Η κοινοτική οδηγία για τα πνευματικά δικαιώματα ψηφίστηκε πριν από περίπου δύο χρόνια (790/2019) και θα πρέπει να υιοθετηθεί ως νόμος του κράτους το αργότερο έως την 17η Ιουνίου του 2021.
Bάσει της συγκεκριμένης οδηγίας, καθίσταται υποχρεωτική, στα κράτη μέλη, η πρόβλεψη εξαίρεσης ή περιορισμού στα δικαιώματα (δημιουργών αλλά και εκδοτών), προκειμένου να επιτραπεί η ψηφιακή χρήση έργων (και άλλων αντικειμένων προστασίας) για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
Επί της ουσίας, οι πιθανές νομοθετικές επιλογές για κάθε κράτος - μέλος είναι οι παρακάτω τρεις:
-Να επιτρέπεται η χρήση έργων χωρίς άδεια ή χωρίς αμοιβή για τους δικαιούχους
-Να επιτρέπεται η χρήση έργων χωρίς άδεια των δικαιούχων, αλλά με αποζημίωσή τους και
-Να επιτρέπεται η χρήση έργων μέσω αδειών που παρέχονται από τους δικαιούχους
Η ψηφιακή χρήση έργων θα επιτρέπεται μόνο χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, στον βαθμό που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο μη εμπορικό σκοπό, εφόσον η εν λόγω χρήση:
α) πραγματοποιείται υπό την ευθύνη εκπαιδευτικού ιδρύματος, στις εγκαταστάσεις του ή σε άλλους χώρους. ή μέσω ασφαλούς ηλεκτρονικού περιβάλλοντος στο οποίο έχουν πρόσβαση μόνο οι μαθητές ή οι φοιτητές και το εκπαιδευτικό προσωπικό του εκπαιδευτικού ιδρύματος· και
β) συνοδεύεται από αναφορά της πηγής, συμπεριλαμβανομένου του ονόματος του δημιουργού, εκτός εάν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο.
Αρκετά θέματα που ορίζονταν αόριστα φαίνεται πως εξειδικεύονται στην αιτιολογική έκθεση. Για παράδειγμα το σημείο 21 αναφέρει πως το σκεπτικό αφορά αποκλειστικά και μόνο σε χρήση έργων με σκοπό «την υποστήριξη, τον εμπλουτισμό ή τη συμπλήρωση της διδασκαλίας».
Μόνο αποσπάσματα
Σχετικά με τον όγκο, σημειώνεται πως «η έννοια της χρήσης χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία θα συνεπαγόταν, ως εκ τούτου, χρήση μόνο τμημάτων ή αποσπασμάτων έργων, η οποία δεν πρέπει να υποκαθιστά την αγορά υλικών που προορίζονται κατά κύριο λόγο για τις αγορές της εκπαίδευσης.»
Παρ' όλα αυτά δίνεται η ελευθερία στα κράτη μέλη «να προσδιορίζουν, για τα διάφορα είδη έργων ή άλλων αντικειμένων προστασίας με ισορροπημένο τρόπο, το μέγεθος ενός έργου ή άλλου αντικειμένου προστασίας το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί».
Αντίστοιχα προσδιορίζεται το πιθανό πλαίσιο για τη χρήση των έργων «στο απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό των εν λόγω δραστηριοτήτων.»
Τι προβλέπεται για την αποζημίωση
Όσο για το ζήτημα της αποζημίωσης των δικαιούχων, αναφέρεται ότι εφόσον υπάρχουν διαθέσιμες άδειες, που καλύπτουν τουλάχιστον τις ίδιες χρήσεις με αυτές που επιτρέπει η εξαίρεση, μπορεί το κράτος να δώσει προτεραιότητα στην αδειοδότηση. Ωστόσο τα κράτη μέλη είναι ελεύθερα να επιλέξουν την πρόβλεψη ή μη αποζημίωσης και, σε κάθε περίπτωση, τα συστήματα υπολογισμού της αποζημίωσης δεν θα συνεπάγονται διοικητική επιβάρυνση για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Τι φοβούνται δημιουργοί και εκδότες
Άνθρωποι του χώρου μεταφέρουν πως η συγκεκριμένη οδηγία αφήνει στην ευχέρεια των κρατών μελών δύο ζητήματα που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα εκδοτικών επιχειρήσεων και δημιουργών:
- Η καθιέρωση εξαίρεσης, χωρίς αμοιβή για τους δικαιούχους και
- Ο προσδιορισμός και η εφαρμογή της χρήσης αποσπασμάτων που δεν υποκαθιστά την αγορά υλικών που προορίζονται κατά κύριο λόγο για την αγορά της εκπαίδευσης
Η υιοθέτηση εξαίρεσης, χωρίς αμοιβή, σημαίνει πως τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, θα αποκτούν το δικαίωμα ψηφιοποίησης και χρήσης περιεχομένου και οι δικαιούχοι δεν θα ερωτώνται ούτε θα λαμβάνουν αμοιβή. Όπως επισημαίνεται από ανθρώπους της αγοράς, η εφαρμογή της εξαίρεσης δεν εξετάζει τις διμερείς εκδοτικές συμβάσεις και, ως εκ τούτου, υπάγονται όλα τα έργα, ακόμα και τα μεταφρασμένα, ανεξαρτήτως του τι προβλέπει η σύμβαση μεταξύ του Έλληνα εκδότη και του αλλοδαπού εκδότη ή ατζέντη του πρωτότυπου έργου.
