Η πλατεία Εξαρχείων είναι ένας δημόσιος αστικός χώρος με έντονο ιστορικό φορτίο. Το τελευταίο διάστημα, η αθηναϊκή συνοικία έχει βρεθεί και πάλι στο προσκήνιο εξαιτίας των έργων για την κατασκευή του σταθμού μετρό της γραμμής 4.
Το δίλημμα που έχει τεθεί αφορά το αν πρέπει ή όχι ο σταθμός να κατασκευαστεί στην πλατεία Εξαρχείων. Από τη μία οι υπέρμαχοι της άποψης που λένε ότι «με το μετρό η πλατεία και η περιοχή γενικότερα θα αποκτήσουν καινούργια ζωή» και από την άλλη οι υπερασπιστές της τροποποίησης της χάραξης της γραμμής 4 οι οποίοι συγχρόνως ζητούν να σταματήσουν οι εργασίες για την κοπή δέντρων εξαιτίας του μετρό, καταγγέλλοντας ότι δεν υπάρχουν σχετικές άδειες.
Πάντως, το υπουργείο Υποδομών έχει δηλώσει ότι αλλαγή χωροθέτησης του σταθμού των Εξαρχείων είναι εκτός συζήτησης ενώ και ο απερχόμενος δήμαρχος Κώστας Μπακογιάννης υποστήριξε: «Με το μετρό δεν παίζουμε. Για αυτό εγκαίρως δρομολογήσαμε τις αναγκαίες λύσεις. Εδώ και καιρό. Μακριά από σκιαμαχίες και λαϊκισμούς.
Με την υπογραφή της Σύμβασης για την προμήθεια 2.975 μεγάλων δέντρων σε χώρους και σημεία του Δήμου Αθηναίων που επηρεάζονται από τις εργασίες για τη γραμμή 4, ολοκληρώνεται η υλοποίηση του σχεδιασμού που αποτυπώθηκε στο Μνημόνιο Συνεργασίας που είχαν υπογράψει από τον Μάρτιο του 2022 ο Δήμος Αθηναίων, το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών, η Αττικό Μετρό Α.Ε και η Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε. και υπερψηφίστηκε στο Δημοτικό Συμβούλιο και από τις παρατάξεις που πρόσκεινται στον ΣΥΡΙΖΑ και στο ΠΑΣΟΚ».
Αναγνωρίζοντας τα επί μέρους χαρακτηριστικά της περιοχής και εστιάζοντας στην έντονη παρουσία κατοικίας και την αυξημένη ανάγκη για ελεύθερους και πράσινους χώρους, κύριος στόχος της πρότασης είναι να διατηρηθεί η πλατεία ως σημείο συνάντησης, ανοιχτό σε χρήσεις που απευθύνονται τόσο σε περαστικούς, όσο και σε κατοίκους.
Την ώρα, λοιπόν, που τα πνεύματα είναι οξυμένα για τον υπό κατασκευή καινούριο σταθμό και οι διαμαρτυρίες είναι έντονες για την καταστροφή της χλωρίδας στην πλατεία Εξαρχείων, η «Ανάπλαση Αθήνας» δημοσιοποίησε τον νικητή του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Ανάμεσα στις έξι προτάσεις που κατατέθηκαν, τελικά, επικράτησε εκείνη του γραφείου Tense Architecture Network. Η Κριτική Επιτροπή του Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού, συνεδρίασε μάλιστα εννέα φορές για να καταλήξει στα οριστικά συμπεράσματά της.
Συγκεκριμένα, στα πρακτικά του διοικητικού συμβουλίου, σημειώνεται: «Αποφασίζει, με αυθημερόν έγκριση, κατά πλειοψηφία, μειοψηφούντος του μέλους του Δ.Σ., κ. Ρ. Αξελού, λόγω της πάγιας θέσης της δημοτικής παράταξής του, «Ανοιχτή πόλη», κατά της χωροθέτησης του νέου σταθμού Μετρό «ΕΞΑΡΧΕΙΑ, την επικύρωση του αποτελέσματος και του τελικού συγκεντρωτικού και συνοπτικού πρακτικού της κριτικής επιτροπής του Ανοιχτού Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού Ιδεών με τίτλο «Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Ιδεών για την ανάπλαση του κοινόχρηστου χώρου και της ευρύτερης περιοχής του νέου σταθμού Μετρό ΕΞΑΡΧΕΙΑ», ορισθείσας με το ΦΕΚ 771/ΥΟΔΔ/01-08-2023».
