"Λόγω της κρίσεως σας χαρίζω το παιδί μου. Σώστε το εσείς" έγραψε μια μητέρα σε ένα κομματάκι χαρτί που καρφίτσωσε στην πάνα του μωρού της, πριν το αφήσει στην τύχη του. Και η τύχη το οδήγησε στις αρχές του 1935 στο Δημοτικό Βρεφοκομείο "Άγιος Στυλιανός" στη Θεσσαλονίκη, όπου πέθανε μετά από μερικές εβδομάδες.
Βασισμένο σε επιτόπια έρευνα στο Δημοτικό Βρεφοκομείο Θεσσαλονίκης "Άγιος Στυλιανός" και στα αρχεία του, το βιβλίο "Λόγω της κρίσεως σας χαρίζω το παιδί μου" της Αίγλης Μπρούσκου, [Εκδόσεις Επιστημονικός Σύλλογος Μέριμνας Παιδιού και Εφήβου (ΣΥ.ΜΕ.Π.Ε.), 2015] αφηγείται μέσα από ιστορίες ζωής, στατιστικά δεδομένα και ντοκουμέντα, τους τρόπους με τους οποίους τα παιδιά άλλαζαν χέρια στην ελληνική κοινωνία του 20ού αιώνα.
Από τη διακίνηση των παιδιών στην παραδοσιακή κοινωνία, ως την ιδρυματική περίθαλψη του ελληνικού κράτους. Από τις αντιλήψεις για τη συγγένεια, ως τη βία που αντιμετώπιζαν οι άγαμες μητέρες και τα παιδιά τους. Από την εξέλιξη της νομοθεσίας για την υιοθεσία, ως τα σκάνδαλα για τις παράνομες υιοθεσίες που συγκλόνισαν την Ελλάδα τις δεκαετίες του ’60 και του ’90. Και από τα εγκαταλειμμένα βρέφη και τα χαμένα παιδιά του παρελθόντος, ως τη φωνή των ανθρώπων που αναζητούν τις ρίζες τους σήμερα.
Η ιστορία του Αγίου Στυλιανού και των 10.000 βρεφών και νηπίων που πέρασαν από αυτό το ίδρυμα είναι ένα κρυφό κομμάτι της ιστορίας της πόλης της Θεσσαλονίκης και των ανθρώπων της.
―Εσάς κυρία Μπρούσκου τι σας οδήγησε στον Άγιο Στυλιανό; Τι σας ενέπνευσε να ασχοληθείτε με το ζήτημα;
Καταπιάστηκα με θέματα συγγένειας και παιδικής ηλικίας κατά τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στην κοινωνική ανθρωπολογία.
Η διακίνηση ή η κυκλοφορία των παιδιών, από τους βιολογικούς τους γονείς σε άλλους (θετούς, αναδόχους, ιδρύματα κτλ.) είναι ένα φαινόμενο συχνό σε όλες τις κοινωνίες και εξετάζεται από τους ανθρωπολόγους ως μέρος των ζητημάτων της συγγένειας.
Το βρεφοκομείο ήταν για μένα ένα θεσμός και ένας τόπος όπου μπορούσα να μελετήσω το φαινόμενο αυτό στην ελληνική κοινωνία.
Ο Άγιος Στυλιανός' δηλαδή το Δημοτικό Βρεφοκομείο Θεσσαλονίκης ήταν ένα ίδρυμα από το οποίο έγινα δεκτή ως ερευνήτρια, στις αρχές της δεκαετίας του '90.
.
―Πόσο συνηθισμένο ήταν τον 20ο αιώνα να δίνουν οι γονείς τα παιδιά τους σε βρεφοκομεία; Και για ποιους λόγους;
Δεν ξέρουμε ακριβώς τα ποσοστά (επί όλων των γεννήσεων δηλαδή), αλλά ήταν ένα σχετικά συχνό φαινόμενο, συνυφασμένο με την γέννηση εκτός γάμου, τη φτώχεια και την ορφάνια και την προσφυγιά. Γεννήτορες, κυρίως μητέρες αλλά και πατέρες, που δεν μπορούσαν να κρατήσουν και να μεγαλώσουν τα παιδιά που έφεραν στον κόσμο. Είχαν ανάγκη στήριξης είτε από την ευρύτερη οικογένεια, την κοινότητα, ή το κράτος πρόνοιας για να κρατήσουν αυτά τα παιδιά κοντά τους. Αλλά για διάφορους λόγους δεν την βρήκαν (την στήριξη αυτή). Δέκα χιλιάδες βρέφη πέρασαν από το βρεφοκομείο της Θεσσαλονίκης. Πολύ περισσότερες χιλιάδες από το βρεφοκομείου της Αθήνας, ή της Πάτρας ή και αλλού. Αν προσθέστε στην εικόνα και τα ορφανοτροφεία, τότε έχετε έναν σημαντικό αριθμό παιδιών που μεγάλωσε (ή που πέθανε πριν μεγαλώσει) μέσα στα ιδρύματα.