Αρκετοί εκφράζουν την ανησυχία πως ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα οδηγήσει νομοτελειακά σε ανεξέλεγκτη μαζική αναπαραγωγή αποσπασμάτων με δραματικά αποτελέσματα, ενώ έρχεται σε αντίθεση με παγιωμένες διεθνείς και ευρωπαϊκές πρακτικές, όπου η αδειοδότηση ή αποζημίωση λόγω εξαίρεσης, για τη χρήση αποσπασμάτων έργων ως συμπληρωματικό υλικό στην εκπαίδευση αποτελεί διακριτή πηγή εισοδήματος για εκδότες και δημιουργούς.
Όσο για τον προσδιορισμό και εφαρμογή της χρήσης αποσπασμάτων, αρκετοί σχολιάζουν πως θα είναι απαραίτητο να γίνει απολύτως σαφές τόσο από τον νόμο, όσο και από την πρακτική του εφαρμογή, πως δεν θα επηρεαστεί η αγορά των συγγραμμάτων - σε απόλυτη σύμπνοια με το πνεύμα της Οδηγίας.
Για αυτό το σημείο, υπάρχει ανησυχία πως αν χρήση αποσπασμάτων λειτουργήσει ως υποκατάστατο των συγγραμμάτων θα οδηγήσει σε μαρασμό την ελληνική επιστημονική βιβλιοπαραγωγή. Παράλληλα ο ορισμός μεγάλου ποσοστού από οποιοδήποτε έργο ή η κάλυψη μέσω της εξαίρεσης οποιασδήποτε χρήσης όπως π.χ. περαιτέρω διαμοιρασμός, θα μπορούσαν, είτε μεμονωμένα, είτε συνδυαστικά να αποτελέσουν επιπλέον κίνδυνο.
Άνθρωποι του χώρου των εκδόσεων τονίζουν πως η ενσωμάτωση της Οδηγίας δεν θα πρέπει να οδηγήσει ούτε σε αλόγιστη χρήση αποσπασμάτων έργων ούτε σε απαξία την εγχώρια παραγωγή ελληνόγλωσσων επιστημονικών συγγραμμάτων.
Εξαίρεση με αμοιβή
Για τον λόγο αυτό προτείνουν υιοθέτηση εξαίρεσης με αμοιβή (αποζημίωση των δικαιούχων) για τη χρήση αποσπασμάτων έργων με αποκλειστικό σκοπό τη χρήση τους ως συμπληρωματικό εκπαιδευτικό υλικό στο σύγγραμμα και πρόβλεψη ότι αυτές οι χρήσεις δεν υπόκεινται στην εξαίρεση, αλλά καλύπτονται μέσω των αδειών (με δεδομένη τη διαθεσιμότητα κατάλληλων αδειών χρήσεων μέσω των προσφερόμενων συμβάσεων αδειοδότησης, οι οποίες υπερκαλύπτουν τις προβλέψεις της εξαίρεσης).
Ο κίνδυνος της πειρατείας
Εκδότες και δημιουργοί θεωρούν πως η χρήση έργων χωρίς άδεια ή χωρίς αμοιβή για τους δικαιούχους θα αποδειχτεί καταστροφική, αφού ακόμα και στην περίπτωση που προβλέπεται εύλογη αμοιβή, αν ψηφιστεί ο νόμος με αυτήν την διάταξη, «οποιοσδήποτε στο πανεπιστήμιο θα μπορεί να σκανάρει ό,τι θέλει, χωρίς άδεια.
Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν υποδομές διασφάλισης και αδειοδότησης ηλεκτρονικού υλικού στα ελληνικά πανεπιστήμια, είναι ορατός ο κίνδυνος την ηλεκτρονικής πειρατείας. «Αν ο συγγραφέας γνωρίζει ότι το έργο του θα αναπαράγεται χωρίς άδεια και χωρίς διασφάλιση, τότε δεν θα ξαναγράψει βιβλίο στην ελληνική γλώσσα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ομοίως ούτε ο εκδότης θα ξαναεκδώσει».
Επαγγελματίες του κλάδου εκτιμούν πως αν επικρατήσει κάποιο από τα αρνητικά, κατ' εκείνους, σενάρια, σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα δεν θα υπάρχει ενδιαφέρον για την συγγραφή νέων επιστημονικών έργων, εφόσον οι δημιουργοί δεν θα αμείβονται.
Επιπλέον, εκτιμούν πως θα πάψουν να μεταφράζονται - τουλάχιστον με τον σημερινό ρυθμό - έγκυρα, διεθνή επιστημονικά συγγράμματα, με υψηλό κόστος πνευματικών δικαιωμάτων, με συνέπεια την σοβαρή πτώση του επιπέδου της επιστημονικής παιδείας.
Πρακτικά, αυτό που ζητούν είναι ο νόμος που θα ψηφιστεί να προβλέπει την απαγόρευση χρήσης έργων που απευθύνονται στην εκπαιδευτική αγορά (πανεπιστημιακά συγγράμματα), αν δεν υπάρχει σύμβαση αδειοδότησης.
σχόλια