Τι είναι η "τοντίν" που είδαμε σε μια σκηνή των Αθλίων;
*
Στην ταινία Οι 'Αθλιοι (2019) του γάλλου σκηνοθέτη -με καταγωγή από το Μάλι- Ladj Ly, υπάρχει μία σκηνή ολίγων δευτερολέπτων όπου ένας αστυνομικός ερευνά το διαμέρισμα μιας αφρικανικής οικογένειας. Πίσω από μία πόρτα, κάποιες γυναίκες ανταλλάσσουν χρήματα. Δεν πρόκειται για κάποια παράνομη δραστηριότητα. Ο αστυνομικός, που έχει κι αυτός καταγωγή από την Αφρική, καταλαβαίνει ότι διέκοψε μία "τοντίν" και κλείνει αμέσως την πόρτα πίσω του. Οι "τοντίν" (που πήραν το ονομά τους από τον ναπολιτάνο τραπεζίτη Lorenzo Tonti) αποτελούν μία άτυπη μορφή τράπεζας, ένα σύστημα αλληλοβοήθειας που βασίζεται στην αλληλεγγύη και την εμπιστοσύνη μεταξύ γυναικών. Είναι πολύ διαδεδομένες στην Αφρική.
Η τοντίν -η μικρο-πίστη μεταξύ γυναικών- είναι πολύ διαδεδομένη στη Σενεγάλη
Le Nouvel Observateur + AFP
30 Απριλίου 2017
*
Μετά από μήνες αναμονής, η Σενεγαλέζα Ndeye Khari Pouye εισπράττει το ποσό του κουμπαρά που θα της επιτρέψει να ενισχύσει το εκτροφείο πουλερικών της. Καθισμένη καταγής πάνω σε ένα χαλάκι, η τυχερή της ημέρας δυσκολεύεται να κρύψει το χαμόγελό της.
Την ευτυχία αυτής της πενηντάχρονης γυναίκας, τη μοιράζονται όλες οι παρευρισκόμενες, γυναίκες ντυμένες με μπουμπού, που μένουν στην Medina, μια γειτονιά της κοινότητας του Grand Mbao στα περίχωρα του Ντακάρ.
"Είναι η σειρά μου, μόλις κέρδισα τα 300.000 FCFA από την τοντίν", εξηγεί η Ndèye Khari Pouye, κάτι περισσότερο δηλαδή από 450 ευρώ.
Όπως και σε πολλές άλλες αφρικανικές χώρες, πάρα πολλές Σενεγαλέζες συμμετέχουν σε μία τοντίν για τη χρηματοδότηση των εγχειρημάτων τους. Αυτό το εκ περιτροπής σύστημα συλλογικής αποταμίευσης, όπου ο καθένας συνεισφέρει για να έχει μετά να λαμβάνει με τη σειρά του, επιτρέπει να ξεπερνιούνται οι δυσκολίες πρόσβασης στην πίστωση ή των αποτρεπτικών επιτοκίων. Ενσωματωμένο εδώ και πολύ καιρό στην αφρικανική κουλτούρα, αφορά κυρίως τις γυναίκες, αλλά υπάρχουν και μικτές τοντίν.
"Η τοντίν είναι ο μόνος τρόπος για να βάλω χρήματα στην άκρη. Τα επιτόκια στην τράπεζα είναι πάρα πολύ υψηλά", λέει η Ndèye Binta Ndoye, η οποία συμμετέχει ταυτόχρονα σε τέσσερις τοντίν, μεταξύ των οποίων και της "θείας Fatou" σε μια άλλη περιοχή του Grand Mbao.
Επιπλέον, "τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σε βάζουν να υπογράψεις τόνους χαρτιά, ακόμα και πράγματα που δεν γνωρίζεις. Για μία αναλφάβητη σαν εμένα, είναι υπερβολικά περίπλοκο", προσθέτει η γυναίκα αυτή, κομμώτρια στο επάγγελμα, που μας εκμυστηρεύεται πως "δεν έχει πάει σχολείο. "
Όλες οι γενιές βρίσκονται ανακατεμένες και η ατμόσφαιρα είναι πολύ χαλαρή. Καθισμένες σε καρέκλες ή στο πάτωμα, καμιά φορά και με βρέφη στην αγκαλιά τους, οι γυναίκες αυτές αποθέτουν τα χαρτονομίσματά τους μέσα σε ένα κοφίνι.
"Κάθε μέλος συνεισφέρει με 2.000 FCFA (περίπου 3 ευρώ). Το ποσό του κουμπαρά ανέρχεται σε 500.000 FCFA (περίπου 760 ευρώ) και το παραδίδουμε σε μία νικήτρια κάθε Πέμπτη ", εξηγεί η "Θεία Fatou", που στην πραγματικότητα ονομάζεται Fatou Cissé, και είναι η διαχειρίστρια αυτής της τοντίν που αριθμεί 250 μέλη και συμπληρώνει ήδη πέντε χρόνια.
Αν σε κάποιες τοντίν τα χρήματα παραδίδονται αυτοπροσώπως, σε άλλες μπορούν να μεταβιβαστούν με ένα σύστημα πληρωμής μέσω κινητού τηλεφώνου, μία πρακτική που συνηθίζεται πλέον στη Σενεγάλη.
