Τα σιτηρά, θεμέλιο του κράτους
Maxime Lerolle
Reporterre, 28.08.2019
Γιατί δεν υπάρχει κανένα "κράτος της φακής", του ρεβυθιού, του τάρο, του σάγκο, του αρτόκαρπου, του γιαμ, της μανιόκα, της πατάτας, του φιστικιού, ή της μπανάνας; Και γιατί, αντίστροφα, κάθε αυτοκρατορία στηρίζεται στην καλλιέργεια των σιτηρών; Με τέτοιου είδους ερωτήματα καταπιάνεται ο αναρχικός ανθρωπολόγος James C. Scott στο τελευταίο του βιβλίο Against the Grain: A Deep History of the Earliest States.
Όπως το υποδεικνύει ο υπότιτλος του δοκιμίου του, ο Scott ξεκινά από συγκεκριμένα ζητήματα για να εξηγήσει τη γένεση - και τη διατήρησή της μέχρι σήμερα - μιας συγκεκριμένης πολιτικής οντότητας: του κράτους. 'Εχει εμποτιστεί τόσο πολύ το φαντασιακό μας απ' αυτό ώστε δυσκολευόμαστε σήμερα να διακρίνουμε την πολιτική άσκηση από την κρατική μορφή. Αλλά δεν ήταν πάντα έτσι. Πηγαίνοντας πίσω στις απαρχές των πρώτων κρατών, ιδιαίτερα εκείνων της Κάτω Μεσοποταμίας, με αναφορές και στις αυτοκρατορίες της Κίνας, της Αιγύπτου, της Ρώμης και των Μάγια, ο Scott αποδομεί αυτό που ο ίδιος αποκαλεί "καθιερωμένη πολιτισμική αφήγηση", η οποία και εξακολουθεί να διδάσκεται στα βιβλία της Ιστορίας: δηλαδή τη δήθεν ιστορική συσχέτιση πολιτισμού και κράτους. Ωστόσο, μεταξύ της Νεολιθικής επανάστασης (-12.000 π.Χ. περίπου), που είδε την εγκατάσταση ορισμένων αγροτικών πληθυσμών να μονιμοποιείται προοδευτικά, καθώς και την εμφάνιση των πρώτων κρατών (-6.000 π.Χ περίπου στη Μεσοποταμία), μεσολαβούν σχεδόν 6.000 χρόνια. ... 6.000 χρόνια, χωρίς να υπολογίζονται οι αμέτρητες "σκοτεινές εποχές" και οι καταρρεύσεις κρατών που έχουν σημαδεύσει το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, όπου γυναίκες και άνδρες μπόρεσαν να ζήσουν "απαλλαγμένοι από την καταπίεση του κράτους".
Στηριζόμενος σε αρχαιολογικά τεκμήρια και επιστημονικές αναφορές, ο Scott αποκαλύπτει τα αγρο-οικολογικά θεμέλια του κράτους. Χρησιμοποιώντας τον όρο "μονάδα σιτηρών", ο ιστορικός προτείνει δύο υποθέσεις για να εξηγήσει γιατί αυτός ο τύπος γεωργίας αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του κρατικού θεσμού. Πρώτον, σε αντίθεση με τις φακές και τα μπιζέλια με την καθυστερημένη ωρίμανση και τα λαχανικά ρίζας που μπορούν εύκολα να αποκρύπτονται, τα σιτηρά ωριμάζουν ταυτόχρονα. Κάτι που επιτρέπει, φυσικά, να προβλέπονται αποθέματα, αλλά κυρίως να διευκολύνεται σημαντικά το έργο των φοροεισπράκτορων, των πρώτων αντιπροσώπων του κράτους σε όλους τους πολιτισμούς. Από τη στιγμή που η ποσότητά τους μπορεί να ελεγχθεί, τα σιτηρά χρησιμοποιούνται σε πολλές χώρες ως μέτρο αξίας.
