εκδίκησης, ύβρης και νέμεσης. Πιο μαυρόψυχο φιλμ δύσκολα θα βρεις στη φιλμογραφία του.
4.BatmanΕισπρακτικός θρίαμβος και ένα από τα σημαδιακά φιλμ της δεκαετίας των ’80s. Με πηγή έμπνευσης τις πιο ενήλικες εκδοχές του ήρωα στις γραφικές νουβέλες της εποχής, ο Μπάρτον στήνει θέαμα ταυτόχρονα ρετρό, μοντέρνο και μεταμοντέρνο, κατορθώνει να συγκεράσει τον γερμανικό εξπρεσιονισμό με την pop art και οριοθετεί το σινεμά των υπερηρώων. Μακάρι οι τωρινές παραγωγές της Marvel να είχαν έστω και το 1/10 της έμπνευσής του.
3.Ed WoodΣτήνοντας μια ιδιαίτερη βιογραφία γύρω από έναν ομόλογό του που θεωρείται ο χειρότερος σκηνοθέτης όλων των εποχών, ο Μπάρτον βρίσκει κοινά σημεία στο πάθος για δημιουργία, στον εξορκισμό προσωπικών δαιμόνων μέσω αυτής και στην εμμονική απασχόληση μαζί της, και διαφορές στο ταλέντο και τις συγκυρίες. Εκλεκτή πινακοθήκη χαρακτήρων και μία από τις ωραιότερες φιλμικές ερωτικές επιστολές στο ίδιο το σινεμά.
2.Batman ReturnsΣεξουαλικά φορτισμένο, φετιχιστικό σίκουελ του «Μπάτμαν» και άριστο παράδειγμα για το πώς μπορείς να σέβεσαι το πρωτότυπο υλικό και ταυτόχρονα να διατηρείς ακέραιο το προσωπικό σου όραμα σαν καλλιτέχνης. Ανακατεύοντας ψυχανάλυση, ταξική σύγκρουση και S&M εικονογραφία με κομιξάδικη παραδοξότητα και γλαφυρότητα αλά Hammer, ο Τιμ Μπάρτον χτίζει εδώ την πιο φιλόδοξη και, για τον υπογράφοντα, την καλύτερη υπερ-ηρωική ταινία που γυρίστηκε ποτέ.
1.Edward ScissorhandsΈνας απόκληρος που λαχταρά να αγγίξει, μα δεν μπορεί, λόγω της κατασκευής του, η κανονικότητα ως εχθρός της ανθρώπινης ελευθερίας και της διαφορετικότητας, η κοινωνική σάτιρα, οι αλαφροΐσκιωτες συνθέσεις του Ντάνι Έλφμαν, o Τζόνι Ντεπ, ο Βίνσεντ Πράις και ο τρόπος που φτιάχνεται το χιόνι. Αν θες να δείξεις σε κάποιον που δεν ξέρει με τι μοιάζει μια ταινία του Τιμ Μπάρτον, θα του δείξεις τον «Ψαλιδοχέρη».
ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ
Οθόνες Πάνος Χ. Κούτρας: Queer before it was cool, νυν και αεί