"Την εποχή των μητέρων μας και των γιαγιάδων μας, οι άνθρωποι της ίδιας ηλικίας μαζεύονταν για να σχηματίσουν μία τοντίν. Και τα χρήματα που κέρδιζαν τα χρησιμοποιούσαν για τις οικογενειακές γιορτές, όπως τα βαφτίσια", σημειώνει η Fatou Cissé, που είναι συνταξιούχος δασκάλα.
"Τώρα, οι γυναίκες είναι πιο φιλόδοξες. Συνειδητοποιήσαμε ότι η σπατάλη σε γιορτές είναι άχρηστη και ότι έπρεπε να επενδύουμε (τα χρήματα της τοντίν) σε μια βιώσιμη επιχείρηση", τονίζει η Ndeye Binta Ndoye.
"Είμαι η πρώτη γυναίκα σε μια πολυγαμική οικογένεια, ο σύζυγός μου ξεκίνησε την κατασκευή του σπιτιού αλλά αντιμετώπισε οικονομικές δυσκολίες. 'Ετσι ζήτησε από την άλλη του γυναίκα κι από εμένα να τελειώσουμε τις εργασίες ".
"Χάρη στην τοντίν, έχτισα τρία υπνοδωμάτια και ένα σαλόνι. Περιμένω να κερδίσω ένα άλλο κουμπαρά για να χτίσω τα υπόλοιπα. Αν δεν υπήρχαν οι τοντίν, θα ήμουν αναγκασμένη να πάρω δάνειο από την τράπεζα", συνεχίζει η κομμώτρια.
Στο Grand-Mbao, η μόνη άλλη πιστωτική λύση είναι ένα δίκτυο αλληλοβοήθειας το οποίο απαιτεί μία εγγύηση που αντιπροσωπεύει το 20% του δανείου και ένα επιτόκιο της τάξης του 1,77%, με μία περίοδο αποπληρωμής δέκα μηνών, σύμφωνα με μια πηγή που γνωρίζει το θέμα.
Η τοντίν δεν χρησιμεύει μόνο για το ξεκίνημα ενός εγχειρήματος, αλλά βοηθάει και στο να σωθούν επιχειρήσεις που αντιμετωπίζουν δυσκολίες, όπως το εκτροφείο πουλερικών της κας Ngone Cisse.
"Είχα τεράστιες απώλειες στην αρχή, αλλά χάρη στα χρήματα της τοντίν κατάφερα να δώσω μία νέα πνοή στην επιχείρησή μου. Ευχαριστώ τον Θεό, τώρα πάει καλά", μας διαβεβαιώνει.
Οι τοντίν έχουν επιτροπές διαχείρησης, οι οποίες αποτελούνται από 5 εώς 8 άτομα που ξέρουν να γράφουν και να διαβάζουν, ανάμεσα σε πολλές αγράμματες συνέταιρες.
Παρότι δεν σπούδασε ποτέ λογιστικά, η Mané Niang, ο οποία σταμάτησε τις σπουδές της στην πρώτη λυκείου, ήταν εκείνη που επωμίστηκε το δύσκολο έργο της διπλής καταμέτρησης των χαρτονομισμάτων της τοντίν της συνοικίας της Medina.
"Δεν κάνω σχεδόν ποτέ λάθος στην καταμέτρηση των χρημάτων (...) Φωνάζω το όνομα κάποιας, κι εκείνη έρχεται να αποθέσει τα χρήματα μέσα στο κοφίνι. Έπειτα υπολογίζουμε μαζί το ποσό. Και πάντα το ελέγχουμε με μια αριθμομηχανή".
Για περισσότερη εμπιστοσύνη και διαφάνεια, λαμβάνονται και μέτρα. Για παράδειγμα, αυτή που φυλάει το ταμείο της τοντίν δεν μένει στο ίδιο σπίτι με αυτήν που κρατάει το κλειδί.
Κάποια συστήματα προστίμων και συμβολικών ποινών προβλέπονται επίσης για να αναγκάζονται τα μέλη να συνεισφέρουν τακτικά.
"Ενα μέλος που καθυστερεί πληρώνει ένα πρόστιμο ίσο με 200 FCFA. Κι αν συνεχίζει να είναι ασυνεπής, χάνει τη θέση του στη λίστα των επόμενων νικητών του κουμπαρά. Τυχαίνει μάλιστα να μην του χορηγηθεί δάνειο μέχρις ότου η συνεισφορά του στην τοντίν ξαναγίνει φυσιολογική ", εξηγεί η διαχειρίστρια της γειτονιάς της Medina, η Mané Niang.
Αλλά η τιμωρία για κάθε παράλειψη απέναντι στις συλλογικές υποχρεώσεις έχει κυρίως κοινωνικό χαρακτήρα.
"Από πολιτιστική άποψη, εμείς οι γυναίκες δίνουμε μεγάλη σημασία στην αξιοπρέπεια και στην εικόνα μας στην κοινωνία", τονίζει η Awa Cissé, στην τοντίν της "θείας Fatou". "Δεν τολμάμε να "φάμε" τα χρήματα από τις τοντίν χωρίς να έχουμε πληρώσει: αλλιώς θα μας περάσουν από γενεές δεκατέσσερες..."
Le Nouvel Observateur + AFP
Μτφ.Σ.Σ.
Δείτε επίσης (στα γαλλικά) την περιγραφή μιας τοντίν από την αρχικά δύσπιστη κόρη μιας Αφρικανής γυναίκας στο Παρίσι:
A Paris, les tontines sont africaines
Η συνέλευση μίας ειδικής τοντίν στο Καμερούν στην οποία συμμετέχουν πλανόδιες πωλήτριες.