'Επειτα, τα σιτηρά απαιτούν ένα ομοιογενές έδαφος, που να χαρακτηρίζεται από μια σχετική ξηρότητα. Το ακριβώς αντίθετο από τις υγρές περιοχές όπου εμφανίστηκαν οι πρώτες μορφές γεωργίας - συμπεριλαμβανομένης και της Μεσοποταμίας, που βρεχόταν τότε από τη θάλασσα σχεδόν μέχρι τη Βαγδάτη και από ποτάμια πολύ πλατύτερα απ' ό,τι τα σημερινά- μορφές γεωργίας που χαρακτηρίζονταν από την υπερβολικά μεγάλη αλληλοσύνδεση διαφορετικών οικολογικών περιβάλλοντων. Ένας πραγματικός παράδεισος για τους κυνηγούς-συλλέκτες. Η μείξη αυτή, όμως, δεν αρέσει στο κράτος. Χάρη στην πυκνότητα ζωής τους, οι υγρότοποι επέτρεπαν στους λαούς χωρίς κράτος να ξεφύγουν από το βλέμμα του. Στο προηγούμενο βιβλίο του Zomia. The Art of Not Being Governed: An Anarchist History of Upland Southeast Asia (εκδ. Seuil, 2013), ο Scott παρουσίαζε τις τακτικές αντίστασης των λαών χωρίς κράτος παίρνοντας για παράδειγμα τις φυλές των ορεινών περιοχών της Νοτιοανατολικής Ασίας που κατέφευγαν σε απροσπέλαστα βουνά καθώς επεκτείνονταν οι αυτοκρατορίες της Κίνας, της Βιρμανίας και του Βιετνάμ.
Ταυτοχρόνα, οι υγρότοποι φαίνεται να είναι "ασύμβατοι με τον διοικητικό συγκεντρωτισμό και τον έλεγχο από την κορυφή". Για να τους εκμεταλλευτούν, οι άνθρωποι πρέπει να τους θεωρούν αντίθετα ως "συλλογικά αγαθά", ως "κοινά" με την μετέπειτα σημασία του όρους. Για την εξημέρωση των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων, η πρώτη αποστολή του Κράτους ήταν να αποξυράνει τα έλη και να τα μετατρέψει σε τεράστιες πεδιάδες σιτηρών, απείρως φτωχότερες σε οικολογικούς πόρους - κάτι απο το οποίο υπέφεραν για χιλιετίες οι αγροτικοί πληθυσμοί, που βρέθηκαν σε χειρότερη κατάσταση υγείας από τους κυνηγούς-συλλέκτες - αλλά πολύ πιο ελεγχόμενοι. Ποντάροντας στα σιτηρά, τα πρώτα κράτη υποδούλωσαν με αυτόν τον τρόπο ένα παγιωμένο εργατικό δυναμικό, καταδικασμένο σε εργασίες απείρως πιο επίπονες από εκείνες των λαών χωρίς κράτος.
Το έργο του Scott συναντάει έτσι την προβληματική τόσο του Jean-Baptiste Vidalou στο Être forêts, όσο και της Αόρατης Επιτροπής (Comité invisible) στα τρία δοκίμιά της (Η εξέγερση που έρχεται, Στους φίλους μας, Τώρα - που δημοσίευσαν οι εκδόσεις La Fabrique). Οι υγρότοποι, τα δάση, τα βουνά ...: το κράτος εξακολουθεί να σκοντάφτει πάνω σε μια μορφή ζωής που εμφανίζει ένα "σύνολο ζωντανών δεσμών" (Τώρα) που το ίδιο αδυνατεί να ξεμπλέξει. Σκεφτείτε τη Notre-Dame-des-Landes στη Γαλλία, το δάσος Hambach στη Γερμανία ή τον Ισθμό του Tehuantepec στο Μεξικό: περιπτώσεις σύγχρονων αγώνων που αποδεικνύουν ότι πρέπει να ξέρεις πώς να καθίστασαι αδιάλλακτα διαφορετικός για να αντισταθείς στον έλεγχο του κράτους και την κατηγοριοποίηση της οπτικής του.
Maxime Lerolle
James C. Scott, Against the Grain: A Deep History of the Earliest States, εκδ. Yale University Press, 2017.
Μτφ. Σ.Σ.