―Κάπου λέτε: «Αυτά τα παιδιά δεν τα ήθελε η κοινωνία να ζήσουν». Τι εννοείτε με αυτό;
Εννοώ, ότι πολλές κοινωνίες έχουν ιδρύσει ειδικά ιδρύματα περίθαλψης και προστασίας για βρέφη που στην πλειονότητά τους δεν τους επιτρέπεται να ζήσουν μέσα σε αυτές, κυρίως γιατί ήταν γεννημένα εκτός γάμου. Για αυτά δεν υπάρχει χώρος, ή μάλλον κοινωνική θέση ανεκτή, και πρέπει με καποιον τρόπο να εξαφανιστούν. Και εννοώ να εξαφανιστούν ως εξώγαμα. Το βρεφοκομείο είναι ένας χώρος και ένας χρόνος που επιτρέπει την μετατροπή τους σε νόμιμα παιδιά άλλων γονέων, των θετών, ή ακόμη και παιδιά (ξανά) των γεννητόρων τους, όταν αυτοί θα μπορούσαν να τα πάρουν πίσω. Αν στον "Άγιο Στυλιανό" φιλοξενήθηκαν δέκα χιλιάδες παιδιά, από αυτά το ένα τρίτο πέθανε (λόγω των πολύ δύσκολων συνθηκών), το δεύτερο τρίτο υιοθετήθηκε, και τα υπόλοιπα γύρισαν στους γεννήτορές τους. Μια σχεδόν 'σοφή' ισορροπία θα λέγαμε.
―Από όσα ανακαλύψατε απ' την έρευνά σας, ποια είναι αυτά που σας εντυπωσίασαν (ή τάραξαν) περισσότερο;
Η βία που επεφύλασε στο παρελθόν η κοινωνία και οι προνοιακές της δομές στις άγαμες μητέρες και τα παιδιά τους, και τους φτωχούς ανθρώπους, αναμεμειγμένη με τη φιλανθρωπία. Τρομερό πράγμα. Που δεν έχει εντελώς εξαφανιστεί βεβαίως. Όπως επίσης και η απόλυτη κατάχρηση εξουσίας, αν σκεφτεί κανείς τις γκρίζες περιόδους των παράνομων υιοθεσιών (κατά τις δεκαετίες του '40, του '50 και τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '60).
Xρειάζεται τεράστια επαγρύπνηση και μέριμνα και κοινωνική πίεση για να μην διαλυθεί εντελώς το κράτος πρόνοιας και η πραγματική στήριξη των γονέων και των παιδιών που την έχουν ανάγκη.
―Ποιες ήταν οι συνθήκες στον Άγιο Στυλιανό, ειδικά σε περιόδους οικονομικής κρίσης; Δεν υπήρχαν πχ. ελλείψεις τροφίμων όπως έξω στην κοινωνία;
Οι κρίσεις στην έξω κοινωνία καθρεφτίζονταν με μεγάλη ένταση στα ιδρύματα κλειστής περίθαλψης. Η πείνα, το κρύο και οι ασθένειες έκαναν θραύση. Οι υπεύθυνοι και το προσωπικό έδιναν καθημερινές μάχες για να ανταπεξέλθουν. Τα ποσοστά της νοσηρότητας και της θνησιμότητας στο παρελθόν ήταν τρομακτικά υψηλά.
―Μιλήσατε με ανθρώπους που μεγάλωσαν ή έζησαν εκεί; Τι σας είπαν; Ποια ήταν τα συναισθήματά τους σε σχέση με τους γονείς τους;
Δεν μεγάλωσε κανείς στο βρεφοκομείο, είναι ίδρυμα μόνο για βρέφη και νήπια. Δεν υπάρχουν παρά ελάχιστοι άνθρωποι που έχουν πραγματικά αναμνήσεις από τη ζωή τους στο βρεφοκομείο. Στα ορφανοτροφεία είναι άλλο πράγμα.
Έχουμε δει όλοι μας στην τηλεόραση ανθρώπους που ψάχνουν τους γεννήτορές τους, αφού το θέμα έχει γίνει θέαμα τηλεοπτικό. Νομίζω ότι όλοι και όλες τους λαχταρούν να βρουν κάποια μέρα γεννήτορες, βιολογικά αδέλφια.
