Ογδόντα και πλέον χρόνια μετά το έπος του 1940, οι μνήμες των ηρώων εκείνης της γενιάς παραμένουν ζωντανές, ως κομμάτι της ιστορίας και του συλλογικού βιώματος, τιμώντας τες στις 28 Οκτωβρίου.
Οι άνδρες και οι γυναίκες που βρέθηκαν στα πεδία της μάχης, όπως και εκείνοι που αντιστάθηκαν με κάθε τρόπο στην Κατοχή, ήταν άνθρωποι συνηθισμένοι, που όμως υπερέβησαν τα όριά τους για να υπερασπιστούν τη χώρα και τις αξίες τους. Σήμερα, οι ιστορίες τους αποτελούν πολύτιμα ντοκουμέντα μιας άλλης εποχής.
Η θυσία της Λέλας Καραγιάννη: Μια μητέρα και αγωνίστρια
Η Λέλα Καραγιάννη υπήρξε συμβολική μορφή της αντίστασης. Γεννημένη το 1898, διακρίθηκε για την αφοσίωσή της στην ελευθερία.
Στη διάρκεια της Κατοχής, ίδρυσε το αντιστασιακό δίκτυο "Μπουμπουλίνα", μέσω του οποίου βοήθησε Βρετανούς στρατιώτες να διαφύγουν από τη χώρα και παρείχε πολύτιμες πληροφορίες στους Συμμάχους. Αυτή η δράση την κατέστησε στόχο των γερμανικών δυνάμεων, που την εκτέλεσαν το 1944. Το σπίτι της στην Αθήνα χρησιμοποιήθηκε ως ασφαλές καταφύγιο για αντιστασιακούς και βάση συντονισμού των επιχειρήσεων.
Το καλοκαίρι του 1944, η Λέλα Καραγιάννη είχε ήδη ενταχθεί στο κατασκοπευτικό δίκτυο "Απόλλων" όταν συνελήφθη, μαζί με πέντε από τα παιδιά της, και υπέστη βασανιστήρια στα κρατητήρια της οδού Μέρλιν.
Η σύλληψή της έγινε ύστερα από προδοσία του συνεργάτη των Γερμανών, Γιώργου Ριζόπουλου, ο οποίος ζήτησε από την Καραγιάννη να τον φέρει σε επαφή με το δίκτυο "Απόλλων", μαζί με τον αρχηγό των Ταγμάτων Ασφαλείας, Βασίλειο Ντερτιλή. Όταν ο Ριζόπουλος συνελήφθη, κατέδωσε την Καραγιάννη και δύο συνεργάτες της, οδηγώντας τελικά στη σύλληψή τους. Σύμφωνα με μία εκδοχή, η Καραγιάννη θεωρούσε πως, σε περίπτωση βρετανικής απόβασης, τα Τάγματα Ασφαλείας θα μπορούσαν, αν το επέλεγαν, να συνεισφέρουν σημαντικά.
Στις 8 Σεπτεμβρίου 1944, εκτελέστηκε στο σκοπευτήριο της Καισαριανής, παραμένοντας πιστή στον αγώνα μέχρι τέλους. Η εκτέλεσή της συνέπεσε με την αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων από την Ελλάδα, σηματοδοτώντας την αρχή της απελευθέρωσης.
Μετά τον θάνατό της, η Λέλα Καραγιάννη τιμήθηκε με το Βραβείο Αρετής και Αυτοθυσίας από την Ακαδημία Αθηνών. Το 2011, της απονεμήθηκε ο τιμητικός τίτλος του «Δικαίου των Εθνών» από το Ίδρυμα Γιαντ Βασσέμ για την Μνήμη των Μαρτύρων και των Ηρώων. Επιπλέον, το 2020 της απονεμήθηκε επί τιμή ο βαθμός του Ταξιάρχου.
Ο υπολοχαγός Κωνσταντίνος Δαβάκης και η αντίσταση στην Πίνδο
Ο υπολοχαγός Κωνσταντίνος Δαβάκης ξεχώρισε στη Μάχη της Πίνδου, όπου οι Έλληνες αντιστάθηκαν στον Ιταλικό στρατό. Στις 28 Οκτωβρίου 1940, οι Ιταλοί επιχείρησαν να διασπάσουν την ελληνική άμυνα στην Ήπειρο.