Ειδικότερα, όσον αφορά το σκεπτικό για τη συγκεκριμένη επικρατούσα πρόταση, από τα πρακτικά της κριτικής επιτροπής, διαβάζουμε: «Πολύ καλή ισορροπία του δημόσιου χώρου της πλατείας, με σαφή κεντρικότητα του γλυπτού των τριών ερώτων, της ισχυρής περιμετρικής φύτευσης και της διαχείρισης της εισόδου στο μετρό, που «μεγαλώνει» την πλατεία, εξυπηρετώντας ανάλογα το μετρό. Κυκλοφοριακά, η πλατεία επεκτείνεται στις οδούς Στουρνάρη και Τρικούπη αφήνοντας μια λωρίδα διέλευσης μόνο, που οργανώνει περιμετρικά ήπιες κυκλοφορίες στην ευρύτερη περιοχή.
Η οργανωμένη φύτευση αναδεικνύει την αστική πλατεία, απέχοντας από τον αστικό κήπο και τις σύνθετες υπερκείμενες κατασκευές. Το αστικό περιβάλλον της πλατείας με τις καλές πολυκατοικίες και το VOX αναδεικνύονται. Τα υλικά είναι σωστά διαλεγμένα για να είναι ανθεκτικά στη χρήση και διαπερατά με άρτια αισθητική.
Καλά σχεδιασμένος και λιτός εξοπλισμός. Οργάνωση απορροής ομβρίων, σχάρες δέντρων, φωτισμός. Γενικά, καλά οργανωμένη προσέγγιση σε πολλά επίπεδα που δίνει ένα ολοκληρωμένο αποτέλεσμα. Η πρόταση επιχειρεί μια ενδιαφέρουσα ανάγνωση της πλατείας που οδηγείται συνθετικά από τη σαφή διάκριση ανάμεσα σε ένα δημόσιο χώρο πλατείας γειτονιάς και ένα δημόσιο χώρο σταθμού μετρό μεγάλης εμβέλειας.
Η πρόσβαση στον χώρο της πλατείας και η απρόσκοπτη προσπέλαση από και προς τη λειτουργία του μετρό θεωρείται επιτυχής, καθώς διαμορφώνεται μέσω μιας εύληπτης και άνετης εισόδου, σε μικρή βύθιση από τον κυρίως χώρο της πλατείας και διακριτά προς αυτή, ώστε να εκτονώνεται πιο ανώδυνα η αυξημένη λειτουργία του σταθμού.
Το εύρημα της ολίσθησης του άνω μέρους της σκάλας του σταθμού, με στόχο τη διεύρυνση του χώρου της εισόδου χωρίς να διαταράσσεται η αρχική χωροθέτηση της κατακόρυφης σύνδεσης της πλατείας με τις αποβάθρες των συρμών, συμβάλει επιτυχώς στη διαμόρφωση ενός χώρου εισόδου ικανού να απευθύνεται σε ένα αυξημένο πλήθος ατόμων και επιβάλλεται να γίνει αποδεκτό στον οριστικό σχεδιασμό του σταθμού.
Αξιοσημείωτη είναι η διατήρηση του ιστορικού στοιχείου του φανοστάτη της πλατείας, που τοποθετείται στο κέντρο των ομόκεντρων κύκλων της δαπεδόστρωσης. Η λύση φιλοδοξεί να δει το χώρο ως μια σχεδόν κυριολεκτική υλοποίηση του γεωμετρικού συμβόλου του κύκλου, αντιληπτού κυρίως από το επίπεδο των ορόφων των κτιρίων που περιβάλλουν την πλατεία, το κέντρο του οποίου, σε ίσες αποστάσεις από την περιφέρεια, δεν θέλει να καταληφθεί από κάτι καινούργιο, αλλά επιχειρεί, μέσα από τη μαθηματική ουδετερότητα, να κρατήσει παλιό και νέο σε ίσες αποστάσεις.
Η σκληρή, αυστηρή γεωμετρία του κύκλου, που επεκτείνει τον δημόσιο χώρο σε ομόκεντρες ζώνες πέρα από τα παραδοσιακά όρια του πεζοδρομίου, που ορίζει σήμερα το χώρο της πλατείας, ευνοεί τη μορφολογική σαφήνεια της λύσης και λειτουργεί συνδετικά για τον κοινόχρηστο χώρο».