―Έχετε πει: «Το γεγονός ότι ήμουν νέα γυναίκα και μικρομάνα, όταν ξεκίνησα την έρευνα, είναι κάτι που με δυσκόλεψε πάρα πολύ. Το συναισθηματικό μου μέρος υπέφερε πάρα πολύ. Υπήρχε μια μεγάλη πάλη μέσα μου για να ισορροπήσω την επιστημονική σκέψη και το συναίσθημα.» Πώς τελικά σας επηρέασε αυτό το γεγονός στο βιβλίο;
Όπως ακριβώς το μεταφέρετε. Μια πάλη κατανόησης, μια πάλη ελέγχου των συναισθημάτων.
―Αντιμετωπίσατε προβλήματα στην έρευνα; Κλειστά στόματα, σκοτεινά μυστικά ή απρόθυμους μάρτυρες;
Μόνο με γιατρούς και δικηγόρους και αυτό εκτός ιδρύματος.. Είχα πραγματικά πολύ καλή υποδοχή και συνεργασία με όλες και όλους στον 'Άγιος Στυλιανό".
―Στο Παπάφειο, μετά από τον (κατ' επανάληψη) βιασμό ανηλίκου, ασκήθηκε δίωξη εναντίον του Δ.Σ. -και του Μητροπολίτη Άνθιμου κατ' επέκταση- για απόκρυψη του γεγονότος, η υπόθεση έχει πάρει τη νομική οδό. Ανακαλύψατε παρόμοιες ιστορίες;
Ούτε κατά διάνοια.
―Η σημερινή οικονομική κρίση συγκρίνεται με αυτές των περιόδων που ερευνήσατε; Δίνουν και σήμερα τα παιδιά τους στο κράτος όσοι δεν μπορούν να τα μεγαλώσουν;
Η σύγκριση βέβαια γίνεται, αλλά για να καταλάβουμε ότι τα πράγματα έχουν αλλάξει, και κυρίως δεν έχουν φτάσει εκεί που ήταν κάποτε. Βέβαια χρειάζεται τεράστια επαγρύπνηση και μέριμνα και κοινωνική πίεση για να μην διαλυθεί εντελώς το κράτος πρόνοιας και η πραγματική στήριξη των γονέων και των παιδιών που την έχουν ανάγκη.
Γιατί είναι σίγουρο ότι έχει γίνει μπάχαλο. Υπάρχουν πολλοί που υποστηρίζουν ότι πρέπει να κλείσουν εντελώς τα ιδρύματα κλειστής περίθαλψης και τα παιδιά να πηγαίνουν κατευθείαν σε ανάδοχες οικογένειες. Αυτό είναι καταρχάς μια πολύτιμη σκέψη, να μην μένουν παιδιά στα ιδρύματα, αλλά ενέχει τρομερούς κινδύνους έως ότου να δημιουργηθούν σωστές και ελεγχόμενες δομές υποδοχής.
Κινδυνεύουμε να δούμε να θεριεύουν ανεξέλεγκτοι οργανισμοί (που έχουν ήδη αρχίσει να γίνονται κράτος εν κράτει) και να μην ξέρουμε πού να βρούμε τα παιδιά που τους εμπιστευτήκαμε. Έχουμε ήδη το ατυχές παράδειγμα του κλεισίματος των ψυχιατρικών δομών, και της άνθισης των ανεξέλεγκτων ιδιωτικών ψυχιατρικών κλινικών.
*Η Αίγλη Μπρούσκου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1958. Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη.
Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Εθνολογία στο Παρίσι, στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, και πήρε τη διδακτορική της διατριβή από το τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πάντειου Πανεπιστήμιου, με θέμα τη διακίνηση των παιδιών στην ελληνική κοινωνία του 20ου αιώνα.
Διδάσκει ανθρωπολογικά και λαογραφικά μαθήματα. Έχει συνεργαστεί ως ερευνήτρια με το Ίδρυμα Ερευνών για το Παιδί ‘Σπύρος Δοξιάδης’, με το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, και με το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας- Θράκης. Έχει διδάξει ανθρωπολογία του φύλου στο τμήμα Αρχαιολογίας και Ιστορίας του ΑΠΘ και στο Διατμηματικό Πρόγραμμα του ΑΠΘ για την ισότητα και το φύλο.
Οργανώνει σεμινάρια για παραμύθια στη Θεσσαλονίκη, στα πλαίσια των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του Επιστημονικού Σωματείου Μέριμνας Παιδιού και Εφήβου.
Μαζί με την Άννα Αγγελοπούλου έχει δημοσιεύσει τρεις τόμους του Ελληνικού Καταλόγου των παραμυθιών του αρχείου του Γ. Μέγα, στα πλαίσια του προγράμματος ερευνών και δημοσιεύσεων του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας, της ΓΓΝΓ. Ερευνητικά ενδιαφέροντα και δημοσιεύσεις σε θέματα όπως: συγγένεια, υιοθεσία και διακίνηση των παιδιών, κοινωνική πολιτική, φύλο, μετανάστευση, παραμύθια.