Ο Δαβάκης, ηγούμενος της ταξιαρχίας του, υπερασπίστηκε τη γραμμή σε δύσβατο έδαφος, αξιοποιώντας το φυσικό πλεονέκτημα της περιοχής. Η ηγεσία και η αντοχή του ενέπνευσαν τους στρατιώτες του να αγωνιστούν με θάρρος, παρά την ανισότητα σε εξοπλισμό. Κατά τη διάρκεια των μαχών τραυματίστηκε σοβαρά, αλλά συνέχισε να καθοδηγεί τις δυνάμεις του.
Κατά τη διάρκεια της παρατεταμένης νοσηλείας του Δαβάκη, οι πολεμικές επιχειρήσεις ολοκληρώθηκαν και η χώρα βρέθηκε υπό κατοχή. Τον Δεκέμβριο του 1942, ενώ ακόμα ανάρρωνε στην Αθήνα, οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής τον συνέλαβαν ως όμηρο, μαζί με άλλους υψηλόβαθμους αξιωματικούς, καθώς θεωρήθηκαν ύποπτοι συμμετοχής σε αντιστασιακές δραστηριότητες.
Οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν στην Πάτρα, όπου επιβιβάστηκαν στο ατμόπλοιο Città di Genova με προορισμό στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία. Ωστόσο, τον Ιανουάριο του 1943, το πλοίο τορπιλίστηκε από συμμαχικό υποβρύχιο και βυθίστηκε στα ανοιχτά των νότιων ακτών της Αλβανίας, με αποτέλεσμα ο Δαβάκης και πολλοί άλλοι επιβάτες να χάσουν τη ζωή τους. Η σορός του αναγνωρίστηκε και ετάφη στον Αυλώνα, ενώ μεταπολεμικά τα οστά του μεταφέρθηκαν και ενταφιάστηκαν στην Αθήνα.
Η συμβολή του Δαβάκη αναγνωρίστηκε ως καθοριστική για την αντίσταση της Ελλάδας κατά των δυνάμεων του Άξονα.
Η Μάχη στο Καλπάκι: Ο ηρωισμός των ελληνικών δυνάμεων
Η Μάχη στο Καλπάκι τον Οκτώβριο του 1940 είχε καθοριστική σημασία, καθώς οι Έλληνες ανέκοψαν την προέλαση των Ιταλών.
Το Καλπάκι, στρατηγικά τοποθετημένο σε ορεινή περιοχή, αποτέλεσε το σημείο της κρίσιμης σύγκρουσης λόγω του δύσβατου εδάφους. Υπό τη διοίκηση του υποστράτηγου Χαράλαμπου Κατσιμήτρου, οι ελληνικές δυνάμεις οχυρώθηκαν στους γύρω λόφους, αξιοποιώντας το φυσικό ανάγλυφο.
Οι συνεχείς ιταλικές επιθέσεις δεν κατάφεραν να σπάσουν την ελληνική άμυνα, παρά την υπεροχή σε αεροπορία και πυροβολικό. Η μάχη αυτή τιμάται κάθε χρόνο, ως αναγνώριση της θυσίας και της αφοσίωσης των στρατιωτών.
Στις 31 Μαΐου 1945, ο Χαράλαμπος Κατσιμήτρος καταδικάστηκε από ειδικό δικαστήριο δωσιλόγων σε ποινή κάθειρξης 5,5 ετών για «διευκολύνσεις» που φέρεται να παρείχε στις δυνάμεις Κατοχής και αποπέμφθηκε από το στράτευμα με τον βαθμό του αντιστρατήγου.
Ωστόσο, στις 5 Οκτωβρίου 1949, με βασιλικό διάταγμα του Βασιλέα Παύλου, του απονεμήθηκε χάρη για το υπόλοιπο της ποινής του. Το 1953 αποκαταστάθηκε αναδρομικά, με την επαναφορά του βαθμού του αντιστρατήγου εν αποστρατεία και όλων των παρασήμων του.