«Μεγάλωσα στα Εξάρχεια, πήγα δημοτικό στον λόφο του Στρέφη και Γυμνάσιο - Λύκειο στο 5 ο Εξαρχείων. Συμμετείχαμε στον διαγωνισμό θεωρώντας ότι είναι εφικτό ακόμη και με το Μετρό εκεί, η πλατεία να μην απωλέσει τον χαρακτήρα της, να διασφαλίσει τον ζωτικό της χώρο. Ήταν μία πολύ δύσκολη άσκηση αλλά η αίσθησή μου είναι ότι τα καταφέραμε», δηλώνει στην LIFO ο αναπληρωτής καθηγητής του ΕΜΠ και Ιδρυτικό μέλος των Tense Architecture Network, Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος.
«Πιστεύω στη δύναμη της γεωμετρίας. Για παράδειγμα, το τρίγωνο της κατοικίας στα Μέγαρα ήταν η εγγραφή ενός απόλυτου σχήματος μέσα σε έναν ελαιώνα ενώ εδώ ένας επίσης απόλυτος κύκλος εγγράφεται μέσα στο τρίγωνο της πλατείας των Εξαρχείων, μαγνητίζοντας προς το κέντρο του την κοινωνική της ζωή. Επίσης, οι τρείς έρωτες αποτελούν το σύμβολο της, τρυφερά πλαισιωμένοι από τα δέντρα», προσθέτει για τον σχεδιασμό και τη φιλοσοφία της πρότασης.
Για τον ίδιο και την ομάδα του η Πλατεία Εξαρχείων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το γίγνεσθαι της πόλης των Αθηνών αλλά και με την ταυτότητα γειτονιάς, που χαρακτηρίζει έντονα την ευρύτερη περιοχή που την περιβάλλει. Στο σημείο αυτό αναφέρει: «Πρόκειται για μια περιοχή που -όντας μία από τις πλέον χαρακτηριστικές αστικές συνοικίες - προέβαλλε ανέκαθεν την πολυχρωμία, τη διαφορετικότητα και την ενεργητική παρουσία της τοπικής της κοινότητας και καλείται πλέον να διαφυλάξει αυτή την ταυτότητα, υποδεχόμενη έναν νέο σταθμό μετρό.
Μία πλατεία με ιδιαίτερα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά και ένας σταθμός μετρό καλούνται λοιπόν να συνυπάρξουν, σε ένα πεδίο που θέτει ζητήματα τόσο κυριαρχίας του ενός έναντι του άλλου, όσο και περιορισμού της δυνατότητας εκτόνωσης του δημόσιου βίου -με τον τρόπο που αυτή τελούνταν μέχρι και σήμερα.
Ο σχεδιασμός, λαμβάνοντας υπόψη τις προκλήσεις του πεδίου, οφείλει να επιτρέψει στην πλατεία και στη ζωή που την ορίζει να συνεχίσει να υπάρχει και να την ενισχύσει, με την προτεινόμενη επίλυση να επιχειρεί μεν την αναζήτηση των ισορροπιών μεταξύ των δύο πόλων, αλλά να εξάρει τη σημασία της πλατείας έναντι του σταθμού.
Διατηρώντας την προηγούμενη, κατάφυτη εικόνα της και με αφετηρία τον σαφή καθορισμό των ροών από και προς τον σταθμό του μετρό, η επιφάνεια της νέας πλατείας επαυξάνεται, ενώ η φύτευση την πλαισιώνει, ώστε να ορίζει τον ελεύθερο χώρο, η έντονα κυκλοτερής διαμόρφωση του οποίου έρχεται να τονίσει την κυριολεκτική αλλά και συμβολική του κεντρικότητα».
Αναγνωρίζοντας τα επί μέρους χαρακτηριστικά της περιοχής και εστιάζοντας στην έντονη παρουσία κατοικίας και την αυξημένη ανάγκη για ελεύθερους και πράσινους χώρους, κύριος στόχος της πρότασης είναι να διατηρηθεί η πλατεία ως σημείο συνάντησης, ανοιχτό σε χρήσεις που απευθύνονται τόσο σε περαστικούς, όσο και σε κατοίκους. Δεδομένης της γειτνίασης του σταθμού με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και τη Νομική Σχολή Αθηνών, το επιβατικό κοινό αναμένεται να περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό φοιτητών και νέων επισκεπτών.
Μέσα από τη δημιουργία χώρων χωρίς αυστηρό λειτουργικό περιορισμό, αυξάνονται οι δυνατότητες οικειοποίησης του δημόσιου χώρου - με πολλαπλές ευκαιρίες στάσης είτε στην κύρια πλατεία, είτε στη υποβαθμισμένη αμφιθεατρική κλίμακα που οδηγεί στον σταθμό.