Η ιστορία του Μανώλη Γλέζου και του Απόστολου Σάντα
Ο Μανώλης Γλέζος και ο Απόστολος Σάντας ανέβηκαν στην Ακρόπολη το βράδυ της 30ης Μαΐου 1941, αφαιρώντας τη ναζιστική σημαία που οι Γερμανοί είχαν τοποθετήσει στον Ιερό Βράχο. Η πράξη τους αυτή αποτέλεσε σύμβολο της αντίστασης, καθώς η σημαία αποτελούσε σύμβολο της κατοχής. Διακινδυνεύοντας τη ζωή τους, οι δύο φοιτητές έστειλαν το μήνυμα της ανυπακοής στην κατοχή.
Την επόμενη μέρα, η γερμανική φρουρά συνειδητοποίησε έκπληκτη ότι έλειπε η σημαία από τον Ιερό Βράχο, την οποία αντικατέστησαν μόλις στις 11 το πρωί. Την ίδια ώρα, οι αθηναϊκές εφημερίδες που τελούσαν υπό καθεστώς γερμανικής λογοκρισίας, δημοσίευαν τις καταδικαστικές δηλώσεις των γερμανικών αρχών κατοχής και της κυβέρνησης Τσολάκογλου.
Οι Γερμανοί, πάντως, δεν κατάφεραν ποτέ να διαλευκάνουν την υπόθεση, καταδίκασαν όμως τους ενόχους ερήμην σε θάνατο. Ο Μανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σάντας συνελήφθησαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής για την αντιστασιακή τους δράση, χωρίς να αποκαλύπτεται ποτέ ότι εκείνοι ήταν πίσω από την πρώτη πράξη αντίστασης στην κατεχόμενη Ελλάδα. Μόνο την 25η Μαρτίου 1945 θα γινόταν γνωστό ποιοι κατέβασαν τη ναζιστική σημαία, από ένα δημοσίευμα του «Ριζοσπάστη».
Η συμβολή τους αναγνωρίστηκε σε διεθνές επίπεδο. Ο Μανώλης Γλέζος, ιδιαίτερα, έγινε ενεργό μέλος της ελληνικής πολιτικής σκηνής μετά τον πόλεμο και συνέχισε να αγωνίζεται για τη δημοκρατία και τα δικαιώματα, παραμένοντας εμβληματική μορφή μέχρι τον θάνατό του το 2020.
Η Αντίσταση της Ελληνίδας αγρότισσας: Ο ρόλος των γυναικών στην Κατοχή
Οι γυναίκες της υπαίθρου έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αντίσταση, λειτουργώντας ως σύνδεσμοι με τις αντάρτικες ομάδες και μεταφέροντας κρυφά προμήθειες και μηνύματα. Οι Ελληνίδες αγρότισσες, γνωρίζοντας καλά την περιοχή, βοηθούσαν τους αντάρτες παρέχοντας τρόφιμα και πληροφορίες.
Αντιστάθηκαν στις βίαιες επιτάξεις τροφίμων που επέβαλλαν οι κατακτητές. Σε πολλές περιπτώσεις, προσπαθούσαν να κρύψουν τρόφιμα και ζώα ή να προμηθεύουν τους αντάρτες αντί για τους κατακτητές, γεγονός που τις εξέθετε σε σοβαρούς κινδύνους.
Με πολλούς άντρες στον πόλεμο ή στην Αντίσταση, οι γυναίκες είχαν την πλήρη ευθύνη της οικογένειας. Εξασφάλιζαν τη φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων, καθώς και τη λειτουργία των μικρών χωριών, ενώ συχνά αντιμετώπιζαν τις συνέπειες της φτώχειας και του υποσιτισμού.
Η 28η Οκτωβρίου αποτελεί ημέρα περισυλλογής, υπενθυμίζοντας τις δοκιμασίες του ελληνικού λαού και την επιμονή του για ελευθερία και αξιοπρέπεια.