Στη διάρκεια της επικοινωνίας ο κ. Ανδριανόπουλος εξηγεί: «Η νέα πλατεία είναι ταυτόχρονα εύληπτη, φορτισμένη, ευέλικτη και δεκτική. Με τον προτεινόμενο σχεδιασμό δεν αλλοιώνονται οι λειτουργίες των οδών, αφού παραμένουν οι μονοδρομήσεις τους καθώς και η ένταξη της οδού Θεμιστοκλέους στη λειτουργική διαμόρφωση της πλατείας. Ειδικά, καταργούνται οι παράπλευρες ζώνες στάθμευσης, τόσο στην οδό Στουρνάρη, όσο και στην οδό Σπ. Τρικούπη.
Δημιουργούνται δρόμοι ήπιας κυκλοφορίας με όριο ταχύτητας τα 30 χλμ/ωρα, πιο φιλικοί στον πεζό ως προς την ασφάλεια, τον θόρυβο και την ρύπανση. Με τη διαπλάτυνση των πεζοδρομίων εξασφαλίζεται το ελάχιστο πλάτος του 1.50μ. για την ελεύθερη ζώνη όδευσης πεζών και αυξάνεται στην ευρύτερη περιοχή το μερίδιο των καθημερινών μετακινήσεων με περπάτημα, αντί της χρήσης μηχανοκίνητων μέσων για μικρές και μεσαίου μήκους διαδρομές. Έχει επίσης ληφθεί υπόψη η ολιγόλεπτη στάθμευση των οχημάτων τροφοδοσίας σε διαθέσιμες θέσεις».
Τέλος, όσον αφορά τη φύτευση, ένα θέμα που έχει απασχολήσει τους κατοίκους της περιοχής, ο κ. Ανδριανόπουλος υποστηρίζει: «Τα νέα δένδρα αναφέρονται στην προηγούμενη κατάσταση της Πλατείας ως προς την κλίμακα και τη δομή τους. Επιλέγονται ψηλά δένδρα με εκτεταμένες κόμες και πλούσια φυλλική επιφάνεια ώστε να δημιουργούν συνθήκες σκιασμού και άνετης υπαίθριας παραμονής. Η μορφή τους είναι ευθυτενής με καθαρό κορμό, σε ύψος τουλάχιστον 2.00 μέτρων, ώστε να επιτρέπουν την άνετη διέλευση των πεζών και την οπτική επαφή με ολόκληρη την Πλατεία κατά το πέρασμα ή την στάση σε αυτήν. Το ύψος τους κατά την εγκατάσταση θα είναι μεταξύ 5.00- 8.00 μέτρων, ώστε να υπάρξει άμεση εξισορρόπηση του πρασίνου ισοζυγίου σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση.
Το κεντρικό δένδρο στην επιφάνεια της πλατείας προτείνεται Πλάτανος (Platanus orientalis), ενώ για τα περιφερειακά επιλέγονται ποικιλίες όπως Kουτσουπιά (Cercis siliquastrum), Χαρουπιά (Ceratonia siliqua) και Ελιά (Olea europaea) ώστε να υπάρχει ποικιλία στην κλίμακα, την ανθοφορία και ενδιαφέρουσα εποχική εναλλαγή. Οι επιφανειακές φυτεύσεις δημιουργούν συμπαγείς συστάδες από ποικιλίες θάμνων ανθεκτικών στις αστικές συνθήκες με ποικιλία χρωμάτων, υφών και μεγεθών. Οι φυτεμένες επιφάνειες πλαισιώνουν τα ψηλά φυτικά στοιχεία και δημιουργούν επιμέρους σημεία συνάντησης και παραμονής στον υπαίθριο χώρο».
TENSE ARCHITECTURE NETWORK Α’ΒΡΑΒΕΙΟ
Ομάδα Μελέτης: Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος, Παναγιώτα Μούσα, Κωνσταντίνος Γουρνάς, Γιώργος Μαχαιράς, Ναταλία Κώστογλου, Αριάδνη Λογιάδη.
Σύμβουλοι: Κατερίνα Χριστοφοράκη Πολεοδόμος-Χωροτάκτης, Ελένη Τσιριντάνη Αρχιτέκτων Τοπίου, Γιώργος Λαγκαδινός Συγκοινωνιολόγος, Αθανάσιος Κοντιζάς Πολιτικός Μηχανικός, Παντελής Αργυρός Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος, Αντώνης Ματσούρης Πολιτικός Μηχανικός Υδραυλικών Έργω, Παναγιώτης Ζαφειρίου Περιβαλλοντολόγος, Γρηγόρης Καραΐσκος Γεωπόνος.
